હર ક્ષણ ઉત્સવની અભિલાષા
જીવન ઉર ઉમંગની પરિભાષા
દોષ, અનિષ્ટ વિકટ માર્ગમાં નડે
સત્ય, શ્રધ્ધા નવ શસ્ત્રથી લડે
શક્તિનું પ્રાગટ્ય થઈને જ રહે
મહિષાસુર રોળાય માના પગ તળે
મદાંધ રાવણ સતી સીતાને હરે
રાવણ વધ કરી રામ વિજયને વરે
સત્ય, ન્યાયના વિજયની ગાથા ગવાય
વિજયા દશમી ઉમંગ, ઉત્સાહે છલકાય.
રાત્રિના ઘેરા અંધકાર વચ્ચે માર્ગ કરતું પ્રકાશનું પહેલું કિરણ, અસત્યોથી ઘેરાયેલા વિશ્વમાં પર્દાફાશ થઈને પ્રગટતું સત્ય, જીવનમરણ વચ્ચે ઝૂલી રહેલા દર્દીના કાર્ડિયાક મોનીટરમાં સુધારો નોંધાતા ચમકી ઉઠતી ડોક્ટરની આંખો કે બાળકનું પહેલું રુદન હોય કે અંકુરિત થઈ રહેલા બીજમાં ફૂટી રહેલ અંકુર, દરેક વસ્તુ તેજતિમિરની કહાણી છે. નિરાશાઓને કચડીને આગળ વધતી આશાની કહાણી છે, જડ વિશ્વની વચ્ચે પ્રગટ થઈ રહેલા ચેતનની કહાણી છે, મૃત્યુને મહાત કરી રહેલા જીવનની કહાણી છે. જ્યાં આશાછે, પ્રેરણા છે તેવું જીવન. એ છે જીવંત પ્રેરણાઓ. આ જ પ્રેરણાઓ પ્રાપ્ત થાય અને આપણી જીવંતતા પ્રગટી ઊઠે એવો જીવંત ઉત્સવ એટલે વિજયાદશમી.
વિજયાદશમી એટલે વિજય, સફળતા અને સિદ્ધિ. સમયના વહેણ વહે, યુગો બદલાય પણ જે રંગ ઝાંખો ન પડે એ રંગ એટલે જ વિજય. વિજય દૈવી હોય કે માનવીય, વિજય એ જીવનનું સીમાચિહ્ન છે અને વિજયની ક્ષણો એ એવી ક્ષણો છે જ્યારે ઉત્સાહ, ગૌરવ અને પ્રેરણાત્મકતાની કોઈ સીમા હોતી નથી. સફળતાને જો કોઈ સીડી કહે તો તેનું અંતિમ પગલું એટલે વિજય. વિજયાદશમી સાથે સંકળાયેલ વિજય એ કથા છે માતા જગદંબાના વિજયની. આ એવો પવિત્ર તહેવાર છે જ્યાં મૂર્તિમંત થાય છે શ્રધ્ધા. આ શ્રધ્ધા એ શક્તિ પરત્વેની શ્રધ્ધા છે. શક્તિ પરત્વે શ્રધ્ધા ન હોય તો વિજય ક્યારેય સાધ્ય હોતો નથી. શક્તિનું પ્રાગટ્ય થાય છે નવરાત્રિમાં. માતા જગદંબા દૈવી શક્તિ છે અને મદાંધ મહિષાસુર એ આસુરી શક્તિ છે.
આસુરી શક્તિ અને દૈવી શક્તિનો આ સંગ્રામ દસ દિવસ ચાલે છે અને અંતે માતા દુર્ગા મહિષાસુરનો સંહાર કરે છે તેના ઉપલક્ષ્યમાં વિજયાદશમી મનાવવામાં આવે છે. આપણી સંસ્કૃતિની સુવાસ એ છે કે તેમાં સામાન્ય કથાના સ્વરૂપમાં પણ ક્યાંક તત્વજ્ઞાન છુપાયું હોય તેમ લાગે છે. દરેક વ્યક્તિ કંઇક અંશે દૈવી અને આસુરી એટલે કે સારા અને ખરાબ ગુણો અને અવગુણોનું સંયુક્ત સ્વરૂપ છે. સારા ગુણોનું પ્રાગટ્ય અને પાલન થાય તો સમાજ ગુણવાન, સ્વસ્થ અને સમૃધ્ધ બને. જીવન એ જડ અને ચેતનનો અવિરત સંગ્રામ છે. જ્યારે આસુરી શક્તિ જેવી જડતા અને મદાંધતાનો વિકાસ થાય તો તેનો નાશ કરી જીવંત શક્તિઓ પ્રગટાવવી જરૂરી છે. નવરાત્રિના નવ દિવસો એ શક્તિનું આહ્વાન છે. આ શક્તિનો પ્રભાવ દિવ્ય છે જે વિનાશ નહિ પણ વિકાસનો પ્રેરક છે. નવ દિવસોમાં આ આત્મશક્તિ પ્રગટાવી જડતાનો નાશ કરી સ્વનો વિકાસ, શક્તિ અને જીવંતતાનો સ્ત્રોત બનાવવાનો શુભ સંદેશ એ દશેરા સાથે સંલગ્ન છે. આ સંદેશ ગ્રહણ કરી વિજય પ્રાપ્ત કરવા જો માણસ પ્રયત્ન કરે તો આવો વિકાસ સ્વ અને સમાજ માટે ઉપકારક થાય અને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવો અદભુત ભાવ અહીં રહેલો છે.
મહિષાસુર મર્દીની ઉપરાંત એક કથા રામાયણમાંથી પણ છે. આ દિવસનું મહાત્મ્ય એ છે આ દિવસે ભગવાન રામચંદ્રજીએ દશાનન રાવણનો વધ કરેલો. રામાયણ અને નવરાત્રિનું મહાત્મ્ય એ છે કે રાવણ ઉપર વિજય મેળવી રાવણનો વધ કરવા શક્તિની પૂજા ભગવાન રામે પણ કરેલી. ભગવાનને માતા દુર્ગાની પૂજા સહસ્ત્ર એટલે કે હજાર કમળથી કરવાનો સંકલ્પ હતો પરંતુ તેમને પ્રાપ્ત થાય છે 999 કમળ. હવે શું કરવું? પૂજન કરી રહેલા ભગવાન રામ આ સમયે પોતાનું નેત્ર કમળ સ્વરૂપે ધરવાનું નક્કી કરી તેમ કરવા જાય છે અને માતા દુર્ગા પ્રસન્ન થઈ તેને રોકે છે અને રાવણ પર વિજયની શક્તિનું વરદાન આપે છે. રાવણ હણાય છે. દશેરાનું મહત્વ રાવણ દહનના ઉપલક્ષ્યમાં ભારતના મહદઅંશે ઉત્તરના ભાગોમાં જોવા મળે છે.
જેમ ગુજરાતમાં ગરબા પ્રચલિત છે તે જ રીતે ઉત્તર ભારતમાં રામલીલા પ્રચલિત છે, જેમાં જુદા જુદા પાત્રો રામાયણ ભજવે છે. રામકથા જીવંત થાય છે નાટ્ય સ્વરૂપે અને આબાલવૃદ્ધ સહુ તેને નવ દિવસ માણે છે. દસમા દિવસે રાવણદહનનો ઇંતેજાર કરે છે. રાવણ, તેના ભાઈ કુંભકર્ણ અને તેના પુત્ર મેઘનાદના ત્રણ પૂતળાં તૈયાર કરી તેમાં ફટાકડા ભરવામાં આવે છે. રામ અને લક્ષ્મણ બનેલાં પાત્રો રથમાં આવે છે અને અગ્નિમય બાણ વડે ત્રણેના પૂતળાને તીર મારવામાં આવે છે. આ રીતે રાવણનું દહન કરવામાં આવે છે અને આબાલ વૃદ્ધ હર્ષનાદો સાથે આ વધાવે છે. ઉત્સવના રાવણ દહનના સ્થૂળ સ્વરૂપની પરંપરા ઉપરાંત આમાં તત્વજ્ઞાન પણ દ્રશ્યમાન થાય છે. રાવણને બ્રહ્માજીનું વરદાન હતું કે કોઈ દેવ કે અસુરથી તે હણાશે નહિ. ભગવાન રામ વિષ્ણુનો માનવ અવતાર છે. પણ કથાની સૂક્ષ્મતા એ છે કે રાવણ મદમાં આવી સીતાજીને કપટથી હરણ કરે છે. રાવણ શક્તિશાળી છે પણ તેનો દુર્ગુણ છે અભિમાન અને મદ. અભિમાની રાવણ વિવેક ગુમાવે છે. સારાસારનો વિવેક ગુમાવી જ્યારે રાવણ મદાંધ બને છે ત્યારે તે હણાય છે. અનિષ્ટ પર ઇષ્ટના આ વિજયને વધાવવા રાવણ દહન થાય છે.
ગરબા હોય, રાસ હોય કે રાવણ દહન – સંસ્કૃતિ વિવિધ સ્વરૂપે પોતાનો પ્રભાવ દર્શાવી ઉલ્લાસ અને આનંદ સ્વરૂપે વ્યક્ત થાય છે. આ જ આનંદનું સ્વરૂપ કયારેક ફાફડા જલેબીના સામાજિક સ્વીકારમાં પણ દેખાય છે. સહુ તેનો આનંદ દશેરાના દિવસે માણે છે. દશેરાના દિવસે શસ્ત્રપૂજન પણ થાય છે અને શક્તિ પૂજનના પ્રતિક તરીકે વાહનની પૂજા પણ થાય છે.
દશેરા એટલે જ ઉત્સાહ અને આનંદ. આનંદ એ ઉત્સવ. હ્રુદય અને મન જ્યારે આનંદ અનુભવે ત્યારે પ્રકૃતિ જીવંત થઈ ઊઠે અને આ જીવંતતા જ સમૃધ્ધિના પ્રતિક તરીકે દિવાળીના તહેવારો તરફ આગેકૂચ કરે. યાદ રહે…વિજયાદશમી એ વિજયનું સિમાચિહ્ન અને માતા શક્તિની પરમ કૃપા. જ્યાં શક્તિ છે, શ્રધ્ધા છે, વિવેકપૂર્ણ આચરણ છે, ઇષ્ટનો વાસ છે ત્યાં સંદેશ છે શુભનો, લાભનો,વિજયનો. વર્તમાન યુગ માટે સંદેશ એ છે કે મહિષાસુર કે રાવણની જેમ વ્યક્ત અનિષ્ટ હોય કે કુંભકર્ણ કે મેઘનાદની જેમ અવ્યક્ત, સત્યના હાથે તેનો પરાજય નિશ્ચિત છે.
રીટા જાની
15/10/2021
