હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ:41)મેઘાણીનો કાર્ટૂન કેસ !

આજે ઈન્ફોર્મેશનનોનો રાફડો ફાટી નીકળ્યો છે , ત્યારે કોઈ પણ માહિતીનું સાતત્ય તપાસવું હોય તો બે ચાર મીડિયાની વેબ સાઈટ જોવાથી , જરા વધારે ઊંડાણમાં તપાસ કરવાથી સત્ય ખોદી શકાય છે . સત્ય શોધી શકાય છે . હા , સાથે સાથે આ સોસ્યલ મીડિયાઓને લીધે જેટલી અફવાઓ અને અર્ધ સત્ય સમાચારોમાં પ્રસરી રહ્યા છે તેનો પણ અસ્વીકાર થઇ શકે તેમ નથી .. લોકો ગમે તે માહિતી ગમે તે વ્યક્તિને નામે ચઢાવી દે ! જો કે એ એક ગુનો છે , અને ખોટી માહિતી ફેલાવવા બદલ , કે ઉઠાંતરી કરવા બદલ તમને કડકમાં કડક સજા થઇ શકે છે .

પણ આજથી પચાસ – સો વર્ષ પૂર્વે તો સમાચાર પત્રોનું મહત્વ જ કૈક અનન્ય હતું ! એ જે સમાચાર છાપે એ જ તો જનતા સુધી પહોંચે ! ક્યારેક ફિલ્મ જોવા જઈએ ત્યારે ડોક્યુમેન્ટ્રીમાં થોડે વત્તે અંશે તત્કાલીન સમાચાર જોવા મળે .. પણ ‘તાજા’ સમાચાર માટે તો લોકો રોજ સવારના છાપાની જ રાહ જોઈને જ બેઠાં હોય ! સવારનું છાપું એ સમાજનું , દરેક ઘર , કુટુંબનું અભિન્ન અંગ હતું . એવા “સવારના છાપાનાં” યુગમાં , પત્રકાર હોવું એ અતિ મહત્વનું ક્ષેત્ર ગણાતું . ( આજે પણ પત્રકાર હોવું એ એટલું જ મહત્વનું ગણાય છે , માત્ર એવી સેવાઓ આપનારો વર્ગ ઘણો મોટો છે . સામાન્ય વ્યક્તિ પણ પોતાની આસ પાસ માં કૈક અજુગતું બને તો તરત જ ન્યુઝ એજન્સીને ફોન , વિડિઓ દ્વારા માહિતી આપી શકે છે . પણ પહેલા એ શક્ય નહોતું ) તો અર્ધી સદી પૂર્વે સૌરાષ્ટ્રનું ‘ફૂલછાબ ‘ એ રીતે અગત્યનું , સમાજનું ધોરી નસ જેમ મહત્વનું કામ કરતું . રોજ સવારે એમાં ગાંધીજીએ શું કહ્યું અને હવે ગાંધીજી કયો પ્રયોગ આપવાના છે , દેશને આઝાદી કેવી રીતે મળે , તે માટે જનતાને શી હાકલ કરવામાં આવી છે .. વગેરે વગેરે સમાચારોથી જન સમુદાયમાં ઉત્તેજના આવી જતી . હા , એ સમય જ એવો હતો ! બસ્સો વર્ષથી ઘેરી ઊંઘમાં અજગરની જેમ પડી રહેલો દેશ ગાંધીયુગ સાથે જાગી રહ્યો હતો ! સ્વદેશાભિમાન , સ્વાતંત્ર્યની ઝંખના સમગ્ર દેશમાં સુનામી બનીને જાણેકે વ્યાપી ગઈ હતી! અને સાચા પત્રકાર તરીકે ‘ફૂલછાબ’ના તંત્રી મેઘાણી કલમની તાકાત પર માત્ર સૌરાષ્ટ્ર જ નહીં સમગ્ર ગુજરાત ઝૂમી રહ્યું હતું , ત્યારે એક સમાચાર બાબત મેઘાણી ઉપર સરકારે કેસ દાખલ કર્યો .

હા , લોકોને સાચી માહિતી આપવી અને સાથે સાથે સાહિત્યનું સંવર્ધન કરવું એ મેઘાણીનો જીવન અભિગમ હતા . કલકત્તાની સાહેબગીરી છોડી ને તેઓ અવાજ કોઈ અગમ્ય કારણસર વતન પાછા ફર્યા હતા . આવીને એમની કલમના જોરે એમને નવા જ શરૂ થયેલ ‘સૌરાષ્ટ્ર ‘ દૈનિકમાં નોકરી મળી ગઈ હતી . પછી , એ બંધ પડતા. તેઓ મુંબઈ જઈને જન્મભૂમિ માં જોડાયા . અને ફરી પાછા સૌરાષ્ટ્રના ‘ ફૂલછાબ ‘ માં જોડાઈને વતન પાછા ફરેલા . એક સાહિત્યકાર અને પત્રકાર તરીકે તેઓ દિલથી સેવા આપતા . લોકોને જગાડવા , દેશ ભક્તિ જાગૃત કરવી , ભણેલ વર્ગ અને ‘બીજો ‘ વર્ગ વચ્ચે સેતુ ઉભો કરવો આ બધું એમનું અવીરથ વહેતુ કાર્ય ઝરણું હતું ! પણ એ બધા માટે ખોટી માહિતી , અફવા , હરગિજ વાપરી નથી!

પણ છતાંયે એમના ઉપર કેસ દાખલ થયો હતો !

વાત બની હતી ૧૯૪૧માં . ગાંધીજીએ અંગ્રેજોને ‘દેશ છોડો ‘ ની ઓફિસિયલ હાકલ કરી નહોતી .

દેશને આઝાદી મળે તે પહેલા હજુ તો ગાંધીજીને દેશવાસીઓને સ્વતંત્રતા માટે તૈયાર કરવાનાં હતાં.

હજુ તો દેશમાં ઊંચ –નીચ , છુત– અછૂત અને સૌથી મહત્વનાં ધાર્મિક પાસાંઓને વ્યવસ્થિત કરવાનાં હતાં . પણ , કેન્સરની જેમ પ્રસરી રહેલ એ ધાર્મિકતાને નામે અંધશ્રદ્ધા અને ઝનૂનનો રોગ નાથવો મુશ્કેલ હતો . વળી અંગ્રેજોને એજ તો જોઈતું હતું , લડો , ઝગડો અને અંદરઅંદર મારામારી કરીને મારો !

અમદાવાદમાં હિન્દૂ – મુસ્લિમ વચ્ચે કોમી હુલ્લડ ફાટી નીકળ્યું . ફૂલછાબ સાપ્તાહિકમાં મેઘાણીએ એ કોમી તોફાનોને રજૂ કરતું એક કાર્ટૂન દોર્યું . હા , પત્રકાર હોવા સાથે એમણે આમ કાર્ટૂનિસ્ર્ટ તરીકે પણ કલમ ચલાવી છે . આપણને આપણા યુગના ‘શંકર ‘ કાર્ટુનિષ્ટનું નામ યાદ હશે .એ રોજ દિલ્હીથી રાજકારણનું એક કાર્ટૂન ગુજરાત સમાચાર માટે મોકલતા . બસ ! એ જ રીતે મેઘાણીએ પણ આ કાર્ટૂન તૈયાર કરેલું . અને એમણે એને શીર્ષક આપ્યું : “ મુખડા ક્યા દેખ દર્પણમેં !”

‘કાર્ટૂન કેસ’ તરીકે મશહૂર બનેલ એ કેસના એ કાર્ટૂન ચિત્રમાં એક પોલીશ અરીસામાં જોતાં જોતાં તૈયાર થઇ રહ્યો છે ; અને અરીસાની પાછળ બેકગ્રાઉન્ડમાં એક કરચલીવાળો, હાથમાં લોહીવાળું ખંજર લઈને , લાલ આંખ અને અર્ધું ઉઘડેલું મોં અને લાંબા વિકરાળ નાખવાળો શખ્સ ઉભો છે . ને પાછળ મકાનો ભડકે બળી રહ્યાં છે … મેઘાણીએ બહુ યોગ્ય રીતે લખ્યું; “ મુખડા ક્યા દેખ દર્પણમેં ?”

પણ સરકારને મેઘાણી સામે જ તો કદાચ વાંધો હતો ! એમણે મેઘાણી પર કોમી લાગણી ભડકાવવાનો આક્ષેપ કર્યો .

જો કે મેઘાણીએ કહ્યું : “ ગુંડો ન તો સાચો મુસ્લિમ હોઈ શકે કે ના તો હિન્દૂ ! કોઈ પણ ધર્મ માં ગુંડાગીરીને સ્થાન નથી . ગુંડો તો ગુંડાગીરીને જ મજહબ માને છે . મેં એ કાર્ટૂન દ્વારા નિર્દોષ શહેરી ઉપર ગુંડાઓનું આક્રમણ દર્શાવ્યું છે . ઠઠ્ઠા ચિત્રનું મુખ્ય લક્ષ પોલીસની નિષ્ક્રિયતા , અધિકારી ઓફિસરોની નિષ્ક્રિયતા છે .. જો કે ન્યાયાધીશે બંને પક્ષની દલીલો સાંભળી .

પ્રિય વાચક મિત્રો , મેઘાણીની આ કોલમમાં આ પ્રસંગ વણી લેવાનું એક કારણ તત્કાલીન સમાજનું ચિત્ર અને સાથે ન્યાય પદ્ધતિનું ચિત્ર પણ ખડું કરવાનું રહ્યું છે .

ન્યાયાધીશની સમક્ષ ફરિયાદ પક્ષમાં ત્રણ મુસ્લિમ લીગના સભ્યો હતા . એટલે એ સૌની જુબાની કેટલી વિશ્વાસપાત્ર છે તે માટે ન્યાયાધીશે શંકા વ્યક્ત કરી ; અને સામે પક્ષે મેઘાણીનું સાહિત્ય તપાસ્યું ; જેમાં તેમની ઐતિહાસિક નવલકથાઓ અને નવલિકાઓનું કથા વસ્તુ તપાસ્યું જેમાં મેઘાણીએ મુસ્લિમ પાત્રોને ઉચ્ચ કક્ષાએ મુક્યાં છે , મુસ્લિમ શૌર્ય , વીરતા અને વફાદારીની પ્રસંશા કરી છે ; ઇસ્લામનાં ગુણ ગાન ગાયાં છે .

ન્યાયાધીશે ચુકાદો આપ્યો : “ તહોમતદારે બે કોમો વચ્ચે શત્રુતા કે દ્વેષ ફેલાવવાના બદ ઈરાદાથી આ કાર્ટૂન પ્રગટ કર્યું હોય તેમ હું માનતો નથી . હાથમાં ખંજર લઇ ખૂન કરનારો શખ્સ માનવ નહીં પણ દૈત્ય છે , જે નાત જાતના ભેદ ભાવ વિના ખૂન કરે છે . અને મને લાગે છે કે એ કાર્ટૂન પોલીસની નિષ્ક્રિયતા દર્શાવે છે .

મેઘાણીને આવી રીતે પત્રકાર હોવાને નાતે , કે ક્યારેક માત્ર માનવતાને નાતે , પણ કોર્ટ કચેરીઓ માં ધક્કા ખાવા પડ્યા હતા .. પોતાના આ સૌ અનુભવોને એમણે ક્યાંક ને ક્યાંક સાહિત્યમાં વણી લીધાં છે.. હા , માત્ર અર્ધી સદીનું આયુષ્ય ભોગવીને એક સદી જેટલું સાહિત્ય પીરસનાર વીરલો ઇતિહાસમાં મળવો મુશ્કેલ છે ! એમની ખૂબીઓ અને ખામીઓની વધુ વાતો આવતે અંકે !