ગત ચાર અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ મુનશીની આત્મકથા ‘સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં’ પુસ્તકની.
લક્ષ્મીના દેહાંત બાદ મુનશીનાં નાનાં જગતમાં ધમાધમ થઈ ગઈ. એક સુવિખ્યાત વકીલ અને રસિક સાહિત્યકાર વિધૂર બન્યા એટલે ઘણી છોકરીઓનાં માબાપને લાગ્યું કે પોતાની દીકરીનો દી ઊગ્યો! જીજીમાએ એક દિવસ મુનશીને ફરી પરણવા અંગે પૂછી લીધું. મુનશીએ ના પાડી એટલે તેમણે કહ્યું, “ઈશ્વર સારાં વાનાં કરશે. મને લીલાબહેન બહુ ગમે છે. હું છોકરાં સંભાળીશ.” મુનશીના અદભુત માતાએ પુત્રની સ્ત્રીમિત્રને પુત્રી બનાવી દીધી. લક્ષ્મીનાં મૃત્યુથી મુનશી અને લીલાનો નવો અવતાર શરૂ થયો અને તેમનું જીવન એકબીજાને પત્રો લખવામાં સમાઈ ગયું.
મુનશીના શબ્દોમાં, ‘ગમે તે વખતે મૃત્યુ આવે પણ આપણે આપણું સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. વસિષ્ઠ – અરુંધતી સમા એક; સંસ્કાર ને નીડરતાની મૂર્તિઓ – ચારે તરફ પ્રકાશ ને ઉત્સાહ પ્રસારતાં ને અવિભક્ત આત્માની પ્રેરણા રેલાવતાં! આપણો પ્રણય, આપણી ભાવના ને આપણું કર્તવ્ય ત્રણે એક અને બધાંથી નીરાળાં રાખવાં છે. તારી હિંમત ને પ્રેરણા પર બધાં અવલંબે છે. એકબીજાની પડખે રહી ‘ અવિભક્ત આત્મા’નું પ્રયાણ નીરખવું એ જ આપણાં જીવનનો મંત્ર, આશા અને ધર્મ.’
તો સામે લીલા પણ એવો જ પ્રતિઘોષ પાડે છે, ‘આખું વાતાવરણ એક જ જણથી છવાઈ ગયું લાગે છે. દરેક ક્ષણે નવા ભાવ અનુભવતી, અકળાતી, ગભરાતી કાંઈ કાંઈ સ્વર્ગ અને પાતાળ મેં તારા સહવાસમાં દેખ્યાં. અખંડ વિશ્વાસથી તારા ડગલે ડગલે તારી સાથે તાલમાં ચાલવા મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. તને શ્રદ્ધા અને ઉલ્લાસથી અનુસરવાનું હું વ્રત લઉં છું.
આજથી એક સદી પહેલાંના સમાજમાં આ પ્રકારનો પ્રેમસંબંધ સ્વીકાર્ય ન હતો. આ સામાજિક બહારવટું લેવાની સાથે મુનશીની સર્જનશક્તિ વિકસતી રહી. તેમનાં હૃદયમાં ગુજરાતનો સર્વાંગી વિકાસ કરવાની મહત્વાકાંક્ષા જાગી. તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરવાનો સંકલ્પ કર્યો. ‘પાટણની પ્રભુતા’ દ્વારા તેની ઐતિહાસિક મહત્તા સર્જવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ‘ગુજરાતનો નાથ’ દ્વારા મુનશીએ ગુજરાતીઓને ભૂત ગૌરવનું ભાન કરાવ્યું. તેમની નવલિકાઓ ‘કમલા અને બીજી વાતો’ સાહિત્ય પરિષદ તરફથી પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ. અને ‘ગુજરાતની અસ્મિતા’ શબ્દ મુનશીએ ગુજરાતીમાં પ્રચલિત કર્યો. કવિ નર્મદને ‘જય જય ગરવી ગુજરાત ‘ માટે ‘મન્વન્તરના મનુ’ તરીકે મુનશીએ ઓળખાવ્યા.
મુનશીએ 1922માં સાહિત્ય સંસદ સ્થાપી અને તેના પ્રમુખ બન્યા. તેનાં મુખપત્ર તરીકે ‘ગુજરાત’ પ્રગટ કર્યું. અનેક સહયોગી લેખકો તેમની સાથે જોડાયા. ‘ગુજરાત’ના પહેલા અંકનો તંત્રીલેખ મુનશીની કલમ, તેમના સંકલ્પ અને પ્રતિબદ્ધતાને છતી કરે છે. તેમનું ધ્યેય સ્પષ્ટ કરતાં મુનશી લખે છે, ‘આપણાં સાહિત્ય તેમજ સંસ્કારને ખીલવવાના ચારે તરફ પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે. પરિણામે જીવનમાં જે સંસ્કાર, ભાષા, ભાવ, કલા અને સમાજમાં સંસ્કારિક અસ્મિતા પ્રગટેલી દેખાય છે એ અસ્મિતાને વ્યક્ત કરી, તેને વિકસાવી, ગુજરાતને બીજી બધી સંસ્કૃતિઓમાં એક સંસ્કારાત્મક વ્યક્તિ તરીકે સ્થાન આપવું. એ ઇચ્છાથી આ સાહિત્ય સંસદ ઊભી થઈ છે.’
ગાંધીજીને અર્ઘ્ય આપતાં મુનશી ભવિષ્ય ભાખે છે, ‘ગુજરાતે ત્રણ હજાર વર્ષે ફરી પરમ આત્મા પ્રક્ટાવ્યો છે અને તે સદાય રહેવાના આર્યાવર્તના આત્મા, હિન્દુઓની ઉમેદ અને આશાઓના પ્રેરક પ્રકાશક, તેમની સંસ્કૃતિ અને સ્વાતંત્ર્યના પ્રતિનિધિ. અને ન્યાય અને સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ધ કરવા લડતી જનતા ભવિષ્યમાં ભારતને પણ ઓળખશે એ અમર મહાત્માની પૂણ્યભૂમિ તરીકે જ.’
‘ગુજરાત’ના એ જ અંકમાં ‘રાજાધિરાજ’ નવલકથા શરૂ કરી. ગુજરાતનો રંગબેરંગી લેખકવૃંદ તેમની સાથે જોડાયો. વિવિધ રંગપ્રધાન સાહિત્ય – નાટક, કાવ્ય, ઐતિહાસિક લેખ, ગુજરાતી વ્યક્તિઓનાં શબ્દચિત્રો વગેરે તેમાં પીરસાવા લાગ્યું. નવા વિષયો, નવી શૈલી, નવી દૃષ્ટિઓ દર મહિને રજૂ કરી ગુજરાતી સાહિત્યની ડાહી રીતિ વિચ્છેદી એક નવો ચીલો ચાતર્યો. લીલાએ પણ મુનશીનાં સાહિત્ય મંડળમાં પ્રવેશ કર્યો. તે સાથે મુનશી અને લીલાની સાહિત્ય વિષયક ભાગીદારી શરૂ થઈ. બંને જણ લેખોની યોજના કરતાં, પ્રૂફ તપાસતાં અને ચિત્રકારોને ચિત્રોનો ખ્યાલ આપતાં. લીલાની પ્રેરણાનો પડઘો મુનશીનાં સાહિત્યમાં પડવા લાગ્યો.
સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધ એ એક અનુભવ છે કિનારાની શોધમાં નીકળેલ નાવિકનો. એક તરફ છે અફાટ સમુદ્રનાં અગણિત મોજાંઓનો ખળભળાટ અને તેની વચ્ચે સરતી નૌકા – જીવનનૌકા. પશ્ચાદભૂ છે લેખકનું અંગત પ્રેમજગત, સાહિત્યસૃષ્ટિ અને આઝાદીની લડતના પડઘાની મનોભુમીમાં વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ઝાંખી.
લાગે છે કે આપણે પણ સહયાત્રી છીએ અને પ્રતિક્ષા કરી રહ્યા છીએ એક સુંદર સ્વપ્નપરોઢની …આવતા અંકે....
— રીટા જાની
