ઓશો દર્શન-22. રીટા જાની

યોગના સૂત્રો….ગતાંકથી ચાલુ…

વિખ્યાત પત્રકાર અને કોલમ રાઈટર શ્રી.પ્રિતીશ નંદી કહે છે કે : ‘ઓશો વિશે જે સૌથી અદભુત વાત મને લાગી છે તે છે માનવમન વિશેની તેમની અચૂક સમજણ. પ્રત્યેક વાતમાં તેઓ ખૂબ સુરુચિપૂર્ણ હતા. તેમણે જે જે  વિષયને સ્પર્શ કર્યો છે, તે બધા જ માનવજીવનના બુનિયાદી વિષય હતા, જે જીવનની મૂળભૂત સમસ્યાઓ છે. એ વિશે તેમણે ગજબની અંતરપ્રજ્ઞા પ્રદર્શિત કરી છે.’ ગત અંકમાં આપણે ઓશોના યોગ અને યોગસૂત્ર વિષયક ચિંતન જાણવાની શરૂઆત કરી. એ જ વિષયમાં આજે આગળ જોઈશું….

પાંચમું સૂત્ર:  જે અણુમાં છે, તે વિરાટમાં છે. જે બુંદમાં છે, એ જ સાગરમાં છે. અણુના વિભાજને યોગની આ અંતર્દૃષ્ટિને વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધ કરી છે. ન દેખાતા પરમાણુમાં વિરાટ શક્તિનો સંગ્રહ છે. વ્યક્તિની ભીતર આત્માનો અણુ દેખાતો નથી, પણ તેમાં વિરાટ ઊર્જા છુપાયેલી છે અને પરમાત્માનો વિસ્ફોટ થઈ શકે છે. આથી જ કહેવાય છે કે કણ કણમાં પરમાત્મા મોજૂદ છે. આથી ક્ષુદ્રતમે હીનતા અનુભવવાની જરૂર નથી કે વિરાટતમે  અહંકારથી ભરાઈ જવાની જરૂર નથી. વ્યક્તિની ભીતર પરમાત્મા છે,  ભીતરથી એ વિરાટ છે, અનંત છે, તેનું સ્મરણ જરૂરી છે, જેથી વ્યક્તિ હીન ન બની જાય. હીનતાની ગ્રંથિથી પીડિત શ્રેષ્ઠ થવાની દોડમાં લાગી જાય છે. યોગ કહે છે  તમે જે છો એટલું જ જાણો એ પૂરતું છે. સમજવું જરૂરી છે કે આ જીવનના ખેલમાં ન કોઈ આગળ છે, ન કોઈ પાછળ, ન કોઈ મોટો છે ન કોઈ નાનો.

યોગનું છઠઠું સૂત્ર: આપવું એ જ પામવું છે. જે અનુપાતમાં આપવામાં આવશે, તે અનુપાતમાં મળશે. જો જીવન આપશો તો જીવન મળશે, અહંકાર આપશો તો આત્મા મળશે. યોગ કહે છે જે સ્વયંને આપવા તૈયાર છે, તે બધું પ્રાપ્ત કરવા હકદાર બને છે.  છોડવાની, આપી દેવાની કળા જ પામી લેવાનો માર્ગ છે. છતાં આપણે બધા લઈએ તો છીએ પણ આપી શકતા નથી. જ્યારે આપણે આનંદમાં હોઇએ કે મૌન હોઇએ ત્યારે વધુ મેળવી શકીએ છીએ, એટલું જ નહિ પણ વધુ આપી શકીએ છીએ. જે લેવું-દેવું બરાબર રાખે તે યોગી છે.

સાતમું સૂત્ર : ચેતનાના બે આયામ છે. સ્વ-ચેતન અને સ્વ-અચેતન. આ સૂત્રથી યોગની સાધના પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે.
છોડ, પશુ, પક્ષી બધાં ચેતન છે, પરંતુ સ્વયંની ચેતના તેમને નથી. તેથી ચેતન હોવા છતાં અચેતન છે. જે મનુષ્યને પણ સ્વ-ચેતનનો બોધ નથી, તે પશુ સમાન જ છે. જે કામ હોશમાં કરવામાં આવે તે પુણ્ય અને બેહોશીમાં કરવામાં આવે તે પાપ છે. જે માણસ દરેક ક્ષણમાં હોશપૂર્ણ હોય તે મહાવીર, બુદ્ધ, કૃષ્ણ અને ક્રાઇસ્ટ બની શકે છે. માણસની ચિંતા એ છે કે તેનો એક ભાગ તો સ્વ-ચેતન થઈ ગયો છે, પણ બાકીનો મોટો ભાગ અચેતનમાં પડેલો છે. જો પૂરો સ્વ-ચેતન થાય તો જીવન પ્રકાશથી ભરાઈ જાય, તેને સમાધિ ઉપલબ્ધ થઈ જાય. જ્યારે વ્યક્તિત્વ પૂરેપૂરું પ્રકાશિત થઈ જાય, પછી વ્રત કે સોગંદ લેવાની જરૂર નહિ પડે. મન પૂરું જાગૃત થઈ જાય તો મહાશક્તિનો આવિષ્કાર થઈ જાય. યોગ કહે છે મનના બધા કેન્દ્રો સજાગ કરી શકાય છે. આપણી ભીતરની બધી સંપદાઓ સ્વ-ચેતન થવાથી જાગૃત થશે. યોગ મનુષ્યના વ્યક્તિત્વને સાત કેન્દ્રો, સાત ચક્રોમાં વહેંચે છે, જેના પર અનંત ઊર્જા અને શક્તિ સુતેલી છે. ભીતર આપણી ચેતનનો એક સૂર્ય છે, તેને આપણે ધ્યાન કહીએ તો ધ્યાનથી એક એક ચક્રની શક્તિ પ્રકટ થાય છે. યોગ કહે છે કે જે માણસ અચેતન, બંધાયેલ છે તે પશુ અને જે માણસે અચેતન તોડી નાખે તે મનુષ્ય.

આઠમું સૂત્ર: સ્વ-ચેતનાથી યોગનો પ્રારંભ થાય છે અને સ્વના વિસર્જનથી અંત. સ્વ-ચેતન હોવું માર્ગ છે, સ્વયંથી મુક્ત થઈ જવું મંઝિલ છે.  સ્વયં પ્રત્યે હોશપૂર્ણ રહેવું સાધના છે અને અંતત: હોશ જ રહી જાય અને સ્વયં ન રહે એ સિધ્ધિ છે. સ્વયંને પામવાની ઉત્કટ આકાંક્ષા હોય પણ સ્વયંને ગુમાવવો કઠિન વાત છે. સાધક ધન, પરિવાર, યશ, મહત્વાકાંક્ષા છોડી દેશે પણ સેલ્ફ, ‘હું’ને નથી છોડી શકતો. એટલે સાધક સાતમા સૂત્ર સુધી તો પહોંચી જાય છે, પણ આઠમા સૂત્ર પર નથી આવી શકતા. પણ યોગ પાસે માર્ગ છે, જેનાથી એ અંતિમ છલાંગને પણ પૂરી કરી શકાય છે. ‘હું’ શું છે તે સાતમા સૂત્ર સુધી સમજ પડી જાય છે. ‘હું’ કોણ છું તેની શોધ આઠમું સૂત્ર બને છે. શોધથી બધી સીમાઓ તૂટી જાય છે અને ખબર પડે છે કે જે કંઈ છે તે બધું ‘હું’ છું. ત્યારે ‘હું’ નથી રહેતો કારણ કે બહાર કોઈ ‘તું’ નથી. બધું ‘હું’ જ છે. આઠમું સૂત્ર જ્ઞાન, શાસ્ત્ર ને સિદ્ધાંતોથી સમજાતું નથી. જ્યારે ” અને ‘તું’ ખોવાઈ જાય છે ત્યારે જે શેષ રહે તે પરમાત્મા છે.

નવમું સૂત્ર: મૃત્યુ પણ ઊર્જા છે. જીવન એ જ જીવન છે  એવું નથી. મૃત્યુ એ પણ જીવન છે. જીવન ચાહવા યોગ્ય છે, તો મૃત્યુ પણ પ્યારું છે. જે મૃત્યુ માટે રાજી છે, તે પરમ જીવનના અધિકારી થઈ જાય છે. મૃત્યુ પણ ઊર્જા, પરમાત્મા, પ્રભુ છે, એ યોગનું પરમ અને અંતિમ સૂત્ર છે. શરીર તો માત્ર છાયા છે. જે મૃત્યુને પણ પરમાત્મા જાણી લે છે, તે નિર્વાણને ઉપલબ્ધ થઈ જાય છે.

આ નવ સૂત્રો બાર રીતે કહી શકાય છે. બારને નવથી ગુણાકાર કરીએ તો 108 થાય, જે માળાના મણકા છે. આ એકસો આઠ મણકાની નીચે એક સો નવમો રુદ્રાક્ષ લટકેલ જોયો હશે. એનો અર્થ એ છે કે આ એકસો આઠ રીતે કોઈ ક્યાંય પણ જાય, તે તેના પર પહોંચી જાય છે. પ્રત્યેક સૂત્રથી એક ધ્યાનની વિધિ વિકસિત થઈ જાય છે. આ રીતે ધ્યાનની 108 વિધિઓ બની જાય છે. કંઈ કર્યા વગર અસલી સમજ ક્યારેય આવતી નથી. ગીત, કુરાન, બાઇબલ કે વેદ કાગળના નથી, પરમાત્માના છે. પરમાત્માને શોધવા હોય તો જીવનની ઊર્જાને ઉતારીને શોધવા પડે છે.

મનુષ્યના જીવનનો વિકાસ કોઈ નવી ચીજોનું સંવર્ધન નથી, પણ  ભીતર જે છુપાયું છે તે પ્રકટ થાય છે. મનુષ્ય જો સંપૂર્ણપણે પ્રકટ થાય તો એ શક્તિને આપણે જે કોઈ નામ દઈએ – આત્મા, પરમાત્મા. મનુષ્યના વિકાસની હજુ પણ સંભાવનાઓ છે. બુદ્ધને પહેલી વાર જ્ઞાન થયું ત્યારે લોકોએ પૂછ્યું, આપને શું મળ્યું? ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું, મને મળ્યું કંઈ પણ નહિ, જે મારી ભીતર હતું તે પ્રકટ થઈ ગયું.  જે મારી પાસે હતું, તે જ્ઞાત થઈ ગયું. મારી પાસેનું અજ્ઞાન અને નાસમજી ખોવાઈ ગયા. મને જે મળ્યું છે તે મારી પાસે જ હતું, પરંતુ હું ફક્ત અપરિચિત હતો. ઓશો કહે છે કે ધ્યાનની પ્રક્રિયા આપણને કોઈ નવા જગતમાં નથી લઈ જતી, ફક્ત એ જગત સાથે પરિચિત કરવી દે છે જ્યાં આપ જન્મો જન્મથી છો જ. ધ્યાનની પ્રક્રિયા કંઈ વધારતી નથી, કંઈ ખોટું છે તેને નષ્ટ કરી દે છે, સમાપ્ત કરી દે છે. ધ્યાનથી જે સાર્થક છે તે પ્રકટ થવાની સુવિધા પામી શકશે. ઓશો કહે છે કે બધી મહત્વપૂર્ણ ચીજો, બધાં સત્ય સરળ હોય છે. ચાહે ગીતા હોય કે ઉપનિષદ, કુરાન, બાઇબલ હોય કે પછી બુદ્ધ અને મહાવીરના વચન હોય – તે બિલકુલ સીધાં છે. શ્રી પ્રીતિશ નંદીની દ્રષ્ટિએ ઓશોનું ધ્યાન એ પણ જીવનને અને ખુદને સમજવાનું એક સાધન માત્ર છે. જેમ સંસાર સાથે જોડાવા માટે આપણી ભાષા શીખીએ છીએ, એમ જ પ્રકૃતિ સાથે સંવાદ સાધવા માટે આપણે ધ્યાન શીખવું જોઈએ.

રીટા જાની
24/06/2022

ઓશોદર્શન-21. રીટા જાની

પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર સપ્તર્ષિઓએ ૮૪ વર્ષ સુધી સ્થિર રહી શિવજીને પ્રસન્ન કરવા તપસ્યા કરી. આદિયોગી શિવજીએ દક્ષિણાયનના દિવસે પ્રથમ વાર યોગનું જ્ઞાન સપ્તર્ષિઓને આપ્યું. આ ઉપલક્ષમાં ભારતે યુનોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિન ઉજવણી માટે પ્રસ્તાવ મૂક્યો જેને 177 દેશોનો અભૂતપૂર્વ સહકાર સાંપડ્યો. આમ 21 જૂન 2015 ના રોજ પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઊજવવાની શરૂઆત થઈ. જ્યારે આઠમો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ટૂંક સમયમાં જ આપણે ઉજવવા જઈ રહ્યા છીએ ત્યારે ઓશોના યોગ વિશેના વિચારો જાણવા રસપ્રદ થઈ પડશે. ઓશોએ યોગ અને પતંજલિ યોગસુત્ર ઉપર અનેક પ્રવચનો આપ્યા છે. આપણે પણ થોડા હપ્તા સુધી ‘ઓશો દર્શન’માં યોગ વિશે વાત કરીશું.

ઓશોને સમજવા માટે પહેલા ઓશોની પરિભાષાને સમજવી જરૂરી છે. ઓશો ધ્યાન, વૈરાગ્ય, અનાસક્તિ, સન્યાસ, પરમાત્મા, પરમપુરુષ, ઈશ્વર – જેવા શબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે, જેને ચીલાચાલુ જૂની ઘરેડમાં સમજવાથી મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. આ બધા અંગેની ઓશોની વ્યાખ્યા તદ્દન જુદી જ છે, જે ઓશોને નૂતન યુગની ચેતનાના પ્રવક્તા સિદ્ધ કરે છે.

યોગ એક શાસ્ત્ર નહિ, વિજ્ઞાન છે. તેને કોઈ ધર્મ સાથે સંબંધ નથી. છતાં વિશ્વના તમામ પ્રબુદ્ધ પુરુષો યોગથી પસાર થયા વગર સત્યને ઉપલબ્ધ થયા નથી. ધર્મ વિશ્વાસ પર આધારિત છે. જ્યારે યોગ વિશ્વાસ નહિ પણ જીવન સત્યની દિશામાં કરવામાં આવેલા વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગોની સુત્રવત પ્રણાલી છે. માટે યોગની અનુભૂતિ માટે કોઈ પ્રકારની શ્રધ્ધા કે અંધવિશ્વાસ આવશ્યક નથી. યોગ આપણી ધારણાઓ પર નિર્ભર નથી. જેમ વિજ્ઞાન સંશોધનથી, અન્વેષણથી શરૂ થાય છે, તે જ રીતે યોગ માટે ફક્ત પ્રયોગશીલતાની જરૂર છે, પ્રયોગના સામર્થ્યની જરૂર છે, શોધના સાહસની જરૂર છે.

યોગ કહે છે આપણી ભીતર અનંત સંપદાઓ છે, જેનાથી આપણે અપરિચિત છીએ. આપણી હાલત એક એવા સમ્રાટ જેવી છે, જે પોતાની તિજોરી ભૂલી ગયો છે, ધન ભૂલી ગયો છે અને સપનું જુએ છે કે તે એક ભિખારી છે, રસ્તા પર રડીને, પરેશાન થઈને ભીખ માગે છે. પણ કોઈ એક પૈસો પણ આપતા નથી. યોગ અનુસાર મનુષ્યના સાત ચક્રોમાં અનંત ઊર્જા અને શક્તિ પડેલી છે. પણ તે કળીમાં છુપાયેલા ફૂલની જેમ સુષુપ્ત છે. જે રીતે સવાર પડે ને સૂરજનો પ્રકાશ છવાય ત્યારે બંધ કળી ખીલી જાય છે, તે જ રીતે જ્યારે આપણી ભીતર આપણી ચેતનાનો સૂર્ય એક એક કેન્દ્ર પર પડે ત્યારે આપણી છુપાયેલી શક્તિઓ પ્રકટ થવી શરૂ થાય છે. જ્યારે સાતે સાત ચક્ર ખુલી જાય ત્યારે વ્યક્તિના દ્વાર અનંત માટે ખુલી જાય છે.

ઓશો યોગના 9 સૂત્રોની વાત કરે છે:
પહેલું સૂત્ર: જીવન ઊર્જા છે, શક્તિ છે. ઘણા સમય સુધી વિજ્ઞાનને પણ ભ્રમ હતો કે જગત પદાર્થ છે, મેટર છે. યોગમાં તો હજારો વર્ષો પહેલાં જણાવ્યું છે કે ઊર્જા જ સત્ય છે. હવે વિજ્ઞાન પણ આ હકીકત સ્વીકારે છે. એક ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત વધુ સ્પષ્ટ થશે. એક વીજળીના પંખાને તીવ્ર ગતિથી ચલાવીએ તો તેના ત્રણ પંખડા દેખાતા બંધ થઈ જશે. જગતમાં કંઈ પણ સ્થિર નથી. અણુની તીવ્ર ગતિ કારણે જે સ્થિર ભાસે છે, એ બધી ચીજ ચાલી રહી છે. હવે વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિમાં આ પૂરું જગત ઊર્જાનો વિસ્તાર છે.

બીજું સૂત્ર: શક્તિના બે આયામ છે. 1. અસ્તિત્વ 2.અનસ્તિત્વ. યોગ માને છે કે આ જગતમાં દરેક વસ્તુ બેવડા આયામની – ડબલ ડાયમેન્શનની છે. હોવાનો એક આયામ છે- existance. બીજો આયામ છે ન હોવાનો -non existance. માનવું કઠિન લાગે પણ પ્રતિપળ જે નથી તે થઈ રહ્યું છે અને જે છે તે ન હોવામાં વિલીન થઈ રહ્યું છે. યોગનો અર્થ જ થાય છે total, સમગ્ર. ઊર્જાના બે રૂપ છે. જે બંને રૂપને સમજી લે છે તે યોગમાં ગતિ કરી શકે છે. અર્ધું સત્ય કે અર્ધો પ્રેમ સંભવ નથી, એ ભ્રમ છે. હોવું ને ન હોવું સાથે સાથે જ છે. દ્વંદ્વમાં શક્તિનો વિસ્તાર છે. અંધારું અને પ્રકાશમાં એક જ ચીજનો વિસ્તાર છે. આપણે જેને અંધારું કહીએ છીએ એ ફક્ત ઓછા પ્રકાશનું નામ છે અને આપણે જેને પ્રકાશ કહીએ છીએ તે ઓછા અંધારાનું નામ છે. સારા માણસની ભીતર ખરાબ માણસ મળશે અને ખરાબ માણસની ભીતર સારો માણસ છુપાયેલો હશે. યોગ કહે છે બંનેને સમજી લો, પકડો નહિ. યોગ એ સુખ – દુઃખ, જન્મ – મૃત્યુ, અસ્તિત્વ – અનસ્તિતવનું અતિક્રમણ છે, બંનેની પાર થઈ જવું છે.

ત્રીજું સૂત્ર: અસ્તિત્વના બે રૂપ છે – ચેતન અને અચેતન.ચેતન અને અચેતન અલગ નથી પણ અસ્તિત્વના બે રૂપ છે. શરીર અને આત્મા પણ અલગ નથી. આ વસ્તુને બરાબર સમજી એ તો આત્માનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં આવી જાય છે તેનું નામ શરીર છે અને શરીરનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં નથી આવતો તેનું નામ આત્મા છે. દરરોજ આપણે જડ, અચેતનને ભોજન બનાવી રહ્યા છીએ અને આપણી અંદર તે ચેતન બનતું રહે છે અને જે ઉત્સર્જન થાય છે ઘણા રૂપોમાં તે જડ થતું રહે છે. આસ્તિક અને નાસ્તિક બંને આમાં ભૂલ કરે છે. યોગ કહે છે કે ચેતન અને અચેતન એ એક જ અસ્તિત્વના બે છેડા છે. ચેતન અચેતન થઈ શકે છે અને અચેતન ચેતન થતું રહે છે. આપણી ભીતર શરીર અને મન એમ બે ચીજો નથી પણ પણ એક અસ્તિત્વના બે છેડા છે. એટલે કોઈ પણ છેડાથી પ્રવેશ કરી શકાય છે. તેથી જ વિજ્ઞાન પણ હવે સ્વીકારે છે કે કોઈ પણ બીમારી ફક્ત શારીરિક કે ફક્ત માનસિક નથી પણ મનો-શારીરિક એટલે કે સાઈકો સોમેટિક છે. આથી જ જગતના પણ બે ભાગ છે – પદાર્થ એટલે કે અચેતન અને જીવન એટલે કે ચેતન. એ બંનેમાં કોઈ વિરોધ નથી. એ બંને એકબીજાથી સંબંધિત છે.

ચોથું સૂત્ર : ઊર્જા સંયુક્ત છે, ઊર્જા એક પરિવાર છે. જગતમાં કંઈ પણ અસંબંધિત નથી. બધું જ સંયુક્ત છે. જગત એક પરિવાર છે. એ કરોડો માઈલ દૂરથી સૂર્ય હોય, ચંદ્ર-તારા હોય, મહાસાગરની લહેરો હોય, બાગમાં ખીલેલું ફૂલ હોય, રસ્તાના કિનારે પડેલો કંકર હોય કે આપણા હૃદયના ધબકાર હોય – આ અનંત વિસ્તારમાં બધું જ સંયુક્ત છે. જે ચીજો આપણા ખ્યાલમાં પણ નથી આવતી એ પણ પ્રભાવિત છે. સારા કે ખરાબ વિચારો પ્રકટ ન કર્યા હોય તો પણ તેના તરંગો આપણને સ્પર્શે છે. આપણે પણ આ તરંગોને સ્પર્શી રહ્યા છીએ. આ સમસ્તતાના વિસ્તાર વચ્ચે આપણે પણ ઊર્જાના એક પુંજ છીએ અને ચારે તરફ ઊર્જાના ડાયનેમિક કેન્દ્રો છે, જે બધા કામ કરી રહ્યા છે. આ પૂરા જગતની નિર્યાત આપણી સંયુક્ત નિયતિ છે. આથી પોતાને અલગ માનવા એ મૂર્ખતા છે, પોતાને અલગ માનીને જીવવું એ પોતાના હાથે માથા પર ભાર મૂકવા જેવું છે. યોગ કહે છે કોઈના માથા પર બોજ નથી. જે સત્ય જાણતા નથી કે જીવન સંયુક્ત છે તે બોજ અનુભવે છે. જીવનનું હોવું સૃષ્ટિના કર્મ પર નિર્ભર છે. મૃત્યુ જન્મની બીજી બાજુ છે. આ જગત સંયુક્ત છે. જ્યારે આ વાત સમજાય ત્યારે તે ભીતરથી મુક્ત થઈ જાય છે, ચિંતાના બોજથી મુક્ત થાય છે અને કોઈ બંધન રહેતું નથી.

યોગ એ ખૂબ ગહન વિષય છે. શ્રી. યશપાલ જૈન ખરું જ કહે છે કે જે કંઈ પ્રાચીન છે, પુરાતન છે, એ સમગ્રનો અસ્વીકાર ન થઈ શકે. તે જ રીતે જે નૂતન છે, અર્વાચીન છે તે બધાનો સ્વીકાર પણ શક્ય નથી. પુરાતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે, નૂતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે. ઓશો એક વિશાળ સાહિત્ય- દર્શન સંપદા મૂકતા ગયા છે, જે ભારત અને વિશ્વની મુખ્ય બધી જ સમસ્યાઓને ઊંડાણથી સ્પર્શે છે. માટે નવી પેઢીને ઓશોના વિચારો, જે નૂતન મૂલ્યોનું નિર્માણ કરે છે, તે પહોંચાડવાની જરૂર છે, જેથી નવી પેઢી પૂર્વગ્રહ મુક્ત બની, વિચારીને નિર્ણય લઈ શકે. ઓશોની દૃષ્ટિએ યોગના વધુ સૂત્રો સાથે મળીશું આવતા અંકે….


રીટા જાની
17/06/22

ઓશોદર્શન-19. રીટા જાની

કમળ પત્ર પરથી સરી પડતું ઝાકળબિંદુ સરોવરમાં ભળી જાય છે તો કોઈને લાગે કે ઝાકળબિંદુએ પોતાની ઓળખ ગુમાવી દીધી. તો કોઈને લાગે કે તેણે કશું ગુમાવ્યું નથી, એ તો સરોવર જેટલું વિશાળ બની ગયું છે. આ સમજ, આ પરિપક્વતા, આ સભાનતા, આ જાગૃતિ ક્યારે આવે? જો કોઈ એમ માને કે વયની વૃદ્ધિ સાથે પરિપક્વતા પણ આવે તો એવું હંમેશાં બનતું નથી. સામાન્ય રીતે લોકો વયમાં તો મોટા થાય છે, પણ ઉત્ક્રાંત થતાં નથી, વૃદ્ધિ પામતા નથી, સમજદાર બનતા નથી, પરિપક્વ બનતાં નથી. તેમની બુદ્ધિ અને માનસિકતા બાલિશ જ રહે છે.

પરિપક્વતા, સમજદારીનો અર્થ છે એક વ્યક્તિ હોવાનું ઉત્તરદાયિત્વ સ્વીકારવું. કોઈપણ કિંમતે સર્વસ્વ હોડમાં મૂકી એ વ્યક્તિ બનવું, જે આપણે  છીએ. એ જ છે પરિપક્વતા. આપણું અસ્તિત્વ હંમેશા આપણને કોઈ ઈશારો કરતું રહે છે, ભલે તેનો અવાજ ખુબ ધીમો હોય. પરંતુ જો આપણે થોડા શાંત અને મૌન રહીશું, તો જાતે જ એ માર્ગનો અનુભવ કરીશું. તમે જે છો એ વ્યક્તિ બનો, અન્ય વ્યક્તિ બનવાની કોશિશ ક્યારેય ન કરો -ત્યારે તમે સમજદાર અને પરિપક્વ બની જશો.

પરિપક્વતા પુનર્જન્મ છે, એક આધ્યાત્મિક જન્મ છે. તમારી ગુમાવેલી નિર્દોષતા પાછી મેળવવી, તમારા સ્વર્ગીય બાગને પુન:પ્રાપ્ત કરવો, ફરીથી બાળક બનવું, તમારા અંતરતમ હાર્દમાં પ્રવેશવું, વિચારો અને ભાવનાઓની પાર જવું અને કેવળ ‘હોવાપણું’ બનવું એટલે જ પરિપક્વતા.

મૃત્યુની ફિલોસોફી સમજાવતા ઓશો કહે છે કે જે માણસ વર્તમાનમાં, આ ક્ષણમાં જીવે છે તે ભૂતકાળ કે ભવિષ્યને વળગેલો  રહેતો નથી. તે બોજારહિત જીવન જીવે છે. વાસ્તવમાં તે ચાલતો  નથી, એ ઊડે છે. એ મૃત્યુના  બરાબર નવ માસ  પહેલા સભાન બની જાય છે કે મૃત્યુ આવી રહ્યું છે. એ  આનંદ ઉત્સવ મનાવી લોકોને કહેશે કે આ કાંઠા પર હું બહુ થોડા સમય પૂરતો છું. આ જીવન ખૂબ સુંદર હતું. એક અદ્ભુત અનુભવ રહ્યો. મેં પ્રેમ કર્યો છે, શીખ્યો છું, સમૃદ્ધ થયો છું, હું અહીં કશું લઈને આવ્યો ન હતો અને ઘણા અનુભવો અને પરિપક્વતા સાથે જઈ રહ્યો છું. જે કાંઈ- સારું, ખરાબ, સાચું, ખોટું સંભવ્યું છે એ બધાં પ્રત્યે તે કૃતજ્ઞ હશે. જ્યારે માણસ બધાનો કૃતજ્ઞતાપૂર્વક આભાર માની મૃત્યુ પામવા તૈયાર થાય છે, આ તક મળી તેનો ઉત્સવ મનાવે છે, ત્યારે મૃત્યુ અતિશય સુંદર બની જાય છે. ત્યારે મૃત્યુ એ મહાનતમ મિત્ર છે, કારણ કે એ જીવનનો ફુવારો છે, જીવનનું સર્વોચ્ચ શિખર છે. એ જીવનનો અંત નથી, ચરમસીમા છે, સંતોષ છે. એક અંત હોય તેવું લાગે છે, કારણ કે તમે જીવનને ક્યારેય જાણ્યું જ નથી. જેણે જીવનને જાણી લીધું છે, તેને તે સર્વોચ્ચ શિખર લાગે છે. વાસ્તવમાં તેમાં જ જીવન પાંગરે છે, ખીલે છે. પરંતુ મૃત્યુના સૌંદર્યની જાણવા માટે માણસે તેના માટે તૈયાર રહેવું પડે છે, તેની કળા શીખવી પડે છે.

ઓશો સમજદારી વાળા સંબંધો પર ભાર મૂકીને સંબંધોમાં પ્રેમની વાત કરે છે. પ્રેમના ત્રણ પરિમાણ હોઇ શકે છે. એક પરાવલંબન, જેમાં બંને વ્યક્તિ એકબીજા પર પ્રભુત્વ દાખવે છે, એક બીજાનું શોષણ કરે છે, દુનિયામાં મોટાભાગે આવું જ જોવા મળે છે. બીજું  પરિમાણ છે બે સ્વતંત્ર વ્યક્તિઓ વચ્ચેનો પ્રેમ, જેમાં સંબંધો ઉપરછલ્લા હોય એવું લાગે છે. કારણ કે તેમને પ્રેમ કરતાં પોતાની સ્વતંત્રતા વધુ વહાલી છે. ત્રીજી સંભાવના પરસ્પરાવલંબનની છે. જ્યારે પણ તે સંભવે છે, ત્યારે  બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે અનહદ સંવાદિતાપૂર્ણ સંબંધ હોય છે. જાણે સ્વર્ગ પૃથ્વી પર ઉતરી આવ્યું હોય એવું લાગે છે.

જંગલનું ફૂલ ખિલતું જ રહે છે અને પોતાની સુગંધ હવામાં રેલાવતું જ રહે છે. કોઈ વટેમાર્ગુ ત્યાંથી પસાર થાય, તેની પ્રશંસા કરે, તેને સુંદર કહે તેની સાથે તેને કોઈ નિસ્બત નથી. ત્યારે  ફૂલને શું થતું હોય છે?  તે મૃત્યુ પામે છે? વેદના અનુભવે છે? ડરી જાય છે? આત્મહત્યા કરે છે? ના…ના… એ તો સતત ખિલતું અને મહેકતું રહે છે, આનંદ આપતું રહે છે. એ જ રીતે જ્યારે મનુષ્ય પણ પ્રેમ ઝંખવાને બદલે પ્રેમ કરવાનું શરૂ કરે તે સાથે જ તે સમજદાર અને પરિપક્વ બને છે. શી રીતે આપવું, વધુ આપવું અને બિન શરતી આપવું તેના પર  ભાર હોય ત્યારે વૃદ્ધિ, પરિપક્વતા અને સમજદારી આવે છે. નદી પણ એમ જ વહે છે. એના પાણીથી તમે તમારી તૃષા છીપાવો, ખેતરમાં પાક ઉગાડો કે તમે ત્યાંથી પસાર પણ ન થાવ તો પણ એ વહેતી જ રહે છે. સાચો પ્રેમ પણ એવો જ હોય. પ્રેમ એ વિપુલતા છે, ઐશ્વર્ય છે,  તમારા હૃદયમાં એના ગીતો છે, ભલે  કોઈ સાંભળે કે ન સાંભળે પણ તમે તમારો પ્રેમ વહેંચો છો. એને અવલંબનની જરૂર નથી. પ્રેમ એ સ્વતંત્રતાનું પુષ્પ છે. પ્રેમ ત્યારે સંભવે જ્યારે તમે સમજદાર અને પરિપક્વ હોય. પ્રેમની માગણી કરવી એ તો ભિખારી હાથ ફેલાવીને ઊભા હોય એવું લાગે. પ્રેમ એ તો લાઈટના બલ્બ જેવો છે. તમે બલ્બ સળગાવો અને પ્રકાશના કિરણો ચોમેર પ્રસરી જાય, તેમ તમે છો તો તમારી આસપાસ પ્રેમની આભા પ્રસરી જાય. જ્યારે પરાવલંબન સાથે પ્રેમ રહે છે, ત્યારે એમાં કુરૂપતા હોય છે. અણસમજુ  પ્રેમ એક બીજાની સ્વતંત્રતાને ખતમ કરી નાખે છે,  એક બંધન, એક કેદખાનું ઊભું કરે છે. એથી વિપરીત જ્યારે સ્વતંત્રતા સાથે પ્રેમ વહે છે, ત્યારે તેમાં સુંદરતા હોય છે. પ્રેમ આવેગ કે લાગણી નથી, પણ એક ઊંડી સમજ છે કે કોઈક વ્યક્તિ કોઈક રીતે તમને પૂર્ણ બનાવે છે. આવો પ્રેમ શાશ્વત છે અને સતત વૃદ્ધિ પામતો રહે છે.

‘જનરેશન ગેપ’ દૂર કરવાની માસ્ટર કી આપતા ઓશો કહે છે કે જો દરેક પેઢી બાળકો પ્રત્યે પ્રેમ અને આદર સાથે વર્તે, ઉછેરવાની સ્વતંત્રતા આપે, બાળકને તે જે છે તે બનવાની  છૂટ આપે, તો એ પણ તમને પ્રેમ અને આદર આપશે. માતા-પિતા જ્યારે બાળકમાં પોતાની કાર્બન કૉપી તૈયાર કરવા માંગે, તેમની મૌલિકતાને ન સ્વીકારે ત્યારે બાળક ધૂંધવાઇને વિરોધ અને અસંતોષ દર્શાવે છે. ધીરે ધીરે આ અંતર મોટું થતું જાય છે અને બંને વચ્ચે કોઈ સેતુ રહેતો નથી. બાળકને અનન્ય બનાવવા માટે, તેની ક્ષમતાને ઉત્તેજન આપે તેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરો તો બાળક પણ તમારા પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેશે.

જીવનમાં કાંઈ પણ વિનામૂલ્યે મળતું નથી. જેટલી વધુ કિંમત ચૂકવશો તેટલી વધુ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે. સફર, યાત્રા, મંઝિલ એ ધ્યેય ઊભું કરે છે. યાત્રા એ જ ધ્યેય છે. ધ્યેય  સફરના અંત પર નથી.  તમામ સાધનોમાં સાધ્ય રહેલું હોય છે. માટે ડર છોડી  જીવનનો મુકાબલો કરો. જીવંત રહેવાની જવાબદારી નિભાવવાની, પ્રતિબદ્ધ બનવાની એક પણ તક ગુમાવશો નહીં, તો તમને સિદ્ધિની ઝાંખી જરૂર થશે.

‘સાધના પથ’ની પ્રસ્તાવનામાં ડો.નરેન્દ્ર તિવારી કહે છે તેમ ઓશો એક દુર્લભ ઉપસ્થિતિ છે. એમની હાજરી એવી છે જાણે ફૂલોની દુર્ગમ ઘાટીમાં થઈને વહેતું ઝરણું. એમનું હોવું એ છે જીવન પ્રવાહનું અનવરત સંકીર્તન! ઓશો આપણી આંખો ખોલવાના દૂસાધ્ય કાર્યમાં સંલગ્ન છે. નિજતા સુધી પહોંચવાનો માર્ગ તેઓ આપણને બતાવી રહ્યા છે. સત્યની સાધનામાં પ્રકાશ તરફ ગમન કરવામાં ઉપયોગી એવું  ઓશોનું પરિપક્વતા અંગેનું દર્શન આજે આપણે જોયું. આ જ વિષય પર વધુ ચિંતન સાથે મળીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની
03/06/22

ઓશો દર્શન- 18. રીટા જાની

આપણે જોઈએ છીએ માણસ માટે અંતરીક્ષના દ્વાર ખુલી ગયા છે. આકાશમાં દૂર-સુદૂર હવાઈ મુસાફરી થઇ શકે છે. પણ આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે તેના પોતાના અંતરના દ્વાર બંધ થઈ ગયા છે. તે આંતરયાત્રા પણ કરી શકે છે એવું તેને યાદ જ નથી . જો સ્વયંને ખોઈને બધું મેળવી લીધું તો પણ તેનું મૂલ્ય શું? માણસ પોતાના અસ્તિત્વની આત્મસત્તા ખોઈ બેસે પછી આખા બ્રહ્માંડનો વિજય મળે તોપણ તે ખોટ પૂરી શકવાને સમર્થ નથી. તમારા ભીતર પ્રકાશનું એક નાનકડું કિરણ પણ હશે તો આખા સંસારના અંધારાને દૂર કરી શકશે અને જો સ્વયંના આ કેન્દ્રમાં અંધારું હશે તો બાહ્ય આકાશના કરોડો સૂર્ય પણ તે અંધારાને હટાવી નહીં શકે.

ભય એ અજ્ઞાન છે. જ્યાં આત્મજ્ઞાન છે, ત્યાં જીવન છે, ત્યાં જ પરમાત્મા પણ છે. જીવનને જોડવાવાળો સેતુ ધર્મ છે. જે ભયના આધારે ધર્મને સમજે છે તે ધર્મને સમજતા જ નથી. અથવા તો તેઓ જે સમજે છે તે ધર્મ નથી. ભય એ જ અધર્મ છે. કારણ કે જીવનને જાણી ન શકાય તેથી વધુ અધર્મ બીજો શું હોઈ શકે? સત્ય ઉપરનો વિશ્વાસ સત્યના બીજ ઉપર અંકુરણ માટેનો વરસાદ બની જાય છે. સૌંદર્ય ઉપરની નિષ્ઠા સુષુપ્ત સૌંદર્યને જાગૃત કરવાનો સૂર્યોદય બની જાય છે. અશુભ એ કોઈનો સ્વભાવ નથી, દુર્ઘટના છે. સૂર્ય વાદળોમાં છુપાઈ જાય તેથી પોતે વાદળ બની જતો નથી. વાદળ સૂર્યને ઢાંકી દે તો પણ થોડી વાર માટે. કારણ વાદળ હંમેશા છવાયેલા રહેતા નથી. કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં સૂર્ય ઉપર જ ધ્યાન રહે તો તેનો ઉદય ઝડપથી થતો જોવાય છે. ‘ન દેખાવું’ તેનો અર્થ ‘ન હોવું’ નથી. વાદળથી ઘેરાયેલા સૂર્ય કે ચંદ્રને જોઈ નથી શકાતો, આંખ બંધ હોય તો દિવસનું અજવાળું પણ દેખાતું નથી. પૂર્ણ રીતે અભય જ સત્યને જોવા માટે આંખ ખોલી નાખે છે. અભય સિવાય ધર્મનું બીજું કોઈ દ્વાર નથી.

વિચાર આચારનું બીજ છે, જે અનુકૂળ વાતાવરણ મળતા અંકુરિત બને છે. માટે પોતાના પ્રાણને રાખવા માટે સમ્યક સ્થળ પસંદ કરવું ખૂબ જરૂરી છે. જે અવિવેક અને આળસને ત્યજીને આંખો ખોલે છે તે જીવનના એવા હિમાચ્છાદિત શિખરોને જુએ છે જે સૂર્યના પ્રકાશમાં ચમકી રહ્યા છે. જો તમે હૃદયપૂર્વક તેમની પાસે જવાની ઈચ્છા રાખશો તો તે તમારાથી જરા પણ દૂર નથી. જ્ઞાન નિર્વિવાદ છે. જેઓ વિવાદ કરે છે તે ચોક્કસપણે અજ્ઞાનમાં હોય છે. આથી સત્યની બાબત નિર્વિવાદ સાંભળવા મળે ત્યારે આશ્ચર્ય થાય છે. આ તો પાંચ અંધ અને હાથીની વાર્તા જેવું છે. જેણે જે ભાગ પકડ્યો- સુંઢ, પગ, પુછડી – તેનું વર્ણન કર્યું અને બધા પોતાના મતને જ સત્ય માનતા હતા અને મનાવી રહ્યા હતા. સત્યને ઓળખવું હોય તો સિદ્ધાંતની સાથે અજવાળાને રાખવું જરૂરી છે. પ્રશ્ન વિચારોનો નથી, પ્રકાશની ઉપલબ્ધિનો છે. પ્રકાશ તો ભીતર છે તેથી તે એવી ચિન્મય જ્યોતિને મેળવી લે છે જે હંમેશ માટે તેની ભીતર પ્રજ્વલિત જ રહેલી હોય છે. સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિમાં ફેર છે. જે સંપત્તિ માત્ર બાહ્ય સંગ્રહથી જ ઊભી થાય છે તે હકીકતમાં ક્યારેક વિપરીત બને છે. જે ભય પમાડે તે વિપત્તિ છે અને અભય આપે તે સમૃદ્ધિ છે. વાસ્તવિક સમૃદ્ધિ અંતરઆત્માના ઉઘાડથી જ મળે છે.

જીવન એક કલા છે અને માણસ એક કલાકાર છે. માણસ માટે કલા સાધન અને સાધ્ય બને છે. જન્મથી તો માણસ વણઘડાયેલા પથ્થર જેવો હોય છે. તેમાંથી કુરૂપ કે સુંદર મૂર્તિનું નિર્માણ માણસ પોતે જ કરે છે. તેનામાં આત્મવિશ્વાસ અને આત્મધ્વંસ બંને શક્તિ છે. પોતે જે કર્તવ્યભાન ઊભું કરે છે તેનાથી વ્યક્તિથી લઈને સમષ્ટિ સુધી પહોંચવાની આ વાત છે. પોતાની સત્તા અને તેની સંભાવનાઓના વિકાસ માટે પ્રેમનો અભાવ જ પાપ બને છે. આ રીતે જ પાપ અને પુણ્ય, શુભ અને અશુભ, ધર્મ અને અધર્મના પ્રવાહો માણસની અંદર જ છે. આ સત્યની તીવ્ર અનુભૂતિ જ માણસમાં પરિવર્તન લાવે છે, જેનાથી તે આંતરિક રીતે સતત સર્જન કાર્ય કરી ઉર્ધ્વ ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે પ્રાણને એવો લય અને છંદ મળે છે જેથી તે ધીમે ધીમે પર્વત, ખીણ કે ધુમ્મસને પેલે પાર ઉઠી મનની આંખોથી સૂર્યના દર્શન કરી શકે છે.

પોતાની જાતમાં વિશેષ ગહન બનવું એનો અર્થ જીવનની વૃદ્ધિ છે. વૃક્ષનું ઉદાહરણ લઈએ તો વૃક્ષ જેમ જેમ વૃદ્ધિ પામતું જાય છે તેમ તેમ તેના મૂળ જમીનમાં ઊંડા ને ઊંડા ઉતરતા જાય છે. વૃક્ષ જેટલું ઊંચું હશે તેટલા તેના મૂળ ઊંડા હશે. ઓશોના મતે ધ્યાન એ જીવનનો પ્રથમ સિદ્ધાંત છે. ધ્યાનનો અર્થ છે અમરત્વમાં ઉતરવું, શાશ્વતતામાં ઉતરવું, પ્રભુતામાં ઉતરવું. નિર્દોષતાને સમર્થન આપવું જોઈએ. એ ઈચ્છા વિહિનતાની અવસ્થા છે, તેમાં જ્ઞાન નથી, છતાં અજ્ઞાન એ નિર્દોષતા નથી. આ બંને વચ્ચેના ભેદને સમજવો એ જીવનની કળાનું પ્રથમ પગલું છે.

ધ્યાન એ એવી શસ્ત્રક્રિયા છે જે તમારા પોતાના અસ્તિત્વને જાળવી રાખી જે તમારું નથી તેનાથી તમને કાપીને અળગા કરે છે. અસ્તિત્વની શોધ જીવનનો પ્રારંભ છે. ત્યારબાદ પ્રત્યેક ક્ષણ નવો આનંદ, નવા રહસ્યોનું ઉદ્ઘાટન, નવો પ્રેમ, અનુકંપા અને સંવેદનશીલતા લઈને આવે છે. આ સંવેદનશીલતા વ્યક્તિ, વૃક્ષો, પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ, પર્વતો, નદીઓ, સમુદ્ર, તારાઓ સાથેની મિત્રતા ઉભી કરી જીવનને સમૃદ્ધ બનાવે છે. જીવન અસીમિત બની જાય છે અને સમગ્ર વિશ્વ મારું છે એવી ઉદ્દાત ભાવના આવે છે. જીવનમાંથી સાચો ઉત્સવ પ્રગટે છે.

બીમારીમાં દુઃખને વળગી રહેવાની જરૂર નથી. જો તમે પથારીવશ છો તો ડોક્ટરને બોલાવો, પરંતુ જે લોકો તમને ચાહે છે એ લોકોને બોલાવો તે વધુ અગત્યનું છે. જે લોકો તમારી આસપાસ સુંદરતા, કવિતા, સંગીતનું સર્જન કરી શકે એવા લોકોને નિમંત્રણ આપો. કારણ કે દવા નિમ્ન પ્રકારનો ઇલાજ છે. જ્યારે પ્રેમ અને ઉત્સવના ભાવ જેવો બીજો કોઈ ઉપચાર નથી. તમારી પથારીવશ ક્ષણોને સુંદરતા અને આનંદની ક્ષણમાં, રાહત અને આરામની ક્ષણમાં, ધ્યાનની ક્ષણમાં, સંગીત અને કવિતાના શ્રવણમાં બદલી શકો છો. દરેક ચીજને સર્જનાત્મક બનાવવી, ખરાબમાંથી સર્વોત્તમ બનાવવી તેને ઓશો જીવવાની કળા કહે છે.

ધ્યાનનો મહિમા કરતાં ઓશો કહે છે કે ધ્યાન સાથે અંદર કશુંક સંભવવાનું શરૂ થશે -મૌન, શાલીનતા, પરમાનંદમયતા, સંવેદનશીલતા. તેને જીવનમાં અભિવ્યક્ત કરો. જાતે બુદ્ધિમાન બનો અને મગજમાં જે નકામો કચરો વેંઢારી રહ્યા છો તેને બહાર ફગાવી દો. જીવન ખૂબ સરળ છે. આનંદમાં રહેવું એ તમારો અધિકાર છે. સમગ્ર પૃથ્વી આનંદ અને નૃત્યમય બની શકે છે. તમે તેને વિશેષ સુંદર બનાવો, વિશેષ સુખી બનાવો, વિશેષ સુગંધિત બનાવો.

સુપ્રસિદ્ધ લેખક અને કોલમ રાઇટર શ્રી એમ.બી કામથ કહે છે તેમ ઓશો નવીન યુગના ઉદ્ગાતા અને યુગપુરુષ છે. તેમનું દર્શન એવું છે જે તમને વિચારવા માટે બાધ્ય કરે. તેઓ એવા દાર્શનિક છે, જે તમારા માટે એક પડકાર છે. અને ત્યાં જ એમની સાર્થકતા પણ છે. પરિપક્વતાના વિષય પર ઓશોના ચિંતન સાથે મળીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની
27/05/2022

ઓશો દર્શન -17. રીટા જાની

સાગર કિનારે નિરંતર આવતાં મોજાંઓની વચ્ચે મનમાં છવાય છે સાગરની વિશાળતા, અફાટ મોજાંના ઘૂઘવાટ વચ્ચે માણસનું મન વહેંચાય છે જળ અને સ્થળ વચ્ચે. દૃષ્ટિમાં છે પાણી પણ જેના પર ઊભા છીએ તે છે જમીન. જળ અને સ્થળના અનુભવ વચ્ચે ઊભેલો માણસ પણ વિચારોના વૃંદાવનની વાટે ખોવાય છે. આકાંક્ષા હોય મોતીની, પણ મુઠ્ઠીમાં પકડાય છે રેતીની ઢગલી અને મન આશા નિરાશાના આટાપાટા રમતું ક્યારેક અને ક્યાંક મોતી જુએ તો કેવો આનંદ થાય? આજે ઓશોના પુસ્તકમાં કંઇક નવા વિચારો જોઈને લાગ્યું કે નવીનતાની આ ક્ષણોનો પમરાટ સહુ વચ્ચે વહેંચાય અને આજની વિચાર કણિકાઓ ક્યાંક વિચાર પુષ્પ બનીને પ્રગટ થાય અને પોતાની સુગંધ પ્રસરાવે. પુષ્પ એ બીજનું અંતિમ ચરણ છે, જ્યાં બીજનું પ્રાગટ્ય એક છોડ બનીને વિકસે છે અને વિકસતાં વિકસતાં એ તબક્કે પહોંચે છે જ્યાં એક નવો પમરાટ, નવી સુગંધ હવાને મહેકાવવા આતુર બની વિકાસગાથાને અગ્રેસર બનાવી રહી છે. આજનો પ્રવાસ એ વૈચારિક સજ્જતાને વિકસાવવાનો છે. ‘ઓશો દર્શન’ એ કેલીડોસ્કોપ છે, જ્યાં નવું વિશ્વ શક્યતાના આકાશમાં ડોકિયાં કરી રહ્યું છે. તો આજનું ‘ઓશો દર્શન’ નવી શક્યતાઓના સંદર્ભમાં માણીએ નવા વિચારોની વાટે.

કોઈએ મહત્વાકાંક્ષા વિશે ઓશોને તેમના વિચાર પૂછ્યા. તેમનો જવાબ હતો કે બહુ જ જૂજ માણસો સાચા અર્થમાં મહત્વાકાંક્ષી હોય છે. ક્ષુલ્લકથી તૃપ્ત થઈ જાય તે ખરા મહત્વાકાંક્ષી નથી. જે વિરાટને મેળવવા માંગે છે તે ખરેખર મહત્વાકાંક્ષી છે. જો કોઈ વિચારે કે મહત્વાકાંક્ષા ખરાબ કે અશુભ છે તો એવું નથી, તે તો માણસને ભગવાન તરફ લઈ જાય છે. જીવનને ધ્યેય આપો અને હૃદયને મહત્વાકાંક્ષા આપો. પોતાની જાતને ઊંચાઈના સ્વપ્નથી ભરપૂર કરો. એક લક્ષ્ય રાખો. એમ નહીં કરો તો તમારું વ્યક્તિત્વ વિકાસશે નહીં. જ્યારે વ્યક્તિ પોતાની શક્તિઓને એકત્રિત કરીને કોઈ એક જ લક્ષ્ય પર કેન્દ્રિત અને સમર્પિત કરે છે ત્યારે તે સફળ વ્યક્તિત્વ મેળવે છે, તેના જીવનમાં સંગીત પેદા થાય છે. તેથી વિપરીત જે પોતાનામાં જ સંગીન ન હોય તે શક્તિ, શાંતિ કાંઈ મેળવી શકે નહીં. શાંતિ અને શક્તિ એક જ સત્યના બે નામ છે.

કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે નોંધ્યું છે કે વરસાદના બિંદુએ ચમેલીના કાનમાં કહ્યું કે પ્રિય, મને હંમેશા તારા હૃદયમાં રાખજે. ચમેલી કંઈ કહે ન કહે ત્યાં બિંદુ જમીન પર પડે છે! જીવનના કહેવાતા સુખોની ક્ષણભંગુરતા સમજાવતી એક માર્મિક લોકકથા ઓશો કહે છે. એક ચકલી આકાશમાં ઉડી રહી હતી. તેને દૂર એક ચમકતું વાદળ દેખાયું. તે વાદળને લક્ષ્ય બનાવી પૂરી તાકાતથી ઉડવા લાગી. વાદળ ક્યારેક પૂર્વમાં તો ક્યારેક પશ્ચિમમાં જતું, ક્યારેક ઊભું રહી જતું તો ક્યારેક પોતાનામાં જ ફેલાઇ જતું. બહુ મહેનત કરવા છતાં ચકલી તેને પકડી ન શકી અને અચાનક એ વાદળનો છંટકાવ થઈ ગયો. મહાપ્રયત્ને ચકલીએ તેની પાસે પહોંચીને એટલું જ જાણ્યું કે ત્યાં તો કંઈ જ ન હતું! તેને મનમાં થયું કે મારે ક્ષણભંગુર વાદળને પકડવાનું લક્ષ્ય રાખવાના બદલે અનાદિ, સ્થિર અને અનંત એવા પર્વતના ઊંચા શિખરે પહોંચવાનું લક્ષ્ય રાખવાનું હતું. આપણામાંથી ઘણા એવા છીએ, જે ક્ષણભંગુર વાદળ જેવા સુખો પાછળ જવામાં જ જીવન લક્ષ્ય રાખે છે અને ભ્રમમાં પડે છે. આપણી નજીકમાં જ અનાદિ, અનંત આત્મા- પર્વત રહેલો છે. તેને પરમ લક્ષ્ય બનાવીએ તો જીવન કૃતાર્થ અને ધન્ય બને.

જીવનના રસ્તા પર ફૂલો અને કાંટા બંને છે, એ સાચું છે. ફૂલોને જોવાનું જેને આવડી જાય તેને માટે પછી કાંટા પણ ફૂલ બની જાય છે. જીવનમાં આવતા સુખ- દુખ અને આનંદના અનુભવનો સ્વાદ માણસની પોતાની દ્રષ્ટિ ઉપર નિર્ભર છે. કોઈ બે અંધારી રાત વચ્ચે એક નાનો દિવસ જોઈ શકે છે તો કોઈ બે પ્રકાશિત દિવસ વચ્ચે એક નાની રાત જોઈ શકે છે. પહેલી દ્રષ્ટિમાં એક નાનો દિવસ પણ અંધકારભર્યો થઈ જતો હોય છે અને બીજી દ્રષ્ટિમાં રાત્રિ પણ રાત્રિ રહેતી નથી!

ઓશો શ્વાઈત્ઝરની વાત ટાંકીને આદર્શની અમાપ તાકાતનો પરિચય આપે છે. જીવન નૈયાને પાર ઉતારવા આપણો દરેક વ્યવહાર આદર્શ પ્રેરિત હોય તે જરૂરી છે. પાણીના ટીપામાં આપણને કોઈ તાકાત ન દેખાય, પણ એ જ પાણી જમીનની તિરાડમાં બરફ બનાવી દેવાય તો તે જમીનને તોડી નાખે છે. જરા જેટલા પરિવર્તનથી પાણીના ટીપાની શક્તિ અમાપ બને છે. આ વાત આદર્શ માટે પણ લાગુ પડે છે. આદર્શ અંધકાર તરફથી અજવાળા તરફ જવાની પ્રક્રિયા છે. આદર્શ માત્ર વિચાર કે આકાંક્ષા નથી, સાથે સાથે સંકલ્પ અને વ્યવહારુ પ્રયત્ન પણ છે, જે જીવન નૈયાનો નાવિક પણ છે.

મનની શાંતિને પકડી લેનાર ખુદમાં પ્રવેશ પામે છે અને આત્મામાં પ્રવેશ એ તો સત્યની પ્રાપ્તિ છે. જ્ઞાન મેળવવું હોય તો જ્ઞેયની પાછળ ન જાઓ. જ્ઞાન મેળવવું હોય તો જ્ઞાતાની પાછળ ચાલવું જરૂરી છે. સત્યની શોધ કરનારે આત્મપરિવર્તન માટે તૈયાર રહેવું પડે કારણ તે પોતાની અંદર રહેલા સંસ્કાર અને શુદ્ધિની અંતિમ ચેતન અવસ્થા છે.

આજના સ્વપ્ન જ આવતી કાલનું સત્ય બની જતા હોય છે. એવું કોઈ સત્ય નથી જેનો જન્મ સ્વપ્નની જેમ ન થયો હોય. આપણો કેટલો બધો સમય સાવ નજીવી બાબતોમાં લડાઈ અને અહંકારથી થતા વાદવિવાદ, નિંદા અને ટીકા કરવામાં વેડફાઈ જતો હોય છે. આ સમયને જો શિક્ષણ, ચિંતન, મનન અને નિદિધ્યાસનમાં ગાળીએ તો તે ખૂબ મૂલ્યવાન બની જશે. તેનાથી એવાં ફૂલો ખીલે છે, જેની સુગંધ અલૌકિક હોય, એવું સંગીત નીપજે જે દિવ્ય હોય. માટે એ લોકો ધન્ય છે જે ખીણમાં રહીને પર્વતના શિખરના સ્વપ્ન જોઈ શકે છે, જે તેમને ઉંચાઈએ પહોંચવાનો સંકલ્પ અને શક્તિ બંને આપે છે. જીવનની દરેક ક્ષણ કેટકેટલી સંભાવનાઓથી ભરપૂર હોય છે અને તે ફરી પાછી આવતી નથી. માટે સ્વપ્ન માટે અમારી પાસે સમય નથી એમ કહી પોતાના હાથેથી પગ બાંધવાની જરૂર નથી. તમારી પાસે અપ્રતિમ સ્વતંત્રતા છે જે દ્વારા તમે સ્વપ્નને આંતરમાંથી બાહ્ય જગતમાં રૂપાંતરિત કરી શકો છો.

ઓશો કહે છે કે અહંકાર બહુ અટપટો છે. ધન, પદ, સત્તા મળે કે પછી ઈચ્છા અને વાસના કોઈપણ સ્વરૂપે તૃપ્ત થાય ત્યારે આંખમાં જે ચમક આવે છે તે અહંકાર છે. એવી ખોટી માન્યતા છે કે બહાર કોઈ પરિગ્રહ નહીં હોય તો ભીતર અહંકાર નહીં હોય. જે લોકો ખૂબ ધર્મ કરે છે, જ્ઞાન પ્રાપ્ત છે કે અપરિગ્રહ કરે છે તે દરેકને અહંકાર હોઈ શકે છે, કારણ કે તેઓ ‘હજુ વધારે’ની ગુલામીથી પીડાતા હોય છે.

સત્ય માત્ર શાસ્ત્રોમાં કે ગ્રંથોમાં નથી. તેનો સાચો પાર પામવા માટે ભીતરનું દ્વાર ખોલવું પડે. જ્ઞાન પોતાની આંખ છે. જે અંદર શોધે છે, તેને સત્ય મળે છે. સવારે ઉઠીને આશા રાખો કે આજનો દિવસ સત્યમ, શિવમ, સુંદરમની દિશામાં શુભફળદાયી બને. એવું કદી ન વિચારતા કે આવા થોડા બીમાં શું વળે, કારણ કે એક બીજમાંથી આખું ઉપવન ઊભું થઈ શકે છે. માટે પોતાની શક્તિ અને સમયનો થોડો ભાગ સત્ય, શાંતિ અને સુંદરતા માટે આપો તો જોઈ શકશો કે જિંદગીની એક અપ્રતિમ ઊંચાઈ તમારી પાસે આવી રહી છે, એક અભિનવ જગત પોતાનો દરવાજો ખોલી રહેલ છે. દરરોજ રાત્રે આત્મનિરીક્ષણ કરો કે ગઈ કાલ કરતા આજે તમે જીવન ઊંચાઇની વધુ નજીક જઇ શક્યા છો કે નહીં. જો આપણે સત્યના શિખરે પહોંચવું હોય તો એ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે કે આપણા દરેક ભાવ, વિચાર અને કર્મનું જોડાણ શુભ અને સુંદર સાથે હોય. સત્ય, સુંદર અને શુભની એક જ અનુભૂતિ સમગ્ર જીવનમાં આમૂલ પરિવર્તન આણી શકે છે.

રીટા જાની
20/05/2022

ઓશો દર્શન -16. રીટા જાની

જીવનનો પથ ભુલભુલામણીવાળો છે. ઘણીવાર આપણે રસ્તો ભૂલી જઈએ છે કે પછી કવિ શ્રી હરિન્દ્ર દવે કહે છે તેમ ‘મને લાગે છે ભૂલાઈને ભળતો રાહ લેવાયો’ એમ ખોટા રસ્તા પર અગ્રેસર થઈએ છીએ. ક્યારેક મંઝિલ ચૂકી જઈએ છીએ તો ક્યારેક થાકીને સફર અધવચ્ચે જ છોડી દઈએ છીએ. ત્યારે કોઈ પથ દર્શક આપણને રસ્તો બતાવો તો કેવું સારું! ગતાંકથી આપણે ઓશોના પુસ્તક ‘પથ દર્શક’ની વાત કરી રહ્યા છીએ. આ પુસ્તક હૃદયપૂર્વક જીવનારા ભાવનાપ્રધાન લોકો માટે છે.

સૂર્ય હોવા છતાં કોઈ તેની સામે આંખો બંધ કરી રહે, તેવું જ આપણે જીવન જીવવા પ્રત્યે કરીએ છીએ. પછી આપણા ચરણો ખાડામાં પડે તેમાં શું નવાઈ? આંખો ખોલો અને જાગૃત થાઓ તો બધો અંધકાર વિલીન થઈ જશે. આંખો સત્યને જોવા માટે છે. આંખો હોવા છતાં જે બંધ આંખો રાખે છે, અજાગૃત રહે છે, તે પોતે જ પોતાનું દુર્ભાગ્ય બને છે. તો જેની આંતરદ્રષ્ટિ ખુલે છે, તેને સત્ય સમજાય છે અને વીજળીના ચમકારે એક જ છલાંગમાં જીવન બદલાઈ જાય છે. અજાગૃત માણસ હજાર ડગલે પણ જ્યાં પહોંચી નથી શકતો ત્યાં સાચો જ્ઞાની અને ત્યાગી એક છલાંગે પહોંચી જાય છે. ધીમે ધીમે વ્યસન ત્યજવાનો, દુર્ગુણો ત્યજવાનો કોઈ અર્થ નથી. માણસ આગમાં પડે તો તે શું તે ધીમે ધીમે બહાર નીકળે? જો કોઈ એમ કહે કે કેમ હું ધીમે ધીમે આગમાંથી બહાર નીકળીશ તો એનો અર્થ એ કે તેને આગ દેખાતી નથી.

દ્રષ્ટિ બદલવાથી કાંટા ફૂલ જેવા લાગે છે તો ક્યારેક સુંદર ફૂલ પણ કાંટા જેવા લાગે છે. આનંદ બધે ઉપલબ્ધ છે. ઈશ્વરની સૃષ્ટિમાં બધું જ શ્રેષ્ઠ છે. પણ તેનો અનુભવ કરી શકે તેવાં મન-હૃદય બધા પાસે નથી. જીવનમાં કેવો કેવો નકામો સામાન બચાવતા લોકો અંતરઆત્માને ખોઈ બેસે છે અને સાચા આનંદને ગુમાવે છે. જે લોકો કોઈ ચોક્કસ સ્થળ કે પરિસ્થિતિના બદલે આનંદનો અનુભવ કરવાની ભાવદશા મેળવી લે છે તેમને દરેક સ્થળે ને દરેક પરિસ્થિતિમાં આનંદ મળે છે. આપણા જીવનના ચિત્રકાર કહો કે મૂર્તિકાર, આપણે પોતે જ છીએ. તમારી અંદરનું કેન્દ્ર સરોવર જેવું સ્થિર અને નિસ્પંદ રાખો તો સર્વ ઉત્તમ બાબતોનું સુંદર પ્રતિબિંબ ઝીલી શકાય. જ્યારે એવું લાગે કે તમારા માથે મોટો બોજો છે અને તમે એના ભાર તળે કચડાઇ રહ્યા છો, તો તરત બોજો ઉતારી નાખી હળવા થઈ જજો, આરામ કરજો, લગામ ઢીલી મુકજો અને તમે અનુભવશો કે તમામ તંગદિલી અને તાણ લુપ્ત થઇ ગઈ છે અને તમે આનંદ માણી રહ્યા છો.

સમજદારીને ઉંમર સાથે કોઈ સંબંધ નથી. માટીના ઘર અને રેતીના મહેલમાંમાં જે આશા અપેક્ષા રાખીને બેસતા નથી તે સમજદાર છે. બીજા તો રેતીના ઘરઘર રમતા બાળકો જ છે!
પ્રેમમાં વહી જવું તે જ તેનું ફળ છે. પ્રાર્થના સ્વયં આનંદસ્વરૂપ છે. તેમાં તન્મય બનતાં જે નિજાનંદ મળે છે, એ તેનો પુરસ્કાર છે. તેમાંથી કોઈ બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ આશા નથી. ઓશો કહે છે કે જીવન અને મૃત્યુ એ બંને તો સિક્કાની બે બાજુ છે. જેઓ જીવનને પૂરેપૂરું જાણતા અને જીવતા નથી તેઓ જ મૃત્યુથી ભયભીત થાય છે. માટે ખુદમાં તપાસ કરો. અંતરમાં જો ક્યાંય મૃત્યુનો ભય હોય તો સમજવું કે હજી જીવનને જાણી શક્યા નથી.

જે લોકો જીવનના રસ્તા ઉપર ચાલવા માટે અસમર્થ બને છે, તે બાજુ પર ઊભા રહીને બીજા ઉપર પથ્થર ફેંકતા હોય છે. તે જ રીતે જેઓ જીવનમાં કંઈક કરી શકતા નથી તે આલોચક થઈ જાય છે અને નિંદારોગના શિકાર બને છે. જે સ્વસ્થ છે તે કદી બીજાની નિંદા કરતા નથી. જે એક આંગળી બીજા તરફ ચીંધે છે તેણે સમજવું જોઈએ કે બાકીની ત્રણ આંગળી તમારી તરફ ઊઠે છે. એવું જીવન જીવીએ કે આલોચકના કહેવા પર કોઈ વિશ્વાસ જ ન કરે.

જ્યાં સુધી આપણને અપવિત્રતા દેખાય ત્યાં સુધી માનવું જોઈએ કે દુર્ગુણોના કોઇને કોઇ અંશ આપણી અંદર છે. ઓશો સુંદર ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત સમજાવે છે. આચાર્ય રામાનુજ પ્રભુની પ્રાર્થનામાં તલ્લીન થઈને મંદિરની પરિક્રમા કરતા હતા. ત્યાં અચાનક એક ચાંડાળ સ્ત્રી તેની સામે આવી. તેને જોઈને રામાનુજ થંભી ગયા અને તેમના મોંમાંથી અત્યંત ખરાબ શબ્દો બોલવા લાગ્યા. તેમને ક્રોધ આવ્યો અને પ્રભુગાન કરનારા હોઠો પર કુશબ્દોનું ઝેર આવ્યું. પરંતુ તે સ્ત્રી હાથ જોડીને કહેવા લાગી: હું કઈ બાજુ જાઉં? પ્રભુની પવિત્રતા ચારે બાજુ હોય તો મારી અપવિત્રતા કઈ બાજુ લઈ જાઉં? આ સાંભળી રામાનુજની આંખો ઉપરનો પડદો હટી ગયો, કઠોરતા દૂર થઈ અને તેની માફી માગી. જે બધામાં અને બધી બાજુ પવિત્રતાનો અનુભવ કરે છે તે જ પ્રભુના દરવાજાની ચાવી મેળવે છે. જેઓ ભીતરની પવિત્રતાથી આંખો આંજી લે છે તેને ચારે બાજુ પવિત્રતા જ દેખાય છે.

આપણે શું કરીએ છીએ તે મહત્વનું નથી પણ કેવી રીતે કરીએ છીએ તે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે. જ્યારે ‘હું’ને વિસર્જિત કરી ચિત્તને કોઈ સર્જનમાં તલ્લીન કરીએ, સમગ્ર અસ્તિત્વ કારીગરીમાં ઓતપ્રોત કરીએ, સમગ્ર કૌશલ્ય એકાગ્ર કરીએ, એ સર્જનમાંથી પ્રાપ્ત થનાર કમાણી, યશનું પણ વિસ્મરણ કરીએ ત્યારે જે કૃતિ બને તે દિવ્ય લાગે છે.

પાયાના ઊંડાણને આધારે જ શિખર મજબૂત બને છે. હિમશિખરો સમુદ્રમાં જેટલા ઊંડા હોય એટલી જ ઉંચાઈ મેળવતા હોય છે. ટૂંકમાં ઊંચા હોવા કે થવા માટે ઊંડાણનું મૂલ્ય ચૂકવવું પડે છે. જીવનમાં મૂલ્ય ચૂકવ્યા વગર કંઈ મળતું નથી. જેનું ઊંડાણ અમાપ હોય તેની ઊંચાઈ અગોચર થઈ જાય છે. હંમેશા ઊંડાણ અસલી તપ, અસલી વસ્તુ, મહામૂલું તત્વ છે. સ્વામી રામતીર્થ કહેતા હતા કે તેમણે જાપાનમાં 300 વર્ષ જૂના દેવદાર અને તાડના ઝાડ જોયા હતા જે માત્ર એક જ વેંત ઊંચા હતા. કારણ કે ત્યાંના લોકો એ ઝાડના ડાળી કે પાંદડાને કંઈ કરતા ન હતા, પણ તેના મૂળ કાપી નાખતા હતા. તેથી જીવનમાં કોઈપણ ઊંચાઈએ પહોંચવા માગતા હોય તેમણે પોતાના આત્માના મૂળને, ભીતરની જડને મજબૂત બનાવવી પડશે. નહિતર જે જીવન દેવદારના ઝાડની જેમ ઊંચા થઈ શકતા હતા તે વામણા બની જશે. જે માત્ર શરીરમાં જીવે છે તે આત્માને કઈ રીતે જાણી શકે? શરીરને જુદું રાખી, તેના ઉપર કંઇક વિચારો, બોલો અને કરો. તેનાથી ધીમે ધીમે આત્માનું મૂળ મળે છે અને પછી ઊંડાણ પ્રાપ્ત થાય છે. જમીનને ખોદવાથી પાણીનો સ્ત્રોત મળી રહે છે. ખુદને ખોદી શકે તે જાણી શકે કે પોતાની અંદર અનંત શક્તિ ભરી પડી છે. પણ તેના માટે સક્રિય અને સર્જનાત્મક થવું જરૂરી છે.

પ્રેમ અભય છે. જેને ભયથી ઉપર ઊઠી જવું છે, મુક્ત થઈ જવું છે, તેણે સમસ્ત સૃષ્ટિ પ્રત્યે પ્રેમ રાખવો પડશે. ચેતનાના આ દરવાજેથી જ પ્રેમ અંદર આવે છે અને ત્યાંથી ડર બહાર નીકળે છે. જમીનમાં દટાયેલું બીજ પોતાની બધી શક્તિ એકઠી કરીને પથરાળ જમીનમાંથી પણ બહાર આવે છે. સૂર્યને જોવાની પ્રબળ ઈચ્છા તેને અંકુરિત બનાવે છે. આપણે પણ આવા બીજ જેવા બનીએ, વિરાટને પામવા માટે બધી શક્તિઓને એકત્રિત કરી ઉપર ઉઠીએ, તો એવી એક પળ આવશે જ્યારે વ્યક્તિ સ્વયંને તોડીને ખુદને મેળવી લેશે. સ્વયંને અને સત્યને પામવું તે દરેકના જીવનનું પરમ લક્ષ્ય હોવું જોઈએ. આ પથ ઉપર અગ્રેસર થઈએ અને જીવાતા જીવન સાથે ધબકતો સંબંધ કેળવીએ.

રીટા જાની
13/05/2022

ઓશો દર્શન -15 રીટા જાની

‘મંઝિલનો રાહ લીધો, સહારા મળી ગયા;
મેં આદરી સફર ને કિનારા મળી ગયા.’

– હરીન્દ્ર દવે

અહીં તો કવિને સહારો પણ મળે છે અને કિનારો પણ. પરંતુ દરેક વ્યક્તિ શું એટલા ખુશનસીબ હોય છે કે જે રળિયામણું અને સોહામણું લાગે તેની પ્રાપ્તિ પણ થાય? મહિમા અલ્પવિરામનો નથી, પૂર્ણવિરામનો છે. આદરેલા કામો પુરા કરવાનાં છે, યત્નો થકી રત્નોને શોધવાના છે, પ્રયત્ન અને પુરુષાર્થની પાંખે પથ કાપવો છે, ગરુડની જેમ આકાશમાં ઊંચે ને ઊંચે ઊડી વાદળના વન વીંધવા છે. તેવામાં કોઈ પથ દર્શક મળી જાય તો કેવું? જી હા, આજે આપણે ઓશો દર્શનમાં વાત કરીશું પત્રોના સ્વરૂપે લખાયેલા ઓશોના પુસ્તક ‘પથ દર્શક’ ની, જે ખરેખર જીવનના રાહ પર જીવનનું સાર તત્વ પામવા માટે વિચાર-દીપ પ્રગટાવે છે.

જ્ઞાનની પહેલી આકાંક્ષા આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે. માણસની સૌથી મોટી મુશ્કેલી છે પોતાના આત્માનું જ્ઞાન પામવા માટેનું અજ્ઞાન. જેમ દીવા તળે અંધારું હોય છે, તેમ માણસ પોતાના સત્ તત્વ પ્રત્યે અજ્ઞાનના અંધકારમાં હોય છે. માણસે પોતાને શું થવું છે તે વિચારતાં પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે પોતે શું છે? આ આત્મ જાગૃતિ આવશે, તો જ જીવનની નૌકાને પૂર્ણતાનો કિનારો મળશે. માણસે પશુતાને પાછળ છોડવાની છે અને આગળ જતાં પ્રભુતાને પ્રાપ્ત કરવાની છે, માર્ગમાં રોકાવાનું નથી. અંધકાર એ પ્રકાશનો અભાવ છે માટે અંધકાર સામે લડવાનું નથી, પ્રકાશ પ્રગટાવવાનો છે. આ જ રીતે અશુભ, અનીતિ અને અધર્મનો નાશ કરવાનો નથી, પણ નીતિનો, શુભત્વનો અને ધર્મનો દીવો કરવાનો છે.

સત્ય, સંયમ અને સંગીત જીવનમાં સમતોલન લાવે છે. અતિની વચ્ચે મધ્યમ રહેવું તેનું નામ સંયમ. રાગ અને વૈરાગ્યની વચ્ચે સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરીએ તો વિતરાગનો સંયમ મળે. સંસાર પ્રત્યે આસક્તિ અને વિરક્તિના વિકલ્પો વચ્ચે મધ્યમ માર્ગ શોધી સ્થિર થવાથી સંન્યાસનો સંયમ પ્રાપ્ત થાય. આવો સંયમ હોય, ત્યાં સંગીતની સુરાવલી ઊઠે છે. બધો જ કોલાહલ શાંત થતા અંતરમાં સહજ સંગીત સ્ફુરિત થાય છે. પોતાનું આ સંગીત જ નિર્વાણ છે, મોક્ષ છે, પરબ્રહ્મ છે.

ઓશો કહે છે મૃત્યુ તો એનું જ સુંદર હોઈ શકે જેનું જીવન પરમ સુંદર રહ્યું હોય. મૃત્યુ એ અફર સત્ય છે. મૃત્યુ એ જીવનની પરાકાષ્ઠા છે, એ તો અંતિમ સ્વર છે બંસીનો. એને મળવા માટે કોઈ આયોજન કરવાની જરૂર નથી. પરંતુ જેણે જીવનભર બંસીને સાધી હોય, સુરતાલમાં જેના છંદ મળ્યા હોય, એ જ મોતને ગાતા, નૃત્ય કરતા કરતા અંગીકાર કરી શકશે.

સૂર્ય સુધી પહોંચવા માટે પ્રકાશનું એક કિરણ મળે તે પણ પૂરતું છે. અને આ કિરણ બધાની પાસે ઉપલબ્ધ છે, ભલે આપણને તેની જાણ ન હોય. જે આ કિરણને શોધી લે છે તે સૂર્યને મેળવી છે. માણસના ભીતરમાં જે જીવન છે, તે અમૃતત્વનું કિરણ છે; જે જ્ઞાન છે તે બુદ્ધત્વનું બિંદુ છે અને જે આનંદ છે તે સચ્ચિદાનંદની ઝલક છે. જ્યારે અંતરયાત્રા શરૂ થાય છે ત્યારે નિજ તત્વ અને સત્વની ઓળખ થાય છે. માટે ભીતર જઇ ચિત્તની સફાઈ રોજ કરવી જરૂરી છે. તેના પર જીવનની નિર્મળતાનો આધાર છે.

પ્રાર્થના એટલે પ્રેમ અને સમર્પણ. તેની કોઈ રીત કે પદ્ધતિ હોતી નથી. જેવી રીતે પર્વત ઉપરથી કલકલ નાદે ઝરણું વહેતું હોય છે, તે રીતે પ્રેમપૂર્ણ હૃદયમાંથી પ્રાર્થનાનો સહજ આવિર્ભાવ થાય છે. પાણીની એક એક બુંદથી જ દરિયો બને છે. જે બિંદુને ઓળખે તે દરિયાને જાણી શકે છે. એ જ રીતે પળ પળથી જીવન બને છે. જે પળને ઓળખે તે જીવનને પામે છે. કોઈ એક પળનું મહત્વ બીજી પળ કરતાં વધુ પણ નથી અને ઓછું પણ નથી. માટે દરેક ક્ષણને આનંદમય બનાવીએ. પળમાં છુપાયેલા શાશ્વતને શોધીએ તો પરમ ઉપલબ્ધ થશે અને જીવન કૃતાર્થ બનશે.

બીજ જ્યારે પોતાની જાતને જમીનમાં દટાઇ જવા દે છે, ત્યારે જ તે અંકુરિત થઈને વૃક્ષ બને છે અસ્તિત્વની ઓગાળવાની કિંમત ચૂકવ્યા વગર સત્ય તરફ ગતિ થશે નહીં. જે લોકો જીવનનો સાચો હેતુ સમજ્યા નથી તે એવા માળી છે, જેની પાસે ફૂલો છે, તેની માળા બનાવવી છે, પણ તેની પાસે એવો દોરો નથી જેમાં બધા ફૂલો પરોવાઈ જાય. તેનું જીવન પછી એવું વૃક્ષ બની જાય છે, જેમાં ફળ કે ફૂલ ઉગતાં નથી. જીવનના અનુભવોને એક લક્ષ્યના દોરામાં પરોવીને એક સાથે જોડીએ ત્યારે સાર્થકતા અને કૃતાર્થતા પામી શકાય.

મોટા બારણાં નાનાં મિજાગરા પર જ ઝૂલતા હોય છે. તે રીતે જીવનમાં મૂલ્યોનું સ્થાન ભલે નાનું લાગતું હોય પણ જીવન એ મૂલ્યો પર જ આધારિત છે. ચિત્તની પૂર્ણ સ્વતંત્રતા એ સત્યના આગમનની પૂર્વશરત છે. જિજ્ઞાસા શોધ તરફની ગતિ છે. તેના માધ્યમથી જ વિવેક જાગે છે અને ચેતના ઊર્ધ્વ બને છે. આ જિંદગી એક વિદ્યાલય છે. જેને શીખવાની તાલાવેલી હોય, પોતે જાગૃત હોય, આંખો ખુલ્લી હોય, તે દરેક વ્યક્તિ પાસેથી અને દરેક ઘટનામાંથી કંઈ ને કંઈ શીખે છે.

જાગૃત ચિત્તદશામાં પાપ ક્યારેય સંભવિત નથી. જાગૃત માણસ જેમ અગ્નિમાં હાથ નાખતો નથી, એ જ રીતે જે જાગૃત અવસ્થા મેળવી લે છે તેને સહજ રીતે જ ધર્મ મળી જાય છે. જે વિચારોના તરંગમાંથી મુક્ત થઈ શકે છે, તે જ્યાં પણ રહે ત્યાં મંદિર છે. તે જે કાર્ય કરે તે પ્રાર્થના, માળા અને જપ છે. જ્યાં હૃદયનો નિખાલસ પોકાર હશે, ત્યાં પ્રભુ સામેથી આવશે. જેના આંતરચક્ષુ ખુલી જાય છે, તેના જીવનની દિશા અને અર્થનું પરિવર્તન થઈ જાય છે. જાગૃત થાઓ તો બધો અંધકાર વિલીન થઇ જશે.

જીવનમાંથી અંધકારને હટાવી શકાતો નથી, પ્રકાશનું પ્રજ્વલન કરી શકાય છે. ઓશો કહે છે કે ફૂલોને માટે આખું જગત ફૂલસ્વરૂપ છે અને કાંટાને માટે કાંટારૂપ છે. સંસાર તો અરીસો છે. તમે બીજામાં જે જુઓ છો તે તમારી જ પ્રતિક્રિયા છે. જો તમારી દ્રષ્ટિ અને સમજણ સાચી હશે તો બીજામાં શિવ અને સુંદર જોઈ શકશો. આપણે પણ નિષેધાત્મક પલાયનવાદના અંધારા સામે લડવાનું છોડી દઈએ અને જીવનને સકારાત્મક દિશા આપે એવો દીવો પ્રગટાવી લઈએ. ‘પથ દર્શક’ના વધુ પ્રકાશમય રસ્તાની સફર કરીશું આવતા અંકે.,.

રીટા જાની
06/05/2022

ઓશો દર્શન -14. રીટા જાની

જીવનને કોઈ ફૂલોનો ગુલદસ્તો કહે તો કોઈ તેને પુષ્પોનું ઉદ્યાન કહે અને કોઈને તેમાં મેઘધનુષી રંગો પણ દેખાય. પરંતુ જીવન એ સત્યનું નિરૂપણ કરતો આયનો છે અને તેમાં વિવિધ અનુભૂતિઓ અને અદભુતતાઓનો સંયોગ અને સમન્વય છે. પણ જો આ અદભુત જીવનનું સત્ય ન જાણીએ તો તે માત્ર સપનું જ બની રહે છે.

સત્યની ખોજનો મહિમા ગાતા કવિ શ્રી ઉમાશંકર જોશી કહે છે –
‘એ સત્ય કાજે ન ધડીય જંપવું,
જ્વાલામુખીના મુખમાં પ્રવેશવું;
ખૂંદી રણો, ભેદી વનો બિહામણાં,
ઢંઢોળવા ઉન્નત શૃંગ અદરિનાં.’

ઓશો એ દાર્શનિક અને વિચારક છે અને ક્રાંતિકારી વિચારક છે. આજે ઓશોનું સત્ય તેમની વિચાર કણિકાઓ દ્વારા માણીએ.
સ્વાભાવિકપણે જ આપણને પ્રશ્ન થાય કે સત્યને કઈ રીતે ઓળખી શકાય? કઈ રીતે મેળવી શકાય? કોણ મેળવી શકે? જેના પ્રત્યેક શ્વાસ સત્યની આરાધનારૂપ બની જાય તે જ સત્યને મેળવી શકે. કારણ કે આ તો સતત ચાલતી સાધના છે, નિરંતર પ્રક્રિયા છે. માટે તેને આંશિક પ્રાપ્ત કરવા જાય તો સફળતા નહિ મળે. અગમ્યની ખોજ માનવીની આંતર ચેતનામાં પડેલી ચિનગારી સમાન હોય છે. તેને સમગ્રતયા પ્રાપ્ત કરવા પ્રજ્વલિત ઈચ્છા હોવી જોઈએ, જે પરમાત્મા તરફ જવાનું પ્રથમ સોપાન છે.

ઓશો કહે છે કે આ જગતમાં સત્ય સર્વત્ર છે, પરંતુ તે જુદી જુદી રીતે અભિવ્યક્ત થયા કરે છે. એક રીતે જોઈએ તો સત્ય સૌંદર્ય જેવું છે, જે કેટલાય રૂપોમાં દ્રષ્ટિગોચર થતું અનુભવી શકાય છે. સત્ય એક છે, પણ તેના સુધી જવા માટે અનેક દરવાજા છે. જે લોકો દરવાજાના મોહમાં જ અટકી જાય છે, તેના માટે સત્યની પ્રાપ્તિ મુશ્કેલ છે. સત્ય ફૂલમાં સુગંધ બનીને નિખરે છે, માનવીની આંખોમાં પ્રેમ બનીને છલકે છે, હોઠ પર સ્મિત બની મલકે છે, રાતે નભના તારાઓમાં ચમકે છે. એ બધાના રૂપ ભલે જુદા જુદા હોય પણ તેમાં જે સ્થાપિત થયેલું હોય છે તે તો એક જ છે. રૂપમાં મોહિત થનારા, આત્માનું સૌંદર્ય જોઈ શકતા નથી. તેને શબ્દોમાં શોધનારા પણ સત્યથી વંચિત રહે છે. જેઓ આ જાણે છે તેઓ સત્ય શોધવાના માર્ગમાં આવતાં અવરોધોને પગથિયાં બનાવીને આગળ ચાલે છે. અને જે નથી જાણતાં તેના માટે પગથિયા પણ અવરોધ બની જાય છે.

પશ્ચિમ અને પૂર્વ બંનેની વિચારધારાઓનું સ્વરૂપ અલગ છે. પૂર્વ માને છે કે જીવન એ અનંત જન્મોની શૃંખલાનો એક ભાગ છે. આત્મા અમર છે અને જેમ વસ્ત્ર બદલાય તે રીતે જીર્ણ થયે તે શરીરો બદલે છે. શરીર નાશવંત છે અને તેથી તેને શણગારવું કે તેની ક્ષમતાઓની પૂર્તિ માટે શ્રમ કરવો વ્યર્થ છે. તેથી પૂર્વ શરીરસુખથી વિરુદ્ધ આત્માને મહત્વ આપે છે. ક્ષમતાઓની પૂર્તિ માટે શ્રમ કરવો વ્યર્થ છે.

આથી જેટલા પ્રબુદ્ધ પુરુષો પૂર્વમાં છે તેટલા પશ્ચિમમાં નથી. પશ્ચિમ પાસે સોક્રેટિસ, ઇસુ ખ્રિસ્ત જેવા આંગળીના વેઢે ગણાય તેટલા જ છે. પૂર્વમાં કૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીર, કબીર, મીરાં, ગોરખ, પતંજલિ, મહંમદ, લા ઓત્સે, રામકૃષ્ણ વગેરે અનેકાનેક બુદ્ધ પુરુષો થાય છે. પૂર્વની શરીર વિરોધી કે સુખ વિરોધી કે બાહ્ય જગત વિરોધી દ્રષ્ટિના કારણે ધર્મ તો વિકસ્યો પણ વિજ્ઞાન ન વિકસ્યું. પરમાત્મા તો ખીલ્યો, પણ પદાર્થ વંચિત રહ્યો.

આથી વિરુદ્ધ પશ્ચિમની ધારણા એ છે કે આ જ જન્મ છે. મૃત્યુની સાથે શરીર ખતમ થાય છે, અંદરનું બધું પણ. એટલે મળેલી તકનો ઉપયોગ કરી લઈ શરીર અને મનની ઈચ્છાઓની પૂર્તિ કરી સંતોષ સાથે મરવું. આ દૃષ્ટિ કે બાહ્ય દ્રષ્ટિના લીધે વિજ્ઞાનનો જન્મ થયો અને તેણે હરણફાળ ભરી. માનવજાતની મદદ માટે આજનું વિજ્ઞાન ને ટેકનોલોજી એ પશ્ચિમની દેન છે.

પરંતું દરેકના લાભ પણ છે અને ગેરલાભ પણ. પુર્વની દ્રષ્ટિના કારણે પ્રેમ સમજાયો, કળા વિકસી, સમજ વિકસી, પણ વિજ્ઞાન ખોવાયું. સાથે સમૃદ્ધિ પણ ખોવાઈ અને સમૃદ્ધિના અભાવમાં ગરીબી, બિમારી અને હાડમરીએ ભરડો લીધો.

એથી વિરુદ્ધ પશ્ચિમમાં અંતઃ કરણ ન વિકસ્યું. સમજ, પ્રેમ અને કળાનો વિકાસ ન થયો. સમૃધ્ધિ સાથે આનંદથી પણ હાથ ધોવા પડ્યા.

ઓશો કહેતા કે મારા પ્રવચનોનો હેતુ તમને ઢંઢોળવાનો છે. તમારા મનને આઘાત આપવાનો છે. તમને તમારી માન્યતાઓ, સંસ્કારો અને ભૂતકાળથી જગાડવાનો છે.

ઓશો કહેતા કે હું તમને સંમત કરવા આ પ્રવચનો નથી આપતો. મને તમે સહમતિથી કે અસહમતીથી ના સાંભળો. માત્ર સાંભળો. પછી ચિંતન કરો. મારી સાથે સહમત થવું જરૂરી નથી. ઓશો શંકાઓ કરવાની છૂટ આપે છે. શંકાના મૂળિયાં પૂરેપૂરા નાશ ન થાય ત્યાં સુધી સાચી શ્રદ્ધા જાગતી નથી. થોપેલી શ્રદ્ધાનું કોઈ મૂલ્ય નથી. પાણી ૧૦૦ ડિગ્રી સેંટીગ્રેડ પર વરાળ બને છે તે શ્રધ્ધા કે માનવાનો પ્રશ્ન નથી. તે હકીકત છે જે આપણે જોઇએ છીએ, અનુભવીએ છીએ. એ જ રીતે ધર્મ પણ અનુભવગમ્ય હોવો ઘટે નહિ કે માનવાનો.

ઓશો કહે છે એક માણસને જાનથી મારી નાખવો એ હિંસા છે, તો એક માણસના વિચારોને પોતાની અનુકૂળતા પ્રમાણે ઢાળવા એ પણ હિંસા છે.

પિકાસો એક ચિત્ર બનાવી રહ્યા હતા તેમના મિત્ર એ પૂછ્યું કે તમે 2000 ચિત્ર બનાવ્યા તેમાં બધાથી સુંદર ચિત્ર ક્યું? તો એમણે કહ્યું જે અત્યારે બની રહ્યું છે તે, અને આ પણ ત્યાં સુધી જ્યાં સુધી બની નથી ગયું, પછી હું બીજું બનાવીશ અને નિશ્ચિત જ બીજું મારુ શ્રેષ્ઠતમ હશે. કેમકે આને બનાવવામાં હું કંઈક બીજું શીખ્યો, મારા રંગોમાં વધારે નિખાર આવ્યો, મને વધારે સૂઝબુઝ આવી.

એક પ્રશ્નના જવાબમાં ઓશો કહે છે હું ધર્મની વિરુદ્ધમાં એટલા માટે બોલું છું કે માણસોને ટુકડા ટુકડા નથી જોવા માગતો. માણસ જ્યાં સુધી ટુકડામાં વહેંચાયેલો છે, ત્યાં સુધી તેના જીવનમાં સુરજ નથી ઉગી શકતો. જેમ સામાન ઉપર લેબલ લાગેલું હોય તે રીતે દરેક માણસની છાતી પર ચિઠ્ઠી ચિપકાવી છે – હિંદુ, મુસલમાન, જૈન, ઈસાઈ વગેરે. ધર્મ પ્રેમ છે, પરંતુ છેક પ્રેમ સમાપ્ત થાય ત્યાંથી જ શરુ થાય છે. ધર્મ દોસ્તી છે, પરંતુ દુશ્મની આવે તે ધર્મ નથી.

ધર્મ તો કોઈ અનોખી ક્ષણમાં ક્યારે ઘટી જાય તે કોઈ કહી શકતું નથી. જે બુદ્ધ છે તેને એ જ ક્ષણે તાલ બેસી જાય છે, સંગતિ બેસી જાય છે, બંસીની સાથે તબલા વાગવા લાગે લાગે છે. આ સંગત તમારી અંદર ગુંજી જાય, પછી એને ભૂલવાનો કોઈ ઉપાય નથી. જેની હવામાં ધર્મ ન હોય, જેના ઊઠવા – બેસવામાં ધર્મ ના હોય, જેની આંખોની ઝલકમાં ધર્મ ન હોય, જેના હાથોના ઈશારામાં ધર્મ ન હોય, જેની પાસે બેસીને જ ધર્મની મદીરામાં ડૂબી ન જાવ, મસ્તી ના આવી જાય તો એ ધર્મ નથી. ઓશો કહે છે કે સહજાનંદ હું એને કહીશ, બુદ્ધ હું એને કહીશ, જેની હાજરીમાં આંખથી આંખ મળી જાય તો નશો થઇ જાય, જેના હાથમાં હાથ આવી જાય તો જીવનમાં નવી પુલક આવી જાય, જેનું હ્રુદય નવી ધડકન લઈ લે, નવું નૃત્ય લઈ લે અને જેની પાસે ધર્મ જ જીવંત થઇ ઊઠે. સત્ય અને ધર્મ પર્યાયવાચી છે. ધર્મનો અર્થ જ છે જીવનનો મૂળ આધાર, જીવન જેનાથી ધારણ કરવામાં આવ્યું છે, જીવનશૈલી પર ટકેલું છે, જીવનની આધારશિલા છે, જેના વગર જીવન નથી. સત્ય અને ધર્મ એક જ છે.

સત્યનો સંબંધ હૃદય સાથે છે, આત્મા સાથે છે, બુદ્ધિ સાથે નથી. સત્ય અપ્રિય નથી કે કડવું પણ નથી. શક્ય છે કે એ કહેવાની રીત અપ્રિય કે કડવી હોઇ શકે. સત્ય માણસની શોભા નહિ પણ આભા છે. સત્ય માણસના લોહીમાં વહેતું હોય ત્યારે વાણીનું તેજ અલગ જ હોય છે. ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિર, રાજા હરિશ્ચંદ્ર અને ગાંધી બાપુની સત્યપ્રિયતા ઉદાહરણરૂપ છે. સત્ય કદી મિથ્યા થતું નથી. સત્યને પરમ સાથે નિસ્બત છે. સત્ય જ્વાલા સાથે સંકળાયેલ જ્યોતિ છે, જીવનનો તેજપુંજ છે, ઊર્જા સાથેની ઉષ્મા છે, જગતના ધર્મોનો પ્રાણ છે. તેથી જ સત્ય એ બ્રહ્મ છે અને બ્રહ્મ એ સત્ય છે.

રીટા જાની
29/04/2022

ઓશો દર્શન-13. રીટા જાની

કવિ ભગવતીકુમાર શર્મા કહે છે…

ધૂમ્ર ગોટો બન્યું જગત જાણે,
એક ચલમ- ફુંકની રમત જાણે!
આમ સદીઓનો બોજ લાગે છે,
આમ પળમાં વીત્યો વખત જાણે!

કાળની ગતિ અકળ છે. અકળમાંથી સકળને પામવાની સૂઝ આ જીવનમાં પ્રાપ્ત કરતાં સમય પળમાં વહી જતો હોય એમ લાગે છે. આ કપૂર કાયા ધૂમ્રસેર બની ઉડી જાય એ પહેલાં મનભરીને જીવી લઈએ, ક્ષણે ક્ષણને શક્ય એટલી પૂર્ણતાથી જીવી લઈએ અને જીવનના રહસ્યને પામી લઈએ. આપણને મનુષ્ય તરીકેનો જન્મ મળ્યો એ સૌથી મહાન ઘટના છે. દીવામાંથી દીવો પ્રગટે એમ જીવ તો પ્રગટ્યો પણ જન્મ્યા બાદ જીવન પ્રગટાવવાનું કામ આપણે કરવાનું છે. આ જીવનબોધ ‘ધમ્મપદ’ના માધ્યમથી ઓશોદર્શન દ્વારા પામવાનો આ ત્રીજો અને અંતિમ પડાવ છે.

જ્યારે આપણે સાક્ષીભાવમાં હોઈએ, ત્યારે મન ઓગળી જાય છે અને તમે ફક્ત શુદ્ધ તત્વ, એક શુદ્ધ અસ્તિત્વ રહો છો, એક શ્વાસ, હ્રદયમાં ધબકાર, ત્રણેય કાળથી પર અને ત્યારે બધા જ પ્રશ્નોનો લોપ થાય છે. જ્યારે એક નિરીક્ષક બનીને મનને ખીણોના અંધકારમાં છોડી દઈએ, ત્યારે સૂર્યપ્રકાશિત શિખરો ઉપર પહોંચી શકાય છે. મન ખૂબ જ છેતરામણું છે. એ તમને જ્ઞાનમાં પણ છેતરી શકે છે. તે નવા નવા ભ્રમ સર્જવામાં ખૂબ કાબેલ છે. માટે મનના મૂળને કાપી નાખીએ પછી પ્રશ્નોરૂપી પાન ફૂટતા નથી. શાંત થવું એટલે ઉત્તર હોવો. શાંત થવું એટલે પ્રશ્નો વિનાના હોવું. બુદ્ધ બધા પ્રશ્નોના તારણ પર પહોંચી ગયા છે એવું નથી. ખરેખર તો એમને કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. માટે જ, એમનું આખું અસ્તિત્વ એક ઉત્તર બની ગયું છે. આ વાત અશક્ય જણાતી હોય પણ એ ક્ષણ શક્ય છે. તમે શાંત હો, તમારી અંદર કોઈ જ્ઞાન કોલાહલ ન કરતું હોય, તમારી દ્રષ્ટિ સ્વચ્છ હોય, અરીસા પર કોઈ ધૂળ ના હોય તો એ વાસ્તવિકતાનું પ્રતિબિંબ પાડે છે. સંપૂર્ણ મૌન, શાંતિ અને નિર્વિચાર એ ખરા મનની સ્થિતિ છે.

ઓશો ‘શિસ્ત’ શબ્દ સુંદર રીતે ચર્ચે છે. વ્યક્તિ હંમેશા એક શિસ્તબદ્ધ ઘટના છે. જે શિસ્તબદ્ધ નથી, તે વ્યક્તિ જ નથી, એ ફક્ત એક અંધાધૂંધી છે, એ ઘણા ટુકડાઓ છે – એક ભાગ દક્ષિણ તરફ જાય તો બીજો ઉત્તર તરફ જાય. સામાન્ય રીતે, લોકો આવા જ હોય છે. વ્યક્તિ એટલે એ કે જે સમગ્રતાથી કામ કરી શકે, એક ઐક્ય ધરાવતા એકમ તરીકે. આ વાત ફક્ત સજાગ શિસ્તથી જ શક્ય બને. માટે બુદ્ધ વારંવાર કહે છે કે સતત પરિશ્રમ, વિકસવાનો એક જાગૃત ઇરાદાપૂર્વક પ્રયત્ન અને સંપૂર્ણ પ્રયત્ન જરૂરી છે, ભલે એ દુઃખદાયી પણ હોય. જો તમે ખરેખર વિકાસ કરવા માંગતા હોય તો એ આનંદદાયક છે. શિસ્ત તરફ ભરેલું એકે એક પગલું વધુ ને વધુ આનંદ આપે છે, કારણ એ તમને વધુ ને વધુ આત્મા આપે છે, અસ્તિત્વ આપે છે. શિસ્તનો અર્થ છે શીખવાની તૈયારી, ખુલ્લાપણું અને તત્પરતા. શિસ્ત એટલે તમારા પર ઠોકી બેસાડાયેલું કશું નહીં. એ તમારી પસંદગી છે, વ્યક્તિપણું સર્જવાનો રસ્તો છે. વ્યક્તિ બનવા કડક શિસ્તની જરૂર છે, જે કઠોર પરિશ્રમ, જાગૃતિ અને ધ્યાનના વર્ષો પછી જ આવે છે.

ઓશો કહે છે લોકો શાસ્ત્રો વાંચે છે અને એને સમજવા પ્રયત્ન કરે છે. તેઓ ખૂબ જ્ઞાની અને કાર્યક્ષમ પણ બની જાય છે. એનો પુનરોચ્ચાર કરવામાં ત્યાં જ તેની પૂર્ણાહુતિ કરે છે. તેઓ પોપટ જ રહે છે. શાસ્ત્રોને તો જ સમજી શકાય જો પહેલા આપણે તેનો અમલ કરીએ. નહી તો એ તમારા મનની સ્થિતિનું પ્રતિબિંબ પાડશે, જેણે આ શબ્દો કહ્યા હશે એના મનની સ્થિતિનું નહીં. પ્રાર્થના પણ કહેવાની નહીં, અનુભવવાની વસ્તુ છે. પ્રાર્થના વાંચવાની નહીં પણ જીવવાની વસ્તુ છે. જો તમે પ્રાર્થનાને તમારા હૃદયનો ભાગ બનાવશો, તમે એને શ્વસશો, એને જીવશો, તો તમારી નજીક જે કોઈ આવશે તેને પણ એની ઝલક મળશે, તે દરેકના માર્ગમાં થોડો પ્રકાશ રેલાશે. તમે પ્રેમ વિશે વિચારી શકો, કલ્પનાનાં ઘોડા દોડાવી શકો, પણ તમારું મૂળભૂત અસ્તિત્વ પ્રેમ બનવું જોઈએ.

ધર્મની વાત કરતાં ઓશો કહે છે કે જ્યાં સુધી કોઈ વ્યક્તિ અંતિમ સત્યનો સાક્ષી પોતે નહી બની જાય, ત્યાં સુધી એ એવું જ વિચાર્યા કરશે કે બુદ્ધ એક વાત કહે છે અને ઈશુ કંઈક જુદું કહે છે; કે બૌદ્ધ ધર્મ હિંદુ ધર્મ કરતા જુદો છે, હિન્દુ ધર્મ જૈન ધર્મની વિરુદ્ધ છે કે જૈન ધર્મ ઇસ્લામની વિરુદ્ધ છે. તમે પોતે સાક્ષી નહીં બનો ત્યાં સુધી તમે આ ત્રણસો ધર્મોમાં માન્યા કરશો અને આ ધર્મો વચ્ચે સતત ચાલતા સંઘર્ષ, ઝગડા, વિરોધનો ભાગ બની રહેશો. પરંતુ જે દિવસે તમે તમારા અસ્તિત્વના સત્યને જાણશો તે દિવસે આ ત્રણસો એ ત્રણસો ધર્મો વરાળ બનીને ઉડી જશે, અદ્રશ્ય થઈ જશે. અર્થઘટન હંમેશા તમારું જ રહેશે. તમે બુદ્ધને વાંચો, ઈશુને વાંચો કે મહાવીરને વાંચો, જ્યાં સુધી એ તમારો ખુદનો અનુભવ ન બને, જ્યાં સુધી તમે શાસ્ત્રોના સાક્ષી ન બનો, ત્યાં સુધી એ તમને મુક્ત ન કરી શકે, એ માત્ર સુંદર નિરર્થક કથન જ રહેશે. એવી એક પણ જગ્યા નથી જ્યાં ઈશ્વર નથી. આપણે હંમેશા એનામાં છીએ અને એ હંમેશા આપણામાં છે. પણ એના માટે જાગૃતિની જરૂર છે.

માનવીને પસંદગીની સ્વતંત્રતા છે. એ ઉપર ઉઠવાનું કે નીચે પડવાનું પસંદ કરી શકે છે, અંધકારનો કે પ્રકાશનો રસ્તો પસંદ કરી શકે છે. જીવન ત્રિપરિમાણીય છે. જો માણસે આ પૃથ્વી પર અસ્તિત્વ ધરાવતા રહેવું હોય તો આપણે આ ત્રણ પરિમાણ વચ્ચે મેળ બેસાડવો પડશે, તેનું સંયોજન કરવો પડશે. એક પાસે વિજ્ઞાનને જોઈએ તેવું તર્કબદ્ધ મન છે, બીજો સૌંદર્યશાસ્ત્રને જોઈએ તેવો કાવ્યમય છે અને ત્રીજો બુદ્ધોના કહ્યા પ્રમાણે ધ્યાનસ્થ અને જાગૃત છે. આ ત્રણેયનું સંયોજન ધરાવતો ચોથો માણસ વિશ્વની આશા છે.


ધ્યાન એ યાંત્રિકતા દૂર કરવાની પદ્ધતિ છે. જાગૃતિનો પ્રકાશ વસ્તુઓને કિંમતી અને અસાધારણ બનાવે છે. ઈચ્છા એટલે ભવિષ્યમાં હોવું. ભવિષ્યમાં જીવવું એટલે ખોટું જીવવું, બનાવટી જીવવું. ધ્યાન તમને વર્તમાનમાં લાવે છે. બારી ખૂલે છે અને પહેલી જ વખત આકાશ જેવું છે એવું તમે એને જુઓ છો. તમે જીવનને સ્પર્શ કરવા લાગો છો. પછી જીવન એક શબ્દ નથી રહેતો પણ વાસ્તવિકતા બની જાય છે. ધ્યાન તમને મનને પેલે પાર લઈ જઈ શકે છે. ધ્યાન એ ન માંગવાની, ન પૂછવાની, ન વિચારવાની સ્થિતિ છે. બુદ્ધ ધ્યાન માટે ‘સમ્માસતિ’ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે. એ ચેતના છે; પરંતુ એમાં કોઈ વિચાર, કોઈ ઈચ્છા રહેતી નથી, કોઈ પ્રયત્ન તમે કરતા નથી, કોઈ વિશેષ પદાર્થ પર ધ્યાન પણ કેન્દ્રિત કરતા નથી, કોઈ મંત્ર જાપ કરતા નથી. મન સાવ ખાલી છે. એ છે પોતાનામાં સંપૂર્ણપણે હળવાશ અનુભવતી એક શુદ્ધ ઉપસ્થિતિ, જેને ક્યાંય જવું નથી. એ જ પરમ સુખ છે – મન પર વિજય, સમય પર વિજય, અહંકારને પેલે પાર.

ધમ્મપદમાં બે વિધાનોનો એકથી વધુ વાર ઉલ્લેખ છે. એક છે- ‘એસ્સ ધમ્મો સનાતન’. જીવનનો અંતિમ નિયમ છે કે તમે અદ્રશ્ય થઈ જાઓ અને તમે તમારી જાતની શોધી શકશો. બીજું વિધાન છે- ‘એસ્સ ધમ્મો વિશુદ્ધા’. નિર્દોષ, શુદ્ધ બનવાનો આ નિયમ છે. જીવનનું ધ્યેય સ્વતંત્રતા છે. અહીં રાજકીય, સામાજિક કે આર્થિક સ્વાતંત્ર્યની વાત નથી. સ્વતંત્રતા એટલે સમયથી મુક્તિ, મનથી મુક્તિ, ઇચ્છાથી મુક્તિ – જ્યારે તમે બ્રહ્માંડ સાથે એકાકાર થઈ બ્રહ્માંડ જેટલા જ વિશાળ થઈ જાવ છો. જ્યારે તમે તાણયુક્ત હો ત્યારે નરક છે અને જ્યારે તમે એકદમ હળવા હો ત્યારે સ્વર્ગ છે. તમે આ ક્ષણને નરક કે સ્વર્ગ બનાવી શકો છો. ધ્યાન એ અગ્નિ છે, જે તમારા વિચારોને, તમારી ઇચ્છાઓને, તમારી યાદોને, ભૂતકાળ અને ભવિષ્યને પણ બાળી નાખે છે, તમારા મનના અહંકારને બાળી નાખે છે, જે તમે છો એવું તમે માનો છો એ બધું જ લઈ લે છે. તમે પુનર્જન્મ પામો છો, તમારી ઓળખ સાવ ભૂલીને એક નવી જીવનદૃષ્ટિ મેળવો છો. એ જીવનદ્રષ્ટિ જ ઈશ્વર, ધમ્મ, તાઓ છે. એ મુક્તિ છે, મોક્ષ છે, નિર્વાણ છે.

રીટા જાની
22/02/2022

ઓશો દર્શન-12. રીટા જાની

કવિ અમૃત ‘ઘાયલ’ની સુંદર પંક્તિઓ છે….

‘ કેમ ભૂલી ગયા? દટાયો છું;
આ ઈમારતનો હું ય પાયો છું…
આમ તો એક બિંદુ છું, કિન્તુ
સપ્તસિંધુથી સંકળાયો છું!‘

તમે ક્યારેય એ વિચાર્યું છે કે તમારા જીવનની ઇમારતના પાયામાં શું છે? શું છે તેની બુનિયાદ? જ્યારે પાયાના મૂળભૂત ખ્યાલ વગર કોઈ ઇમારત ખડી કરી દેવામાં આવે, તેનો પાયો જ નબળો હોય તો એ ઇમારતને કડડભૂસ થતાં વાર નહિ લાગે. આવી પાયાની વાત લઈને ગત અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ ધમ્મપદ ઉપરના ઓશોના ચિંતનની.

જ્યાં તર્ક નિષ્ફળ જાય છે ત્યાં પ્રેમ સફળ થાય છે. જ્યાં ભાષા નિષ્ફળ જાય છે ત્યાં મૌન સફળ થાય છે. કેટલીકવાર મૌન સમજી શકાતું નથી માટે એને ભાષામાં રૂપાંતર કરવું પડે છે. પ્રાર્થના સંવાદ છે, જ્યારે ધ્યાન મૌન છે. અજ્ઞાતમાં પગલું ભરતાં ડર લાગે છે, પરંતુ અજ્ઞાતમાં જવાથી જ ડર અદ્રશ્ય થઈ જશે અને પછી આ ધર્મયાત્રાનો કોઈ અંત નથી. હંમેશા આગળ જનારી, કદી પુરી ન થનારી, શાશ્વત અખૂટ યાત્રા છે. ગમે તેટલા પવિત્ર શબ્દો વાંચીએ કે બોલીએ પણ જો તેનું પાલન ન કરીએ તો એ તમારું ભલું નહીં કરે માટે બને તેટલા ઓછા શબ્દો વાંચો અને એથી પણ ઓછા બોલો પણ નિયમનું પાલન કરો.

સત્ય કોઈ વિચાર કે તાર્કિક કારણ નથી સત્ય વાસ્તવિક અસ્તિત્વ છે. હૃદય ઇચ્છાને જાણતુ નથી, ભૂતકાળને પણ જાણતુ નથી કે નથી જાણતુ ભવિષ્યને. તે વર્તમાનમાં જીવે છે, હાલની ક્ષણમાં ધબકે છે, તેથી અત્યંત શુદ્ધ છે. બાળક હૃદયથી કામ કરે છે, જ્યારે આધુનિક શિક્ષણ મસ્તિષ્કથી કામ કરે છે. મસ્તિષ્ક સમસ્યા છે અને હૃદય નિવારણ છે. એ કરુણ હકીકત છે કે નિર્દોષ બાળકો ઉપર આપણા વિચારો થોપી તેમનું શોષણ આપણે કરીએ છીએ. તેમને સચેત, જાગૃત, વિચારશીલ, પારદર્શક અને શુદ્ધ બનાવવાને બદલે વિચારોથી ભરી દઈએ છીએ, તેમને લાચાર અને પરાવલંબી બનાવીએ છીએ. વધુ ને વધુ મહત્વાકાંક્ષા, સત્તા, પ્રસિદ્ધિ, સંપત્તિ માટેની તીવ્ર ઇચ્છાથી આપણી સંપૂર્ણપણે એ ભૂલી ગયા છીએ કે આપણામાં પણ એક હૃદય છે, જેનાથી આપણે ઈશ્વર સાથે જોડાયેલા છીએ. જ્યારે ઊર્જા હૃદયથી મસ્તિષ્ક તરફ જાય છે ત્યારે પ્રેમ કરતાં તર્ક વધુ અગત્યનો બને છે, સંવેદનશીલતા, ચાહવાની શક્તિ ઘટે છે, માનવીયતા મુશ્કેલીમાં આવે છે. માટે હૃદયને અને પ્રકૃતિને અનુસરો. એનો અર્થ એ છે તમે તમારાં પોતાનાં હૃદયને સાંભળો એટલા બહાદુર થાઓ. તમારી જાત સાથે વહો. તમે જ શાસ્ત્ર છો અને તમારી અંદર ઊંડે ઊંડે એક સ્થિર, નાનો અવાજ છે. જો તમે મૌન બનશો તો એ અવાજ તમને માર્ગદર્શન આપશે. ત્યારે સત્યને સત્ય તરીકે અને અસત્યને અસત્ય તરીકે જોઇ શકાશે. જેમ પાણીનો સ્વભાવ નીચે તરફ વહેવાનો છે અને આગનો ઉપર તરફ જવાનો, તમારી પ્રકૃતિ ઈશ્વર બનવાની છે અને એ જ પ્રબુદ્ધતા છે.

ધર્મ વિશે ઓશો કહે છે કે દરેક વ્યક્તિને પોતાનો ધર્મ હોવો જોઈએ કારણ કે દરેક વ્યક્તિ અનોખી છે. ધાર્મિક માણસ વિનમ્ર હોય. તે બાઇબલ પાસેથી શીખશે, વેદો પાસેથી શીખશે અને ધમ્મપદ પાસેથી પણ શીખશે. એ બુદ્ધને સાંભળશે, ઈશુ, જરથુષ્ટ્ર બધાને સાંભળશે, એ પોતાનું સ્વત્વ જાળવી રાખશે અને વિનમ્ર, સંનિષ્ઠ, અસલ રહેશે, બનાવટી નહીં બને. સત્યનું એ જ સૌંદર્ય છે તમારું સત્ય તમારું પોતાનું સત્ય હોવું જોઈએ, તમારો ધર્મ તમારો પોતાનો ધર્મ હોવો જોઈએ. ઈશ્વરનો બગીચો ખૂબ વિવિધતાથી ભરેલો છે, સમૃદ્ધ છે. તેમાં બધી જાતના ફૂલ છે – ગુલાબ છે કમળ છે, બીજા એક હજાર ને એક ફૂલ છે. માટે જા અને તારી પોતાની સુગંધ પસંદ કર, તો જ તું સમર્પિત રહી શકશે. જો મને ગુલાબ ગમતા હોય તો તમે મને એવું સમજાવવા પ્રયત્ન નથી કરતા કે મને ગલગોટા ગમવા જોઇએ અને જો તમને ગલગોટા ગમતા હોય તો એ પણ બરાબર છે. ધર્મમાં પણ આવું જ હોવું જોઈએ. તેમાં સંઘર્ષનો, દલીલો કે ઝઘડો કરવાનો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. સાચા ધાર્મિક ક્યારેય ધર્મ માટે ઝઘડો નહીં કરે.

માણસને સૌથી મોટો ભ્રમ એ છે કે એ જાગૃત છે, પછી જાગૃત થવા માટે પ્રયત્ન કરવાનો સવાલ જ રહેતો નથી. શા માટે તકલીફ લેવી? માનવી જ્યારે પોતાને જાગૃત માને છે ત્યારે પણ સુષુપ્ત છે, ગાઢ નિદ્રામાં છે. રોજબરોજ, ક્યારેક ખુલ્લી આંખે તો ક્યારેક બંધ આંખે સ્વપ્નો જ જોયા કરે છે, જે વાસ્તવિક નથી. આ નિદ્રા એટલી લાંબી છે કે તમારા અસ્તિત્વના કેન્દ્ર સુધી પહોંચી ગઈ છે. એટલે જ સચેત થવા માટે, ધ્યાનપૂર્ણ થવા માટે, જાગૃત થવા માટે, સાક્ષી થવા માટે ઘણા પ્રયત્નની જરૂર છે. જાગૃતિ એ ધ્યેય છે અને તમામ શિક્ષાનો સ્વાદ પણ છે. સમુદ્રને ઉત્તરમાં ચાખો કે દક્ષિણમાં, પૂર્વમાં ચાખો કે પશ્ચિમમાં – એનો સ્વાદ ખારો જ લાગશે. એ જ રીતે બુદ્ધત્વનો સ્વાદ જાગૃતિ છે. આપણી આસપાસ શું બની રહ્યું છે તેના વિશે બિલકુલ ધ્યાન આપ્યા વિના આપણે યાંત્રિક રીતે જીવીએ છીએ અને યંત્રમાનવની પેઠે કામ કરીએ છીએ, યંત્રવત્ ભોજન કરીએ છીએ. ગુર્જીયેફ લોકોને મશીનો કહેતા હતા અને એ સાચા હતા. સભાનપણે ખાધેલો દરેક કોળિયો એટલો સ્વાદિષ્ટ લાગે છે, એટલો સંતોષ આપે છે. પવન અને સૂર્યના કિરણોની સુગંધ માણો, એને સ્પર્શો, એમનો અનુભવ કરો. ચંદ્ર સામે જુઓ અને સભાનતાના એક શાંત પુલ બની જાઓ. તમારામાં ચંદ્રનું અત્યંત સૌંદર્યમય પ્રતિબિંબ પડશે.

હૃદય ધબકે છે, શ્વાસ લઈએ છીએ, લોહીનું પરિભ્રમણ થાય છે એટલે જ ફક્ત તમે જીવતા નથી. ચેતના એ જીવન છે, જાગૃતિ જીવનનો માર્ગ છે. તમે જેટલા જાગૃત છો તેટલા અંશે જીવિત છો. મૃત્યુ અને જીવન વચ્ચેનો તફાવત જાગૃતિ છે. આપણું અર્ધજાગૃત મન, જાગૃત મન કરતાં નવ ગણું મોટું છે. ઠીક ઠીક ગરમ પાણી બાષ્પીભૂત થઈ શકે નહીં. 100° પર જ્યારે પાણી ઉકળે, ત્યારે જ બાષ્પ બને. એ જ રીતે સજાગ થવાના ઠીક ઠીક પ્રયત્નો નિરર્થક છે. જ્યારે સંપૂર્ણ પ્રયત્ન કરવામાં આવે ત્યારે જ જાગૃતિ આવી શકે. ધ્યાન એટલે જાગૃતિ. ધ્યાન કરશો તો તમે સ્વાતંત્ર્ય અને પરમ સુખ મેળવશો. જ્યારે તમે વધુ શાંત, વધુ જાગૃત, વધુ ધ્યાનપૂર્ણ બનો છો ત્યારે પ્રકાશ તો એની મેળે પ્રગટશે. તમારી જાગૃતિ એક ટાપુ બની જાય છે, એક કિલ્લો, જેને કોઈ ઈચ્છા, લાલસા, લોભ, ક્રોધ કાબૂમાં કરી શકતા નથી અને તમે એક સંપૂર્ણ વ્યક્તિ બની જાવ છો. તમે માનવ બનો છો.અને વિશ્વને આજે ખાસ જરૂર છે આવા માનવીની.

દુનિયાનો આનંદ માણો પણ તેના પર માલિકી ધરાવવાનો પ્રયત્ન ન કરો કે એને પણ તમારા પર માલિકી ન જમાવવા દો. છોડ ઉગવા કે બદલવા માટે વિરોધ નથી કરતો, તેની સાથે રહે છે. માટે સહજ અને સરળ બનો. જાતજાતના ઉપદેશના અંધકારમાંથી તમારી જાતને ભવ્ય પ્રકાશમાં ઉચકાઇ જતી અનુભવો. આત્મા અને સત્યમાં પુનર્જન્મ પામી સાચી મુક્તિનો અર્થ જાણો.

રીટા જાની
15/04/2022