આપણે ગત અંકમાં પૌરાણિક ઐતિહાસિક નવલકથા’ ભગવાન પરશુરામ ‘ ની વાત કરી. આજે એક બીજી પૌરાણિક ઐતિહાસિક નવલકથાની વાત કરવી છે. એ છે ‘ભગવાન કૌટિલ્ય’. મુનશી આ કથાની પ્રસ્તાવનામાં ખૂબ સુંદર વાત કરે છે. આ વાત કોઈને કલ્પનામાં પણ ન આવે કે માનવામાં ન આવે એવું પણ બને. મુનશી કહે છે કે તેઓ પાત્રો સર્જતા નથી, પાત્રો પોતે જ બળજબરીથી સર્જાવા માગે છે. મુનશી તો ફક્ત એ પાત્રોના સર્જનના નિમિત્ત બને છે. એટલું જ નહિ પણ એ નિમિત્ત ક્યારે બને એનો આધાર પણ મુનશી પર નથી, એ પાત્રો પર છે. વાચકોને પણ આ રસપ્રદ સંવાદ જરૂર ગમશે.
‘ જરા મારું સાંભળશો? ‘ એક અવાજ આવ્યો. ‘મારો અધિકાર બધાથી વધારે છે. જો, નાનપણથી હું તારા બારણાં ઠોકું છું.’
‘ કોણ ભગવાન કૌટિલ્ય?’
‘હા! તેં કેટલીયે વાર મને આવવા દેવાનું વચન આપ્યું. તેં કેટલીયે વાર સંકલ્પ કર્યો કે મને આવવા દેવો.’
‘ખરી વાત છે. શસ્ત્ર ને શાસ્ત્ર ને નંદપીડિત પૃથ્વીના ઉદ્ધારનાર પ્રભો! તમે સિકંદરને પણ કાઢ્યો. તમે મૌર્યને મહારાજપદે સ્થાપ્યો.’
‘ મને ખુશામત નથી જોઇતી. મને સર્જાવ! હવે હું વધારે વાટ જોવાનો નથી.’
મુનશીને ઊંઘતા ને જાગતાં કૌટિલ્યની અધીરાઈ ઘેલા બનાવી રહી. તેમને ડર લાગ્યો કે નંદ અને સિકંદરની સત્તા તોડનાર મુનશીને છોડશે? આમ નિરાધારીમાં મુનશીએ આજ્ઞા સ્વીકારી ને આ કથા લખાઈ….
ઋષિ જેવા મહાનુભાવોના કુળમાં જન્મેલા, વેદોમાં પારંગત, અગ્નિ સમ ઝળકનાર, શક્તિના કાર્તિકેય સમા, જગતમાં પ્રખ્યાત, નંદને મૂળથી ઉખેડનાર નરચંદ્ર ચંદ્રગુપ્તને પૃથ્વી મેળવી આપનાર, અર્થશાસ્ત્રના સમુદ્રમાંથી નીતિશાસ્ત્રના અમૃતનું મંથન કરનાર આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત એટલે કે ચાણક્ય એટલે કે ભગવાન કૌટિલ્યની કથા સૌને વિદિત જ છે. તો અહીં એનું પુનરાવર્તન કરવું નથી. પણ મુનશીની કલમે આલેખાયેલ આ કથામાં જે જીવનની શીખ છે, પાત્રોની ખાસિયતોના ચમકારા છે, નૈમિષારણ્યનું અદભુત વર્ણન છે, તેનું પાન કરાવવું છે.
આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત ! શાંત મુખ, તટસ્થ અવાજ, આકર્ષક સત્તા, એનાં અનેકર્થી સૂત્રો, એની ભસ્માલંકૃત ભવ્યતા – આ બધામાં નવો જાદુ હતો.પ્રતાપી માણસો પણ તેમના તરફ પૂજ્યભાવ દર્શાવતા. નૈમિષારણ્ય જેવી પુણ્ય ભૂમિના ભૂત ને વર્તમાન મહર્ષિઓની આશિષો એને રક્ષે છે.
વિષ્ણુગુપ્તનો સમુદ્રના ગર્જનની માફક વધતો અને ઘટતો શાંત અવાજ હૃદયને ભેદતો હતો: ” વિદ્યા વિના વિપ્ર નહીં. જ્યારે ધર્મને ચારે વિદ્યા પ્રેરશે, ત્યારે આર્યાવર્ત પર ધર્મ પ્રવર્તશે. ‘
આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત કુમાર ચંદ્રગુપ્તને તેની જન્મ કથા કહે છે. મૌર્ય દાસીપુત્ર નથી પણ મહારાજ મહાનંદીનો પ્રપૌત્ર છે એની ખાતરી કરાવે છે અને તેને કુલહીનતાની ખીણમાંથી કાઢી વ્યોમસ્પર્શી ગિરિરાજ પર ક્ષત્રિયકુલોદ્ધારક બનવા પ્રેરે છે. આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્તની સંકલ્પ સિદ્ધિનું દર્શન કેવું ભવ્ય!
‘ તને હું રાજદંડ હાથમાં લેતો જોઉં છું ત્યારે સર્વ ધર્મના આશ્રયરૂપ વિદ્યા તને પ્રેરતી જોઉં છું; લોકકલ્યાણમાં તને મચ્યો રાખતી જોઉં છું; ત્રણે વેદો વડે લોકને રક્ષતો, વર્ણાશ્રમ સાચવતો, આર્ય મર્યાદાઓને જાળવતો, સ્વધર્મમાં પ્રજાને પ્રવૃત્ત રાખતો હું તને જોઉં છું. હું તને ખેતી, વાણિજ્ય વધારતો ને સુયોગ્યમાં વહેંચતો જોઉં છું. અને મૌર્ય શ્રેષ્ઠ! ચારે વિદ્યાથી રાજ્યચક્ર ચલાવતો, તારા ચક્ર નીચે અનેક રાષ્ટ્રોને સંઘરતો, આર્યોના ધર્મો વડે લોકસંગ્રહને ઉદ્ધારતો, મહર્ષિઓના જીવનમંત્ર સનાતન કરતો, અવનિ અને આર્યાવર્તની સીમાઓ એક કરી નાખતો હું તને જોઉં છું. ચંદ્રગુપ્ત! એ સ્વાર્થ સાધવા તત્પર થા! ચાલ!’ આચાર્યની આજ્ઞાની ગર્જના બધાના હૃદયમાં ભય પ્રસારતી, ભયંકર પ્રતિશબ્દ કરતી દૂર ને દૂર જતી સંભળાઈ. ચંદ્રગુપ્તે હાથ જોડી માથું પગ પર મૂકી કહ્યું: ‘ આચાર્યદેવ! તમારો સ્વાર્થ તે મારો ધર્મ; હું તૈયાર છું. ‘
નંદ એટલે કે નરેન્દ્ર દેવ,અમાત્ય વક્રનાસ ,સેનાપતિ સેનાજિત ,આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત જે શકટાલના ઘેર રોકાયા હોય છે એ ઘર બાળી તેમને પણ સાથે બાળી નાખવા કાવતરું કરે છે. પણ બીજા દિવસે આચાર્યને જોતાં જ નંદની ઘાતક વૃત્તિ તેની રગોને પ્રેરી રહી. તેણે હાથ લંબાવ્યો ને આચાર્યની જટા બે હાથે પકડી. આચાર્યે મુખ પર સનાતન નિશ્ચલતા ધરી અભેદ્ય શાંતિથી લોખંડી હાથે નરેન્દ્રદેવનું કાંડું પકડીને કચર્યું. તો રવિકિરણ સમી દઝાડતી તેજરેખાઓ આચાર્યના નયનોમાં ફૂટી. આચાર્યની જટા, તેના સ્પર્શથી ઢીલી થયેલી, તેના ખભા પર પડી. ‘ નંદ! તારા અગ્નિએ જેને બાળ્યો નહિ તે તારા હાથે મરશે? જવા દે! બધા મશ્કરી કરશે. હું હમણાં જાઉં છું. પાછો ફરી આવીશ. પણ મારી પ્રતિજ્ઞા સંભળાતો જા. જ્યારે ભૂતલ પરથી નંદોને ઉખેડી કાઢશે ત્યારે કૌટિલ્ય તારી છોડેલી શિખા બાંધશે.’ ….અને હજારો નયનોએ શંકર સમા કૌટિલ્યના ખાંધે નંદોના કાળ સમા કોઈ કર્કોટકને વિસ્તરતો જોયો. એ અવાજમાં
મહાતાંડવ ગર્જનાનો પ્રતિશબ્દ હતો.
પ્રિય વાચક, ભારતભૂમિ કહો કે આર્યાવર્ત, તેનો ઇતિહાસ અતિપ્રાચીન છે અને તેના પાત્રો વિશિષ્ટ છે . ક્યારેક તેમાં ભિષ્મપ્રતિજ્ઞાનો જયઘોષ છે તો ક્યારેક પરશુરામની પ્રતિજ્ઞાનો રણટંકાર છે તો ક્યારેક કૌટિલ્યની નંદશાસનનો નાશ ન થાય ત્યાં સુધી શિખાબંધન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા પણ છે. દરેક પ્રતિજ્ઞા ઇતિહાસના જુદા જુદા સમયગાળામાં છે, પણ દરેક પ્રતિજ્ઞા શૌર્ય અને પરાક્રમની ગાથા છે. કૌટિલ્ય પણ માત્ર વ્યક્તિ નથી પણ એક વિચારધારા છે અને શિખાબંધન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા પણ સમાજમાં અધર્મ, અનીતિ , દુરાચાર અને અન્યાયના શાસન સામેનો વિદ્રોહ છે – પરાક્રમ છે.
પણ આ પરાક્રમ, શાસ્ત્ર અને શસ્ત્રનો સમન્વય છે. કૌટિલ્યની વેધકતા અને વિચક્ષણતા તેને કઈ રીતે સંકલ્પસિદ્ધિ સુધી લઈ જાય છે તેની વિશેષ વાતો આવતા અંકે…
રીટા જાની
