સ્પંદન-13

નવલ વર્ષે નવ પ્રભાત! લઇ આશ નવલી આવ તું,
વેદનાના કારમા ગત કાળ છોડી આવ તું.
પાંદડી પળને ખીલી આનંદની રમ્ય પળ તું,
મેઘધનુષી સ્વપ્ન સંગે ભાવિને સજાવ તું.
કાળ કાચબો, કાળ સસલું, કાળ છો અકળ ભલે,
અકળમાંથી સકળને પામું, એ સૂઝને આપ તું.
યાચના નહીં, માગણી નહીં, હ્રુદય શુદ્ધિ પ્રાર્થું હું,
પરદુઃખે પામું પીડા, સંવેદના એ આપ તું.
સહવસન નહિ, સહજીવન છે ચાહના મારી સદા,
સ્નેહની મીઠી સરવાણી ખળખળ ફરી વહાવ તું.

કાલ અને આજ…તારાઓનું વિશ્વ વિદાય લે છે… એક નવું પ્રભાત ઉગી રહ્યું છે…નવું પ્રભાત એટલે જ નવી આશા, નવા અરમાનો અને નવી દ્રષ્ટિ. ગઈ કાલનો સૂર્ય કદાચ આહ સાથે અસ્ત થયો હતો, પણ આજનો સૂર્ય નવી રાહ સાથે આકાશમાં પગલાં પાડી રહ્યો છે. આ પગલાં સાથે જ ભારતના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં કંઇક નવીન, કંઇક અનોખું થવાની આશા સાથે નવું વર્ષ આગમન માટે થનગની રહ્યું છે. પાનખર હવે એક ભૂતકાળ બની ગઈ છે…વસંતના આગમનની કૂંપળોએ પાંદડી બનીને સ્વપ્નોની સૃષ્ટિના મેઘધનુષના  રંગો પતંગિયાંને હવાલે કરી દીધા છે. કુદરતી ગાન હવે મધમાખીના ગુંજારવ સાથે ધીમું પડ્યું છે. નવા વર્ષનું આગમન માનવ હૃદયને પ્રફુલ્લિત કરતું આવી પહોંચ્યું છે. ગુડી પડવો કહી મહારાષ્ટ્રમાં ઉજવાય, સંવત્સર પડવા તરીકે કોંકણમાં, તામિલનાડુમાં પુથંડુ , વિશુ તરીકે કેરળમાં ઉજવાય; કર્ણાટક, આંધ્ર કે તેલંગાણામાં ઉગાદી તરીકે, આસામમાં બોહાગ બિહુ, પંજાબમાં વૈશાખી, બંગાળમાં પોઇલા બૈશાખી, કાશ્મીરમાં નવરેહ તરીકે તો મણિપુરમાં સાજીબુ નોંગમપાંબા કાઇરોબા તરીકે, ઓરિસ્સામાં ચૈત્યપરબ ઉજવાય તો સિંધીઓનું નવું વર્ષ ચેટીચાંદ….નામ રૂપ જૂજવાં …પણ ભારતનો આત્મા કહો કે ભારતીય મનનો ઉલ્લાસ કહો, દરેક હૈયામાં એક જ એહસાસ છે…એક જ આશ છે…એક જ પ્યાસ છે…એક પ્રાર્થના છે…હે પ્રભુ આ નવા વર્ષના નવીન રાહ પર અમારા સ્નેહની સરવાણી વહે…ખળખળ….પળપળ ..સર્વનું મંગલ થાય…શુભ થાય…શુભેચ્છાઓનું વહેણ વહે..નવ વર્ષના આગમનની શુભેચ્છાનો સંદેશ.

માનવ ઇતિહાસના પર્ણો ખુલવાની રાહ જોઈ રહયાં છે. કંઈ કેટલીયે કથાઓ પ્રગટ થવાની તૈયારી સાથે સમયની ધાર પર તૈયાર થઈ ઊભી છે. બસ એક પલકારની જ વાર છે. આ પલકારનું પ્રાગટ્ય એટલે જ નવા વર્ષનો દિવસ. માનવીનું ભવિષ્ય સમયાંતરે નિતનવા સ્વરૂપે ઉભરતું રહ્યું છે. ક્યારેક ગુફામાં રહેતો માનવી આજે અવકાશ તરફ જવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે. ચંદ્ર હોય કે મંગળ કદાચ માનવજાતના ભવિષ્યમાં થોડાં કદમ જ દૂર છે. ભવિષ્ય ભલે અજ્ઞાત લાગે પણ જેને હૈયે હામ છે, આંખોમાં સ્વપ્નો છે અને દિલમાં અરમાન છે, તેવા માનવી માટે અશક્યમાંથી શક્યતા તરફ જવાનું પહેલું કદમ એટલે જ નવું વર્ષ. જ્યારે નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે ચંદ્ર પર પહેલું કદમ માંડ્યું ત્યારે તે પણ અશક્ય જ લાગતું હતું ને? અશક્યતા અને શક્યતા એટલે જ શૂન્ય અને એક વચ્ચેનો – નવસર્જનનો સંબંધ. આ નવસર્જનનો પડદો ઉંચકાય છે નવા વર્ષના પ્રથમ દિવસે. એક એ અનંત તરફ જવાનું દ્વાર છે. નવા વર્ષના પ્રથમ દિવસે ભવિષ્ય તરફનું આ દ્વાર ખુલે છે. ઉત્સાહથી થનગનતા માનવની ભવિષ્યની દોટ તરફનું આ પહેલું કદમ જાણે કે બાળકની પા પા પગલી. બાળકની પા પા પગલી એટલે જ રોમાંચ. તેમાં આત્મશક્તિનું દર્શન છે તો પ્રથમતાનો રોમાંચ પણ છે. જીવનમાં પ્રથમતાનો રોમાંચ અનેરો હોય છે. યાદ છે પ્રથમનો રોમાંચ? પ્રથમ વરસાદ, શાળાનો પ્રથમ દિન, પ્રથમ મિત્ર, પ્રથમ પ્રેમ, પ્રથમ નોકરી, પ્રથમ હવાઈ મુસાફરી, પ્રથમ વિદેશ પ્રવાસ…પ્રથમ એ ઉત્સાહથી ઉભરાય છે. તેમાં નાવિન્ય પણ છે અને દૃષ્ટિ પણ.


ચૈત્રી શુકલ પ્રતિપદાનો આ દિવસ  વિશિષ્ટ એ રીતે છે કે બ્રહ્મપુરાણ અનુસાર આ દિવસે બ્રહ્માજીએ સમય અને વિશ્વનું સર્જન કરેલું. બ્રહ્માજી નવસર્જનના પ્રણેતા છે. નવું વર્ષ એ નવસર્જનની પ્રથમ પળ. પ્રથમ પળ એટલે જ મનમાં ઉત્સાહ, આનંદનો ફૂવારો તો તનમાં જોમ અને જોશ, કંઇક નવીન રાહને પામવા હૈયે હામ સાથે જ ભવિષ્ય તરફ ઉઠતા કદમ.

નવસર્જન એટલે શું? માનવજીવનમાં નવસર્જન એટલે કલ્પના અને પ્રયત્નોને સફળતાની પ્રાપ્તિ સુધી લઈ જવાની પ્રક્રિયા. સ્વપ્નો અને કલ્પનાની સવારી જીવનકથાને કેવો વળાંક આપી શકે તેની વાત કરતાં જ યાદ આવે એક સુંદર વાસ્તવિક જીવનકથા. હજુ ગઈ સદીની જ વાત….તે એક બેઘર કલાકાર હતો. તેને crazy mouse ના મોટા સપના હતા, જે કોઈને ગમતા ન હતા. તેણે ડિઝનીલેન્ડનું સર્જન કર્યું. જી હા, આ વાત છે વૉલ્ટ ડિઝની અને તેના સર્જનની. તેનું કુટુંબ એટલું ગરીબ હતું કે તે રોજના 1300 છાપાં વેચતો. આ બધા પૈસા તેના પિતા લઈ લેતા. તેના ભાઈઓ થાકીને ભાગી ગયા. જીવનની બધીજ મુશ્કેલીઓ, વિઘ્નોએ તેને વધુ મજબૂત બનાવ્યો. તેની 19 વર્ષની ઉંમરે તેણે પોતાના જીવનના સ્વપ્ન એવી એક એનિમેશન કંપનીની સ્થાપના કરી. પણ એક પણ કાર્ટૂન વેચવામાં નિષ્ફળ ગયો. એની કંપનીએ દેવાળું ફૂંકયું. ચાલતા શીખવું હોય તો પડીને જ ચાલતા શિખાય. હવે એક જૂના ગેરેજમાં તેણે એનિમેશન સ્ટુડિયો બનાવ્યો. પછીના પાંચ વર્ષ કોઈ કમાણી વગર જ પસાર થયા. છેવટે તેની એક ટૂંકી ફિલ્મ સફળ થઈ. પણ તેણે પોતાના જ પાત્રોના કોપિરાઇટનો હક ગુમાવ્યો. તે ભાંગી પડ્યો. તેને રહેવા માટે કોઈ જગ્યા ન હતી અને ખાવા માટે પણ સાંસા હતા. જો તમે કોઈ વસ્તુમાં માનતા હોય તો સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે આગળ વધો. હવે તેણે એક નવા પાત્ર સાથે શરૂઆત કરી. પણ પ્રેક્ષકોને એ પણ પસંદ ન પડ્યું, છતાં તેણે બીજી ફિલ્મ બનાવી. તો એ માટે કોઈ વિતરક ન મળ્યો. છેવટે, તેના ત્રીજા પ્રયત્નમાં તેને સફળતા મળી. તેનું પાત્ર ‘મિકી માઉસ’ ખૂબ પસંદગી પામ્યું. “If you can dream it, you can do it.” તેથી તેણે પૂરી લંબાઇની એનિમેટેડ ફિલ્મ બનાવી. બધાએ તેને કહ્યું કે તે સફળ નહીં થાય. એમાં ત્રણ વર્ષ નીકળી ગયા, તેની પાસે પૈસા ખૂટી પડ્યા. તેને પોતાનું ઘર ગીરવે મૂકવું પડ્યું. ત્યાર પછી તેની ફિલ્મ ‘snowwhite & seven dwarfs’ ખૂબ સફળ બની અને અઢળક કમાણી કરાવી વૉલ્ટ ડીઝનીને 22 એકેડેમી એવાર્ડ મળ્યા અને 59 વાર નોમિનેટ થયા જે આજ દિન સુધી એક રેકોર્ડ છે. માટે એમ કહી શકાય કે નવસર્જન માટે જરૂરી છે સ્વપ્ન, ધીરજ, મહેનત અને હિમ્મત. આપણે પણ પાનખરની નિરાશાને ખંખેરી નવાં પર્ણોને પલ્લવિત કરીએ..

સૌને નવ વર્ષની શુભેચ્છાઓ….
वसंतस्यागमे चैत्रे
वृक्षाणां नवपल्लवाः |         
तथैव नववर्षेऽस्मिन्
नूतनं यश आप्नुहि ||

રીટા જાની
16/04/2021

સ્પંદન-12

ખુશી મારી વહેતું નીર, રોકે એને ના કોઈ પાળ
હંસી મારી ફૂલ સુગંધ, મહેકે એ તો હર કદમ
આનંદને મળ્યું અસીમ આભ,મલકે ઉમળકે
ઓચ્છવ છે આ જીવન કેરો, ઋજુ હ્રુદય છલકે.

આપણને સૌને અનુભવ હશે કે કોઈ ખુશમિજાજ વ્યક્તિ પોતાની હાજરી માત્રથી વાતાવરણ પલટી શકે છે.  યોગમાં પંચકોષના સિદ્ધાંત અનુસાર જેનો આનંદમય કોષ બરાબર છે તેને કોઈ રોગ થતાં નથી.  હમણાં 20માર્ચે વર્લ્ડ હેપીનેસ ડે ગયો. તેમાં 149દેશો પૈકી ભારતનું સ્થાન 139મું છે. ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે ખુશી, આનંદ, હેપીનેસ પ્રાપ્ત કરવું શું  આટલું મુશ્કેલ છે?

હાસ્ય એ મનુષ્યને મળેલી અનન્ય ભેટ છે. મનુષ્ય સિવાય કોઈ પ્રાણી હસી શકતું નથી. રડવા માટે કારણ હોય છે, હસવા માટે કોઈ કારણની જરૂર નથી. હાસ્ય  વાતાવરણને પ્રફુલ્લિત બનાવી દે છે, જીવંત અને ગમતીલું બનાવે છે. ખરેખર તો સ્મિત કે હાસ્ય એ સહજ છે.  કોઈએ સુપ્રસિદ્ધ લેખક જ્યોતીન્દ્ર દવેને પૂછ્યું,” તમે નાના હતા ત્યારે શું કરતાં હતા?” તો તેમનો જવાબ હતો કે મોટો થતો હતો. વિનોદ ભટ્ટ, અશોક દવે કે શાહબુદ્દીન રાઠોડ રોજબરોજની , આસપાસની ઘટનાઓમાંથી જ હાસ્ય શોધી લે છે. બાળક કેવું ખડખડાટ હસે છે. પણ આપણે ઉંમર વધવાની સાથે કે જ્ઞાન વધવાની સાથે વધુ ને વધુ ગંભીર થતાં જઈએ છીએ. ભલે એકની એક જોક પર વારંવાર હસી ન શકતા હોઈએ, પણ એકના એક પ્રોબ્લેમ પર વારંવાર બળાપો કાઢી શકીએ છીએ . આપણા વાણી અને વર્તન પર આપણા વિચારોનો પ્રભાવ હોય છે. જેવું વાવો તેવું લણો. તમે ઘુરકિયા કરો તો સામે મોરના ટહુકાની આશા રાખી ન શકો.  પણ જો તમે રાગ રાગિણી છેડો તો આપોઆપ વાતાવરણ સંગીતમય બનશે. શ્રી માતાજી કહે છે એમ ” તમે સદાયે જીવન પ્રત્યે સ્મિત વેરતા રહો, તો જીવન પણ હંમેશા તમારા પ્રત્યે સ્મિત વેરતું રહેશે.”

હમણાં એક સરસ વાર્તા વાંચવામાં આવી. એક રાજા હતો. તેની પાસેની  તમામ સુખ સમૃદ્ધિ   છતાં એ બિલકુલ ખુશ ન હતો.  એક દિવસ તેની નજરે એક નોકર ચડ્યો, જે કામ કરતા કરતા ખુશીથી ગીતો ગાતો હતો.  રાજાને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું.  તે પોતે સર્વ સત્તાધીશ થઈને હતાશ અને નાખુશ છે અને આ નીચી પાયરીનો સામાન્ય મજૂર આટલો ખુશ! રાજાએ તેને બોલાવીને તેની ખુશીનું કારણ પૂછ્યું. નોકરે કહ્યું, ” મહારાજ,  હું ભલે એક સામાન્ય મજૂર છું પણ મારી કે મારા પરિવારની જરૂરિયાત બહુ ઓછી છે. ફક્ત માથે એક છાપરું હોય ને પેટ ભરવા ગરમ ભોજન મળે તો બહુ છે.” રાજાએ તેના મંત્રીને બોલાવીને આ વાત કરી. મંત્રીએ કહ્યું કે એ ખુશ છે કારણ કે તે 99ની ક્લબમાં જોડાયો નથી. રાજાએ પૂછ્યું કે આ 99ની ક્લબ શું છે?  મંત્રીએ કહ્યું કે એ જાણવું હોય તો આ નોકરના ઘરની બહાર 99 સોનામહોર થેલી મૂકી દો.  રાજાએ એમ કર્યું. નોકર તો સોનામહોર થેલી જોઈ ખુશ થઈ ગયો. તેણે સોનામહોર ગણી. તો 99 હતી. હવે તેને લાગ્યું કે કોઈ 99 ન મૂકે. તેણે અનેક વાર ગણ્યું, ચારે તરફ જોયું પણ એક સોનામહોર ન મળી. હવે તેણે નક્કી કર્યું કે તે વધુ મહેનત કરશે અને 100 સોનામહોર પૂરી કરશે. બસ, હવે તે બદલાઈ ગયો. તે ચીડિયો થઈ ગયો, ગીતો ગાતો બંધ થઈ ગયો. તે તેના પરિવાર સાથે પણ ઘર્ષણમાં ઉતરતો કે તેઓ તેને પૂરતી મદદ કરતા નથી જેથી તે 100 સોનામહોર પૂરી કરી શકે.

રાજાને તેનું વર્તન સમજાયું નહિ. તેમણે મંત્રીને પૂછ્યું. મંત્રી એ કહ્યું કે હવે તે 99ની ક્લબમાં જોડાઈ ગયો છે. 99ની ક્લબ એટલે એવા લોકો જેમની પાસે સુખી થવા માટે પર્યાપ્ત સાધનો છે, છતાં સંતોષ નથી. તેમને વધુ 1 જોઈએ છે. કારણ કે તેમને લાગે છે કે છેલ્લે આ  એક  મળશે પછી તેઓ સુખી થશે. સાચી વાત એ છે કે જીવનની જરૂરિયાત તો ઘણી ઓછી છે. પણ ઈચ્છા અને લાલસા વધુ છે, જેના માટે તે પોતાની ઊંઘ ગુમાવે છે, સુખ શાંતિ ગુમાવે છે.  આ 99ની ક્લબની સભ્ય ફી તો શૂન્ય છે પણ તેમાં જોડાય તો આખી જિંદગી તે ભર્યા કરે છે.  લિયો ટોલ્સટોયની વાર્તામાં પણ કંઇક આવું જ છે. રાજા તેને કહે છે કે સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધીમાં તે જેટલી જમીન કવર કરે એટલી તેની. લોભ અને મોહમાં તે ખાધા પીધા વગર દોડ્યા કરે છે ને સૂર્યાસ્ત સમયે ઢળી પડે છે ને જીવ પણ ગુમાવે છે.  દરેકે પોતાની જાતને પૂછવાનું છે કે ક્યાંક તમે તો આ રેસમાં જોડાયા નથી ને?

ચંદ્ર યાન કદાચ માનવીનું પહેલું અવકાશી કદમ હોય કે મંગળ યાનની યાત્રા, અવકાશના ઊંડાણને માપવા મથતો માનવી પોતાના મનના ઊંડાણને તો ખુશીની પળોથી ભરવા જ પ્રવૃત્તિમય હોય છે. આ ખુશીની પળો જો માણી શકાય તો તે જ માનવજીવનની અસલી વિકાસ યાત્રા છે. ખુશીની આ વિકાસયાત્રાને ક્યારેક કોઈ માઈલ સ્ટોન સાંપડે છે. ખુશી કહો કે હેપીનેસ- દરેકને મળે કઇ રીતે? પ્રશ્ન કદાચ અઘરો છે, પણ ઉત્તર એટલો અઘરો નથી. જેમ રાત અને દિવસનું સંકલન છે, તે જ રીતે ખુશી અને હાસ્યનું પણ સંકલન છે. ખુશીનું તાળું ખોલવા માટે  હાસ્યરસ એ ચાવી છે. એ ચાવી જેને મળી તેનું જીવન ખુશહાલ હોય, હોઠો પર હસી છલકતી હોય, દિલના હર ધબકારે પ્રેમ અને લાગણીની વર્ષા હોય. પ્રાચીન હોય કે અર્વાચીન, દરેક સંસ્કૃતિનો પાયો છે ખુશી. જીવન રડવા સાથે શરૂ ભલે થાય, પૂરું તો ન જ થવું જોઈએ. કાલિન્દીના કલ કલ નીર હોય કે ગંગાના વહેતાં વારિ, જીવનની હર પલ છે ખુશીની સવારી. દેશ હોય કે વિદેશ,  આર્કટિકથી એન્ટાર્ટીક સુધીના કોઈ પણ સ્થળે, ઊંચેરા આભની અટારીએ આંબતો માનવી પણ અંતે તો ચાહે છે ખુશીની હર પળ.
પલકોના પલકારે,
હસી છલકે કિલકિલાટ,
ખુશી મહેકે ખિલખિલાટ
હળવા રહીએ, હસતાં રહીએ
જીવન બને એક આનંદયાત્રા.

રીટા જાની
09/04/2021

સ્પંદન-11

રંગ છલકતો અંગ અંગ
મુખડું મલકે સંગ સંગ
આજ  ઉઠે  ઉર ઉમંગ
દિલમાં જાગે એક તરંગ
સજી પિચકારી રંગ રંગ
તન મન નાચે એક સંગ.

વસંતના વધામણે, ગ્રીષ્મના આંગણે, આપણે આવી ઊભા છીએ પૃથ્વીના રંગમંચ પર …. દ્રશ્ય છે હોળીની ઉજવણી…રંગનો ઉમટયો છે સાગર… તન રંગાયું … મન રંગાયું …કુદરત બની એક રંગ ચિત્ર…રંગો સાથે છે માનવીનો અતૂટ નાતો… આંખોમાં ઉભરાય છે સુંદર દ્રશ્યની હારમાળા…જ્યાં કુદરતના કેનવાસ પર ઉષા અને સંધ્યાના રંગો …દૂર દૂર લહેરાતો વાદળી કે નેવી બ્લ્યુ સમુદ્ર  અને તેની સાથે મિલન માટે અધીર આસમાન… નાસાના કોઈ ફોટોગ્રાફમાં ઉભરતી બ્લૂ રંગની પૃથ્વી… લીલાંછમ વનો અને પહાડો …બરફથી આચ્છાદિત  હિમાલય …નાયગ્રાના ધોધમાંથી ઉત્પન્ન થતું મેઘધનુષ અને તેમાંથી ઊઠેલાં જલબિંદુઓની રંગમય સૃષ્ટિ …આપણી આસપાસ ફેલાયેલું છે રંગોનું સામ્રાજ્ય …આ રંગો જોતાં જોતાં  દરેક માનવી ઉત્સાહ અને આનંદનો અનુભવ કરે છે… મનમાં નિરાશાની પાનખરનો અંત આવે છે, રંગીલી વસંતથી સુવાસિત બનેલાં પુષ્પો પણ રંગોની રંગોળી પૂરતાં હોય તેમ લાગે છે… મનમાં આનંદના ફુવારા વચ્ચે ટહુકા ઊઠે છે અને ગ્રીષ્મના આગમનની વધામણી ખાતી આવે છે હોળી…

હોળી એટલે જ જુદા જુદા રંગો … આજે આ રંગોને નજીકથી માણીશું …શબ્દોથી જાણીશું અને તેની રંગ છટામાં રંગાઈશું. હોળી ભારતીય સંસ્કૃતિની સોડમ છે. તહેવાર છે સામાજિક, રંગ છે સાંસ્કૃતિક પણ તેના મૂળ છે પૌરાણિક. હોલિકા અને પ્રહલાદની પૌરાણિક કથાના મૂળમાં છે ધર્મસંદેશ. અસત્ય પર સત્યના વિજયની ગાથા એટલે જ હોળી.  અશ્રદ્ધા અને અસત્યને ભક્ત પ્રહલાદની જેમ નિર્ભયપણે શ્રદ્ધાના અગ્નિમાં સ્વાહા કરી ઈશ્વર પ્રત્યે સમર્પણ સાથે  આગળ વધવામાં આવે તો ઈશ્વરી શક્તિ માનવનું કલ્યાણ કરવા માટે પ્રગટે છે તેવો સંદેશ હોળીના હુતાશન કે અગ્નિમાંથી પ્રગટ થાય છે, માનવ જીવનમાં ઉલ્લાસ, ઉમંગ અને આનંદના સ્પંદન  જાગે છે. આ આનંદને વધાવવા વસંતના વાયરે આવી પહોંચે છે હોળી અને ધુળેટી. પૌરાણિક અને ધાર્મિક પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવતો તહેવાર સામાજિક રંગોથી રંગાય છે અને તેના ઉપલક્ષ્યમાં દર વર્ષે ઉજવાય છે રંગોનો તહેવાર હોળી.

હોળીનો તહેવાર ભારતીય વેદ સંસ્કૃતિ  કે ઋષિ સંસ્કૃતિની દેન છે. આ સંસ્કૃતિને શ્રદ્ધા છે જ્ઞાનના પ્રકાશમાં, નહિ કે અજ્ઞાન અને વહેમમાં. વહેમ કે અજ્ઞાનના અંધકારને જો જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાના અગ્નિની જ્વાળાઓમાં ભસ્મીભૂત કરવામાં આવે તો જ જીવનમાં ઉલ્લાસ અને આનંદ પ્રગટે એવો  શુભ સંદેશ માર્મિક રીતે આ તહેવાર સાથે જોડાયેલ છે. જીવન -વ્યક્તિગત હોય કે સામાજિક- ઋતુચક્ર સાથે જોડાયેલ છે. હોળી એ શિશિર અને ગ્રીષ્મ એટલે કે શિયાળા અને ઉનાળાના સંધિકાળને વધાવે છે. એક તરફ છે સૂર્યની ઉત્તર અયન તરફની ગતિ કે ઉત્તરાયણ  તો બીજી તરફ છે વસંતના વધામણાં લેતી વસંતપંચમી જ્યાં માનવ ઉભો છે ગ્રીષ્મના આંગણે. ઋતુઓનું આ ચક્ર સમયાંતરે સમાજજીવન સાથે જોડવાની પ્રણાલિકા એટલે જ હોળી.

હોળીનો તહેવાર સમાજજીવનને રંગે છે પણ આ રંગસૃષ્ટિ ક્યાંથી ઉદભવે છે? ખેડૂતના ખેતરમાં ઘઉં અને સરસવના સોનેરી પીળા રંગની સૃષ્ટિ છવાઇ છે, વનના વૃક્ષો કેસુડાના કેસરી ફૂલોથી શોભે છે, આંબાની ડાળીઓ આમ્રમંજરીથી મહેકે છે, પ્રકૃતિ કરવટ બદલે છે, સમાજજીવન આ સુંદરતાને હોળીના રંગોથી વધાવે છે. ગુલાબી ગુલાલ હોય કે પિચકારી ઉડે છે રંગોની, આનંદની, ઉત્સાહની છોળો વચ્ચે ક્યાંક ઢોલ ઢબુકે છે, પગ થરકે છે,નૃત્યના તાલે હોળી ગીતો ગવાય છે, ઠંડાઈના દોર વચ્ચે ગ્રીષ્મની ગરમીના ઓવારણાં લેવાય છે અને કાવ્ય પંક્તિઓમાં ક્યાંક ‘ હોલી ખેલત નંદલાલ ‘ તો ક્યારેક ‘ હોલી ખેલે રઘુવીરા ‘ ની પંક્તિઓ સાથે વાતાવરણ જીવંત બને છે. ક્યારેક આ ગીતો હાસ્ય ગીતો કે હાસ્ય કવિતાનું રૂપ લે છે. સાહિત્ય અને સંગીત  કે નૃત્ય સાથે જ ક્યાંક ભક્તિનો રંગ પણ પ્રગટે છે. રાધા અને કૃષ્ણના સંબંધોના ભક્તિમય વાતાવરણમાં ક્યારેક મથુરા, વૃંદાવન તો ક્યારેક રાધાજીનુ જન્મસ્થાન બરસાના પણ અદભુત રીતે રંગાય છે. બરસાનાની લઠ્ઠમાર હોલીમાં ગોપીઓના વેશમાં રહેલી સ્ત્રીઓ લઠ્ઠ કે લાઠીથી પુરુષ ગોપવર્ગને હોળી રમાડે છે.

જીવનચક્ર, ઋતુચક્ર અને સંસારચક્રના સમાંતર પ્રવાહોમાંથી પસાર થતો માનવી ક્યારેક કુદરતને ભૂલે છે. પરિવર્તન તેને ક્યારેક પળોજણ લાગે છે. તે પોતાને પડકારો સામે એકલો અને અસહાય અનુભવે છે. વિજ્ઞાન હોય કે ટેકનોલોજી, તેની રાહોને આસાન  બનાવે છે. પરંતુ સફળતા અને સરળતા બંને જુદી વસ્તુ છે. સફળતા કુદરતી સાધનોના ઊપયોગથી ઉદભવે છે, પણ સરળતા કુદરતના સાંનિધ્યને માણવામાં છે. કારણ, માનવી આખરે તો કુદરતનું બાળક જ છે. કુદરતને આત્મસાત કર્યા વગરનો વિકાસ નિરર્થક છે. બ્રહ્માંડના તરંગો માનવીના મનના સ્પંદનોથી પ્રતિબિંબિત થાય છે. આ ઉમંગો જ્યારે રંગોનું સ્વરૂપ લઇ સમાજ જીવનને પ્રેમના, ભાઈચારાના, સાહચર્યના રંગોથી રંગે છે, ત્યારે સર્જાય છે રંગોનો ફુવારો. આ રંગમયતા બને છે હોળીનો તહેવાર. ઢોલ ઢબુકે છે, મન મલકે છે, તન થરકે છે, રંગોથી દિશાઓ છવાય છે અને જયઘોષ કાને પડે છે…. હોલી હૈ ભાઈ હોલી હૈં…

રીટા જાની
26/03/2021

સ્પંદન-10

 

અજબ શી સ્વપ્નની સૃષ્ટિ
બંધ નયનોને મળી જે દૃષ્ટિ
સ્વપ્ન સવારી કેવી મજાની
પરવા નહી કોઈ રજાની
આશા મળે અભિલાષા ફળે
સ્વપ્નપરીનો રાજકુમાર મળે
દૂર કરી દિનરાતની ભરમાર
નિરાકાર સપનાં કરીએ સાકાર


રંગ છે.. રંગમંચ સમાન રંગમય સૃષ્ટિ પણ છે ..પરંતુ દ્રશ્ય જોવા માટે જરૂરી નથી કે પડદો ખૂલે ..અહીં નયન – પડદો બંધ થાય અને સૃષ્ટિના દ્રશ્યો દેખાય …આ છે સ્વપ્ન સૃષ્ટિ … ક્યારેક અજબ ક્યારેક ગજબ .
આ જાદુઈ સૃષ્ટિને કલ્પનાની પાંખો છે…અસીમ આસમાન છે…તો…ઉડવા તૈયાર છો ને…એક અનેરી દુનિયામાં કદમ માંડીએ…સ્વપ્નોને સાકાર કરી લઈએ.

સ્વપ્ન એ શૂન્યનું સર્જન છે કોઈ આશા કે અપૂર્ણ અભિલાષાનું ગર્જન છે. કોઈ એજન્ડા વગર આગળ વધતી કહાણી છે, જેમાં કોઈની મધુર યાદો સમાણી છે. પ્રશ્ન થાય કે શૂન્યનું સર્જન એટલે શું ? નિ:શબ્દનો શબ્દ એટલે શું ? શાંત સમુદ્રનો ઘૂઘવાટ એટલે શું? સવાલ ત્રણ પણ જવાબ એક. એ છે સ્વપ્ન. જેમ ફિલ્મનો સ્ક્રીન દ્ર્શ્યોથી છવાઇ જાય તેમ મનના નેપથ્યમાં કહાનીનું સર્જન થાય છે, નિ:શબ્દ મનમાં શબ્દ ઊઠે છે, સુંદર દ્રશ્યોની પરાકાષ્ઠા સર્જાય છે, મનની રંગભૂમિ પર પાત્રોની કે પ્રસંગોની વણઝાર ઊઠે છે. વાસ્તવમાં અશક્ય, પણ સ્વપ્નમાં શક્ય બને છે. શાંત સમુદ્રમાં પણ ઘૂઘવાટની અનુભૂતિ થાય છે. ત્યારે મનમાં પોકાર ઊઠે છે કે આ સત્ય છે?

સ્વપ્નને સીમા હોતી નથી – ન ભૌગોલિક , ન આર્થિક , ન વાસ્તવિક. બાલ્યાવસ્થા હોય કે કિશોરાવસ્થા સ્વપ્નોનો પ્રકાર બદલાય, પણ વણઝાર નહીં. સ્વપ્નોનો રાજકુમાર ક્યાં હશે અને કોના મનમાં હશે તે કોણ કહી શકે? યુવાવસ્થા તો જાણે સ્વપ્નોની જ દુનિયા. દુનિયા બદલી નાખવાના સ્વપ્નોનું જોમ અને જોશ યુવાવસ્થાનો જ ઇજારો છે . ‘એક મહલ હો સપનોં કા ‘ એ યુવાવસ્થામાં માત્ર ગીત નથી રહેતું, ક્યારેક વાસ્તવ તરફ પણ કદમ માંડી જતું હોય છે.  યુવાની એવો પ્રદેશ છે જ્યાં ‘સપનો  કા સૌદાગર’ અને ‘સપનો કી રાની’ બંને શબ્દો એક નવી દુનિયા વસાવતાં હોય છે.  ફિલ્મો હોય કે સાહિત્ય , સ્વપ્નોનો અંત ક્યારે પણ આવતો નથી.

સ્વપ્નો તો હોય છે રંગીન પણ જીવન? જીવનની દોડ ક્યારેક બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ ફિલ્મ જેવી હોય છે. વાસ્તવિકતા સ્વપ્નો પાછળ દોટ મૂકે છે. માનવ ચંદ્ર પર પગ મૂકે તે ક્યારેક સ્વપ્ન હતું અને હવે? માનવની મંગલ સવારી  કહો કે માર્સ પ્રોજેક્ટ, આજે અવકાશ વિજ્ઞાનીઓનું સ્વપ્ન નથી ? સ્વપ્ન અને વાસ્તવિકતા… જાણે કે તેજ અને તિમિર…. અને જીવન? હૂ તૂ તૂ  …ની રમત.


ખરેજ….કેવી મજજાની છે સપનાંની દુનિયા…જે ચાહો, સઘળું મળે…સપનાનો રથ ક્ષિતિજે પહોંચે. પણ  શમણાંમાં ઝૂલતી આશાઓ  ક્યારે ઝુરતી થઈ જાય એ ખબર નથી પડતી. તો શમણું ક્યારે સર્જન બનીને આશ્ચર્યો સર્જે છે એ પણ કહેવું મુશ્કેલ છે.  હમણાં 28ફેબ્રુઆરીએ  વિશ્વવિજ્ઞાન દિન ગયો.  ત્યારે આજે એવાં કેટલાંક સ્વપ્નોની વાત કરવી છે જે વૈજ્ઞાનિક શોધ માટે પ્રેરણારૂપ બન્યાં. વિશ્વના કેટલાક વિખ્યાત કલાકારો અને વૈજ્ઞાનિકોની યુરેકા ક્ષણો એમને ઊંઘમાં આવેલ સ્વપ્ન હતાં. આવા અદ્ભુત શોધને સર્જનાર રોમાંચક સ્વપ્નોને જાણીએ અને માણીએ.

*ફ્રેંકેસ્ટેઇન
ઇ.સ.1816માં કિશોર વયની મેરી શેલી વિખ્યાત કવિ લોર્ડ બાયરનને જીનીવા મળવા ગઈ. ત્યાં તેને એક સ્વપ્ન આવ્યું અને સર્જન થયું વિશ્વની સર્વ પ્રથમ વૈજ્ઞાનિક કાલ્પનિક નવલ, જેને આપણે ફ્રેંકેસ્ટેઇન તરીકે જાણીએ છીએ.

*સિલાઈ મશીન
ઇ.સ.1845માં ઇલિયસ હોવને એક હિંસક સપનું આવ્યું. કેટલાક આદમખોર લોકો તેને ઉપાડી ગયા. તેઓએ તેને ધમકી આપી કે 24 કલાકમાં સિલાઈ મશીન તૈયાર કર અથવા દુ:ખદાયક મોત માટે તૈયાર રહે. તે નિષ્ફળ ગયો. તેથી પેલા લોકોએ તેને ભાલાથી વીંધી નાખ્યો.એ ભાલાની ટોચ પર એક છિદ્ર હતું. આથી હોવને ખ્યાલ આવ્યો કે જે સિલાઈ મશીનની શોધ માટે તે મથામણ કરતો હતો તેની સોયમાં એક છિદ્ર રાખવું. ને સિલાઈ મશીનની શોધ થઈ.

* DNA
ડૉ.જેમ્સ વોટ્સનને સપનામાં સર્પાકાર સીડી આવી અને તેમને ડીએનએના ડબલ હેલિક્સ સર્પાકાર માળખાનો વિચાર આવ્યો ને તેમને નોબલ ઈનામ પણ મળ્યું.

*પિરિઓડિક ટેબલ
10 વર્ષથી અગ્રણી રસાયણશાસ્ત્રી મેંડેલેવ બધા જ રસાયણિક તત્વોને એક પેટર્ન વડે જોડવાનો પ્રયત્ન કરતાં હતા. કામ કરતાં કરતાં થાકીને ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયા. તેમણે સપનામાં એક ટેબલ જોયું, જેમાં બધા તત્વો જરૂર મુજબ ગોઠવાઈ ગયા. જાગીને તેમણે તરત જ કાગળ પર બધું નોંધી લીધું.

*અણુ માળખું
વૈજ્ઞાનિક નીલ બોહરને સપનામાં અણુનું કેન્દ્ર દેખાયું, જેની આસપાસ ઇલેક્ટ્રોન ફરતા હતા, જાણે સૂર્યની આસપાસ ગ્રહો ફરતા હોય. તેના અંતરની લાગણી એમ કહેતી હતી કે આ સચોટ વાત છે. તેમણે પોતાની શોધ દ્વારા એ સાબિત કર્યું ને નોબલ ઈનામ જીત્યા.

*ગૂગલ
વિદ્યાર્થી તરીકે લેરી પેજને એવો અવ્યક્ત ભય રહેતો કે તેને ભૂલથી સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટિમાં એડ્મિશન મળ્યું છે. જેથી તેને સપનામાં પણ ચિંતા સતાવતી. તેણે એવી કલ્પના કરી કે તે પૂરી વેબ જૂના કમ્પ્યુટર પર ડાઉનલોડ કરી રહ્યો છે. તે રાત્રે ઉઠીને ગણતરી કરતો. તેને ખબર પડી કે આ શક્ય છે. બે વર્ષની મહેનતના અંતે ગૂગલનું સર્જન થયું. આજે આપણે ગૂગલ વિનાની દુનિયાની કલ્પના પણ કરી શકીએ છીએ?

*ટર્મિનેટર
ઇતિહાસની એક અતિ સફળ ફિલ્મની પાછળ ડાયરેક્ટર જેમ્સ કેમેરોનને આવેલ એક સ્વપ્ન છે. તેમણે સ્વપ્નમાં એક ધડાકો થતો જોયો, તેમાથી એક અર્ધ કપાયેલો રોબોટ હાથમાં રસોડાની છરી લઈને જમીન પર ઘસડાતો આવતો હતો. તેમણે જાગીને ટર્મિનેટરના પાત્રનું આલેખન કર્યું અને આર્નોલ્ડ શ્વાઝનેગરના અભિનયે તેને યાદગાર બનાવ્યું.

આપણી જાગૃત અવસ્થાના વિચારો, સ્મૃતિઓ, ઝલક, સ્પંદન, જાણકારીઓ સ્વપ્ન બની ઘણી વાર આપણી સર્જનાત્મકતાને જન્મ આપે છે. માટે સ્વપ્નોનું મહત્વ ઓછું આંકી શકાય નહીં. કલામસાહેબ કહે છે એમ સપનાં એટલે બંધ આંખોએ જે જોઈએ તે નહિ, પણ  સપનાં એ છે જેને પૂરા કરતાં આંખોની ઊંઘ ઉડી જાય. ખલીલ જિબ્રાન કહે કે હવામાં સપનાનો મહેલ બનાવો એનો વાંધો નહિ પણ પછી તેની નીચે પાયા ચણીને એને જમીન પર લઈ આવો. કોઈ પણ કાર્ય પહેલા વિચારોમાં, સપનાઓમાં આકાર લે છે. માટે  સપનાં જેટલા મોટા એટલી સિદ્ધિ પણ મોટી. સપનાં તો ક્યારેય સાચા પડતા હશે એવી વૃત્તિ જે ધરાવે તેના સપનાં તો સાચા ન જ પડે. પણ જે શ્રદ્ધાપૂર્વક સપનાને સાચા કરવા નીકળે છે તેને તો એવું જ બને કે ચાલીએ અને રસ્તો ખૂલતો આવે. સપનામાં જ્યારે સ્વત્વ અને સત્વ પ્રગટે ને ત્યારે ઝુઝવા અને ઝઝૂમવાની શક્તિ મળી જાય છે. માટે હું તો કહીશ કે સપનાં જુઓ. આખરે આ સૃષ્ટિ પણ કોઈક પરમ તત્વના સપનાનો આવિષ્કાર જ છે ને?

રીટા જાની 
19/03/2021

સ્પંદન-9

સંધ્યા અટવાઈ તેજ ને તિમિરે
સુંગંધ ખોવાઈ  સાંજના સમીરે
વહેતી આંખોએ  વેરાયા શમણાં
ગાવું ‘તુ ગીત રહ્યું કંઠમાં હમણાં.

એક અદ્ભુત કલાકાર છે ઈશ્વર. એની સર્જેલી પ્રકૃતિમાં અપરંપાર વૈવિધ્ય છે. એટલાં એના વિવિધ રૂપ ને રંગ છે કે હર ઘડી એક નવું જ દૃશ્ય જોવા મળે. આ સૃષ્ટિ દ્વંદ્વથી ભરેલી છે. સુખ-દુ:ખ, રાત-દિવસ, વસંત-પાનખર, ગ્રીષ્મ-શિશિર, તેજ-તિમિર….વિડંબણા એ છે કે આ દ્વંદ્વમાં માનવી તો અટવાયા કરે છે પણ સંધ્યા પણ તેજ અને તિમિર વચ્ચે અટવાય છે. સંધ્યા એ સંધિકાળ છે. દિવસનો ઉજાસ ઓછો થાય છે અને રાત્રિના અંધકારનો આસાર શરૂ થાય છે.

જીંદગી એ ક્ષણોનો સરવાળો છે. કોઈના માટે એ કોયડો છે તો કોઈના માટે પડકાર. હસતું , કૂદતું બાળપણ જુઓ કે યુવાનીનો થનગનાટ કે વૃદ્ધત્વમાં વર્તાતી મનની મૂંઝવણો; થાય કે આ બધું શું છે? જીવનની દરેક ક્ષણ આપણા કાનમાં કૈંક કહે છે… એ છે ઉંમરનો નિચોડ, એ છે સંસારનો સાર…. ક્યાંક છે દુઃખ અપાર તો ક્યાંક છે ખુશીઓની ભરમાર… ક્યાંક ખુશી તો ક્યાંક ગમ. ખુશી અને ગમમાં અટવાતી આ જીંદગીની દરેક પળ ક્યાંક તેજ અને તિમિર વચ્ચે ઝૂલતી હોય છે. કદાચ મનની યાદોને ઢંઢોળીને શોધીએ તો સૂર નીકળે …મને અંધારાં બોલાવે, મને અજવાળાં બોલાવે.

સમયની સૂરીલી સરગમ પલટાય છે અને પ્રગટે છે પડકારોના પડઘમ. પડકાર એ જીવનનો સાર છે. જીવન દ્વંદ્વની કહાણી બને છે. વેણુનાદનું શ્રવણ કરતી રાધાને કૃષ્ણ વિરહ કેવો સાલતો હશે, એની યાદ પણ આપણા મનને વિહ્વળ બનાવવા માટે પૂરતી છે.  એવી એક સવારને આજે યાદ કરવી છે, જ્યારે ભગવાન રામને રાજ સિંહાસનના બદલે ચૌદ વર્ષનો વનવાસ પ્રાપ્ત થાય છે. રામ જ્યારે ગર્ભવતી સીતાનો ત્યાગ કરી તેને વનમાં મોકલે છે, તે વેદના યાદ કરીશું તો થશે કે જીવનની દરેક સવાર કે દરેક સાંજ, પ્રત્યેક પળ કે ક્ષણ પડકાર છે. માનવના જીવનનું દરેક કદમ અજ્ઞાત તરફનું કદમ છે.

પ્રેમકથાઓને સમર્પણ અને આદર્શો સાથે સીધો સંબંધ છે. પણ આ માત્ર પુરાતન સમય કે સાહિત્યની અનુભૂતિ નથી. આ તો છે માનવજીવનની પ્રત્યેક ક્ષણનો પડકાર. કદાચ આવી જ કોઈક ક્ષણોનું દર્શન થાય છે જ્યારે રણમાં માતૃભૂમિની રક્ષા કાજે જતા સૈનિકને તેની પત્ની કે પરિવાર વિદાય આપે છે…આ પળો માનવીની અગ્નિપરીક્ષા છે. અંધકારમય વાસ્તવિકતાઓ અને આદર્શોના ઉજાસ વચ્ચે જીવનસંધ્યા પણ તેજ અને તિમિરમાં ખોવાય છે. પ્રભાતે ખીલેલા પુષ્પો સાંજ પડતાં મુરઝાય છે ને સાંજના સમીરમાં એની સુગંધ ખોવાય છે. શમણાં એ દરેક આંખનું આભૂષણ છે. પણ આંખોમાંથી જ્યારે ગંગા જમના વહે, ત્યારે આંખોના એ શમણાં પણ વેરાઈ જાય છે. ક્ષણો થંભી જાય છે…સમય પણ જાણે કે થંભી જાય છે….હ્રુદયનો ધબકાર …કહે છે સ્પંદનની વાત..ત્યારે હૈયામાં ઊઠેલું ગીત કંઠમાં જ રહી જાય છે.

મને ઓશોએ કહેલી રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની વાત યાદ આવે છે. તેમણે છ હજાર ગીતો લખ્યા છે. તેઓ વિશ્વના મહાન કવિઓ પૈકી એક છે. તેમનાં બધાજ ગીતો સુંદર છે. છતાં, મૃત્યુ સમયે તેઓ રડીને ઈશ્વરને કહેતા હતા કે “જે ગીત મારે ગાવું હતું તે ગીત તો હજુ મેં ગાયું જ નથી.” તેમની બાજુમાં ઉભેલા મિત્રે તેમને કહ્યું,” તમને તો ખુશી ને સંતોષ થવો જોઈએ. યુરોપના મહાન કવિ શેલી કરતાં ત્રણ ગણા ગીતો તમે રચ્યાં છે, ગાયાં છે.” ત્યારે અશ્રુભીની આંખે કવિવર ટાગોરે કહ્યું,” તમે મારા અંતરની વાત જાણતા નથી. હું કેવળ એક જ ગીત ગાવા માંગતો હતો! પરંતુ એ શક્ય ન બન્યું. હું છ હજાર વાર નિષ્ફળ ગયો. એ બધા પ્રયાસો હતા. મને એનાથી સંતોષ નથી. હું જે ગીત ગાવા માંગતો હતો , તે ગીત હજુ પણ ગાયા વિનાનું જ રહ્યું છે.” આવું કોઈ પણ વ્યક્તિ સાથે બની શકે છે. આપણે ક્યું ગીત ગાવું છે આ જીવનમાં?

રીટા જાની.
12/03/2021

https://youtu.be/9v5gIThYppw

સ્પંદન-8

અડગ અડીખમ છે નિર્ધાર
છો નયન વરસે અનરાધાર
હોઠના દ્વાર ભલે ભિડાય
હામ ચળે ના રતીભાર
રોકાય ના કદી મારું કદમ
છો પથ કઠિન હોય હરદમ
નારી  ગુલાબ કેરું ફૂલ
ખીલે કંટક મહીં, ના ભૂલ.

વિશ્વ એટલે જ વિસ્મય ! જ્યારે કાળમીંઢ પત્થર વચ્ચે પણ એક બીજમાંથી અંકૂર ફૂટે, હિમાચ્છાદિત પહાડની બરફની શિલા વચ્ચે પણ ઝરણું પ્રગટે, કંટકમય ડાળી વચ્ચેથી ગુલાબનું સુવાસિત ફૂલ ડોકિયું કરે અને જે વિસ્મય અને આનંદની અનુભૂતિ થાય કદાચ એવું જ કંઇક મનની પૃષ્ઠ ભૂમિમાં આકાર લઈ રહ્યું છે. વિશ્વની વિકાસયાત્રા આશ્ચર્યથી ભરેલી છે.   વિશ્વની વિકાસયાત્રા કહો કે માનવ ઇતિહાસ, તેમાં પિરામિડથી પણ પ્રાચીન અને અવકાશયાત્રા જેવી અર્વાચીન કંઈ હોય તો તે છે જીવંતતા. જીવંતતા એ જોમ છે. એ જોમના પાયામાં જો કોઈ હોય, તો તે છે ઈશ્વરનું સુંદર, અદભુત, જીવંત, પ્રેમ અને મમતામય વિશિષ્ટ સર્જન – નારી. સ્વરૂપ કોઈ પણ હોય, નાની હસતી રમતી બાલિકા, મમતામય માતા,  રણસંગ્રામની વીરાંગના કે કમ્પ્યુટરના કોયડા ઉકેલતી  આધુનિક નારી કે પછી પરંપરાગત ગૃહકાર્ય કરતી માતા કે પત્ની- નારી એ માનવ સભ્યતાની, વિકાસની જનેતા રહી છે.


8 માર્ચ, વિશ્વ મહિલા દિન. આજે વાત કરવી છે એ નાજુક-નમણી નારની, જેણે લોખંડી તાકાત બતાવી; એ સ્ત્રી શક્તિની જેણે પોતાના આંસુની પરવા કર્યા વગર બીજાના આંસુ લૂછ્યા. આંખોના આકાશ અનરાધાર વરસે ત્યારે એના દરિયામાં ડુબી જવાને બદલે હિંમતથી કિનારે આવી બીજાને પણ બચાવ્યા. આજે વાત કરવી છે 72 વર્ષના સિંધુતાઈ સપકલ ઉર્ફે’ માઈ’ ઉર્ફે ‘અનાથોની માતા’ની. 20 વર્ષનીઉમરે 3 પુત્રોની માતા એવી સિંધુતાઈ પ્રેગ્નંટ હતા. ત્યારે એના પતિએ બેરહમીથી માર મારી ઘર બહાર કાઢી મૂક્યા. અસહાય સિંધુતાઈએ ગમાણમાં અર્ધબેભાન અવસ્થામાં પુત્રીને જન્મ આપ્યો. કેટલાય દિવસો તેણે ફૂટપાથ પર,રેલ્વેપ્લેટફોર્મ પર , કબ્રસ્તાનમાં અને ભીખ માગીને કાઢ્યા. કેટલાય કિલોમીટર ચાલીને તે માતાના ઘેર ગઈ. ત્યાં પણ તેણે આશ્રય ન મળ્યો. આ બહાદુર નારી પોતાના ભાગ્ય પર આંસુ સારીને બેસી ન રહી. તેણે નક્કી કર્યું કે તે તેના સંપર્કમાં આવતા તમામ અનાથ બાળકોની માતા બનશે. અવિરત સંઘર્ષ અને મનોબળથી તેણે 1400 અનાથ બાળકોને આશ્રય આપ્યો. તેની 70 વર્ષની ઉમરે તેનો પતિ પણ અસહાય અવસ્થામાં માફી માગી આવ્યો તો તેને પણ એક બાળકની જેમ સ્વીકાર્યો. તે 84 ગામડાઓના પુનર્વસન માટે લડી. છેવટે સરકારે ખાત્રી આપી કે વિસ્થાપિતો માટે વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા થાય ત્યાં સુધી તેમને ખસેડવામાં નહીં આવે. તેમના  અદ્વિતીય કાર્ય માટે તેમને અનેક એવાર્ડથી સન્માનિત કરવામાંઆવ્યા. જેમાં સામાજિક ન્યાય માટે 2013માં ‘ મધર ટેરેસા એવાર્ડ”, 2017માં વિશ્વ મહિલા દિને ‘નારી શક્તિ એવાર્ડ” અને 2021માં સમાજસેવાના ક્ષેત્રે ‘પદ્મશ્રી એવાર્ડ’ મુખ્ય છે.


વિશ્વ મહિલા દિન જાગૃતિ તો લાવશેપણ ફક્ત એક દિન ઉજવવાથી, વાતો ને સમારંભો કરી થોડા એવાર્ડ આપવાથી કે આરક્ષણ આપવાથી મહિલાઓનું રક્ષણ થવાનું નથી. જરૂર છે એ માટે સમાજમાં  માનસિકતા બદલવાની,  નારીએ પોતે શિક્ષિત અને સક્ષમ બનવાની. અહી વાત કરવી છે એવી દીકરીઓની જે ભવિષ્યની આશા છે એટલું જ નહીં જે પોતાના કાર્ય દ્વારા મિસાલ બની.


                            છેલ્લા થોડા  સમયમાં  વિવિધ ન્યુઝપેપરોમાં દેશની દીકરીઓની સિદ્ધિ વાંચી ખુબ આનંદ થયો. આ દીકરીઓની સિદ્ધિઓ જોઈએ.

* જ્યોતિ કુમારી (૧૬ વર્ષ) : રાષ્ટ્રીય બાલશ્રી પુરસ્કાર મળ્યો. ઇવાંકા ટ્રમ્પે પણ તેના કાર્યને બિરદાવી ટ્વિટ કરી અભિનંદન આપ્યા હતા. જ્યોતિ કુમારી ગત માર્ચ માસમાં ગુરગાંવ ખાતે તેના બિમાર પિતાને જોવા ગઈ. અચાનક લોકડાઉન જાહેર થયું. તેમનું વતન ગુરગાંવથી ૧૨૦૦ કિમી દુર દરભંગા ખાતે હતું. ઈજાગ્રસ્ત પિતાને લઈને ભૂખ-તરસ વેઠી રોજના ૧૭૦-૧૮૦ કિમી જેટલી સાયકલ પિતાને લઈને  અઠવાડિયામાં બિમાર પિતાને વતન દરભંગા પહોંચાડ્યા.

* આયેશા અઝીઝ (૨૫ વર્ષ) : દેશની સૌથી નાની વયે મહિલા પાયલોટનું લાયસન્સ મેળવનાર દીકરી.

* સરિતા, કિરણ અને અનિતા તિલોતિયા (૩૫ થી ૪૦ વર્ષ) : રાજસ્થાનના ઝુંઝૂન જિલ્લાના ખેડૂત મંગલચંદ તિલોતિયાની આ ત્રણ દીકરીઓએ એક સાથે એક જ દિવસે અલગ અલગ વિષયમાં Ph.D. ની ડીગ્રી મેળવી.

* પ્રશાંતિ (૩૦ વર્ષ) : આંધ્રપ્રદેશના તિરુપતિ ખાતેના સર્કલ ઇન્સ્પેકટર શ્યામસુંદરની દીકરી પ્રશાંતિ DSP ની વર્દીમાં સામે આવી ત્યારે પિતા શ્યામસુંદરે ગર્વપૂર્વક દીકરીને સેલ્યુટ કરી.

*ભાવના કાન્ત (૨૯ વર્ષ) : ૨૦૨૦ માર્ચમાં નારી શક્તિ પુરસ્કાર રાષ્ટ્રપતિએ આપ્યો. અત્યારે રાજસ્થાન એરબેઝમાં પોસ્ટેડ છે. MIG 21 BISON ઉડાવનારી પ્રથમ મહિલા ફ્લાઈટ લેફ્ટનન્ટ. દેશના કોમ્બેટ મિશન માટે ક્વોલીફાઈ થઇ છે. ૨૦૨૧ના પ્રજાસત્તાક દિવસે ફ્લાઈંગ પરેડમાં હતી.

* ભાવના ખાંભલા : ગુજરાતના પાટડી ગામમાં ડ્રાઈવરનું કામ કરતા સગરામભાઈ ખાંભલાની દીકરી ભાવનાએ પોતે પણ ઘણી મહેનત કરી, કડિયાકામ પણ કર્યું અને પોલીસની CRPF પરીક્ષા પાસ કરી.

                        આ છે આજની દીકરીઓ…આવતી કાલની નારી…ઉજ્જવળ ભવિષ્યની આશ. પ્રશ્ન થાય કે ‘દીકરી એટલે વ્હાલનો દરિયો? ના, ના, ના .. દરિયો તો ખારો હોય છે. દીકરી એટલે મીઠા જળનું સરોવર અને માધુર્યની સરિતા.’  દીકરીઓની ક્ષમતા ક્યારેય ઓછી ના અંકાય. બધા જ ક્ષેત્રોમાં તે પોતાનું ખમીર,સમર્પણ બતાવી શકે છે. ઘર અને વ્યવસાયની સાથે તાલમેલ કરી પોતાના લક્ષ્ય પુરા કરે છે. પિતા અને પતિની સમસ્યાઓ શ્રેષ્ઠ રીતે સમજી માર્ગ કાઢી આપનાર નારીનું રૂપ એટલે દીકરી. દીકરી પોતાના પિતા અને પતિને ક્યારેય નિષ્ફળ જતા કે હારતા જોઈ શકતી નથી.

સિદ્ધિના સોપાન ક્યારે પણ સરળ હોતાં નથી. સિદ્ધિ એ હિમખંડ કે આઈસબર્ગની ટોચ છે. પણ તેની પૃષ્ઠભૂમિ જે દેખાતી નથી તે બરફનો પહાડ હોય છે.  વજ્ર સમાન કઠોર અને છતાં યે કુસુમ સમાન મૃદુ કોઈ વ્યક્તિત્વ હોય તો તે છે સ્ત્રી. જેમ નદીનો પ્રવાહ મરુભૂમિમાં સમાઈ જાય તો કોઈ ઉપલબ્ધિ નથી થતી. એ જ નદીનું પાણી જો વાડી ને ખેતરને મળે તો ધરતી લીલીછમ ઓઢણી ઓઢી હોય એવી લહેરાય છે. માટે નારીની શક્તિને પણ યોગ્ય ધરા મળે તો એ પણ લહેરાઈ ઊઠે.

આજની નારી કહી રહી છે….

નથી રહી હું અબળા નારી
હું છું સ્નેહમય સન્નારી
આંખોમાં મારા અમી વરસે
હૈયું સદા સ્નેહે તરસે
ઝળહળશે ઘોર અંધારે
પડકારો ઝીલવા સજ્જ સદાયે.

રીટા જાની
05/03/2021

સ્પંદન-7

ચાલ્યા કરું,  ચાલ્યા કરું કે રાહ ત્યાં હશે
આંખો રહી છે શોધમાં કે મંઝિલ ત્યાં હશે
પરવા નથી કઠિનાઈની કે મિલન ત્યાં હશે
આશ છે બસ એટલી કે વિશ્વાસ ત્યાં હશે.

શું આ કોઈ કાવ્ય છે? ના.
આ છે સહુ ના મનની આશ, આ છે હર મનનો વિશ્વાસ, આ છે હર હૈયાની હોંશ, એ ભરશે મનમાં જોશ….સમયનો પ્રવાહ …અને એમાં આપણે સહુ..આપણે સહુ એમ માનતા આવ્યા છીએ કે સમય કે કાલ એ વિભાજિત છે અને આપણું સાતત્ય છે. આપણે સમયને વર્તમાન, ભૂત કે ભવિષ્યમાં વહેંચીએ છીએ. પણ હકીકત એ છે કે સમય તો એક પ્રવાહ છે અને આપણે એમાં તરવૈયા તરીકે બાથ ભીડતા રહેવાનું છે. આપણે તેના સાથે ચાલતા રહેવાનું છે. દરેક વર્ષ તેમાં એક માઈલ સ્ટોન છે. વિક્રમ સંવત કહો કે ઇસ્વી સન, તે તો માત્ર એક સમયનું બિંદુ છે.  બાકી આપણી પાસે એક ભવ્ય ભૂતકાળ છે. આ ભૂતકાળના ગર્ભમાં ક્યાંક ડાયનોસોર છે, તો ક્યાંક વાઇરસ પણ. ક્યાંક હિમાલયની જગ્યાએ ઘૂઘવતો ટેથીસ સમુદ્ર છે, તો ક્યાંક એટલાન્ટિસ જેવા તથાકથિત ખંડ પણ. ક્યાંક છે સોનાની લંકા, તો ક્યાંક છે દ્વારિકાનગરીની સુવર્ણમય જાહોજલાલી. ભૂતકાળમાં ક્યાંક ભૂતાવળ છે, તો ક્યાંક ભવ્યતા પણ. ક્યારેક આ બધી વસ્તુઓ આપણા ઇતિહાસ તરીકે પ્રગટ થાય છે, તો ક્યાંક સાહિત્ય બનીને. ક્યાંક 2019માં દોડતી દુનિયા જોઈએ છીએ તો ક્યાંક 2020ના વિષમય વાસ્તવની વચ્ચે સ્થિર થયેલી દુનિયાનો સીન જોવા મળે છે તો ક્યાંક નવા સીન સાથે હવે આશાના તંતુમાં લટકતી વેક્સીન પણ છે.  તો પછી સાતત્ય ક્યાં છે?

સાતત્ય એ માનવીના જોમ અને જોશમાં છે, હૈયાની હામમાં છે, સતત પડકાર વચ્ચે જીવતા અને તેનાથી પર રહી લક્ષ્ય સાધતા માનવ મનની ઊંડાઈ કોણ માપી શકે? આ પંક્તિઓ હકારનો જયઘોષ છે. તેમાં પોઝિટિવિટી ભારોભાર ભરેલી છે. આપણી આસપાસ નજર કરીએ તો આપણને બે પ્રકારના માનવીઓ નજરે પડશે- આશાવાદી અને નિરાશાવાદી. એક જ પરિસ્થિતિમાં બંનેનાં વિચારો, બંનેનાં અનુમાન અલગ હશે. જે બહુ બોલે છે એ કામ ઓછું કરે છે. જે લોકો હમેશા ભૂતકાળની વાતો કરતાં હોય, તે હારી ચૂકેલા હોય છે. કેટલાંકને ભવિષ્ય કાયમ ધૂંધળું જ દેખાતું હોય છે. તો કેટલાંક દરેક પરિસ્થિતિનો સ્વીકાર કરી પ્રયત્ન કરવાનું છોડીને પહેલેથી જ હથિયાર હેઠાં મૂકી દે છે. સૌથી મહત્વની વાત તો એ છે કે જેમ બીજમાં વૃક્ષ બનવાની તાકાત છે એમ વ્યક્તિમાં પણ પ્રતિભાબીજ છુપાયેલું હોય છે. જરૂર છે એ બીજને ખીલવવાની, ભીતરના એ ખજાનાને શોધવાની, એ માટે ચાલવાની. ત્યારે એ નિ:શંક છે કે તમને જરૂર રાહ મળશે. આપણે એવા પણ લોકો જોયા છે જેમણે પોતાનો રાહ જાતે જ કંડાર્યો હોય. નેલ્સન મંડેલાની વાત આપણે જાણીએ છીએ. તેમણે પોતાની આત્મકથા – “ધ લોંગ વોક ટુ ફ્રીડમ” – માં લખ્યું છે કે” હું એક આશાવાદી વ્યક્તિ છું. હું સૂર્યને જોઈને ચાલનારો માણસ છું.”
જેની આંખો મંઝિલને શોધતી હોય તે મંઝિલ મેળવીને જ રહે છે, ભલે તે સરળ ના હોય. નીલિમા પાઇ એવું માનતી કે મારું શરીર જ મારું મંદિર છે, મારું કહ્યું બધુ એ કરશે. તેની મંઝિલ હતી કે માયામી મેરેથોન સાડી પહેરીને, ખુલ્લા પગે પૂરી કરવી. આપણે જોઈએ છીએ કે સમાન્ય રીતે મેરેથોન દોડનારા ખાસ ટૂંકો ડ્રેસ અને સારી જાતના બ્રાંડેડ શૂઝ પસંદ કરે છે. ત્યારે નીલિમાએ પોતાની મંઝિલ 2018માં માયામી મેરેથોન પૂરી કરીને મેળવી. આ મંઝિલ આસન તો ન હતી. હાફ મેરેથોન પછી એ પોતાની જાતને કહેતી રહી,’You are not a quitter, keep going, one step at a time. I will, I can, I will.” મિત્રો, જ્યાં શ્રદ્ધા હોય સ્વમાં, મંઝિલ સામે જ હોય છે. દરિયામાં મરજીવા બનીને ડૂબકી મારશો, તો મોતી જરૂર મળશે. જ્યાં કઠિનાઈની પરવા કર્યા વગર આગળ વધીએ તો પરમાત્માનું પણ મિલન શક્ય બને છે. મીરાંબાઈની વાત તો સર્વવિદિત છે. તેમનું જીવન તો સતત કઠિનાઇઓથી ભરપૂર હતું. એટલે સુધી કે રાણાએ તેમને ઝેરના કટોરા મોકલ્યા. છતાં મીરાં પોતાની ભક્તિમાંથી ચલિત ન થયા અને શ્રીકૃષ્ણને પામ્યા.

આપણે ત્યાં ખૂબ જાણીતી કહેવત છે કે ‘વાવો તેવું લણો.’ મનમાં આપણે જે ભરીએ તે જ બહાર આવવાનું છે. જેવુ વિચારીએ તેવો આપણો સ્વભાવ બને. મનનો પોતાનો પણ એક ખોરાક હોય છે. મનના આહાર દ્વારા આપણું વ્યક્તિત્વ બનતું હોય છે .આપણાં મનમાં સકારાત્મક કલ્પનાચિત્ર હશે તો તમારી સફળતાની શક્યતાઓ વધુ છે. જો નકારાત્મક કલ્પનાચિત્ર હશે તો નિષ્ફળતાની શક્યતાઓ વધુ રહેશે. જો તમને એવી આશા હોય કે ત્યાં વિશ્વાસ હશે તો એ વાત જ અશક્યને શક્ય બનાવી શકે છે. મૂળ બગસરાનો પણ કલકત્તામાં રહેતો એક તરવરિયો ગુજરાતી યુવાન….અંતરમાં અનેરા અરમાનો …ધગશ આભને આંબવાની…થાય કે કશુંક કરવું છે….પણ કાંઈ સામાન્ય નહીં….બસ છવાઈ જવું છે….એ આશ…એ વિશ્વાસ…અને કાંતિલાલ બન્યા કે.લાલ. અને તેની જાદુઇ માયાજાળ. લોખંડનો ટુકડો એક પીંછાને પણ ઊંચકી શકતો નથી. પણ મેગ્નેટ ધરાવતો લોખંડનો ટુકડો પોતાના કરતાં 12 ગણું વધુ વજન ઊંચકી શકે છે. ચાલો…આપણે પણ આશાનું આવું એક મેગ્નેટ લગાવીએ… પ્રેરણા અને પરિશ્રમની પાંખે ઉડી સુખમય સ્પંદનોથી મંઝિલ પ્રાપ્ત કરીએ….જીવન સંગીત જગાવીએ…આશાના અરુણને અર્ઘ્ય અર્પીએ …

રીટા જાની.
26/02/2021

સ્પંદન -5.

નજરથી નજર મળવાની વાત છે
હૃદય એક ધબકાર ચૂકયાની વાત છે
વાણી અવાચક થયાની વાત છે
ગાલે લાલી છવાયાની વાત છે
સમયનું ભાન ભૂલાયાની વાત છે
તડપની ભરતી ઉઠ્યાની વાત છે
સંગાથે શમણાં સજાવવાની વાત છે
હર દિલમાં પ્રફુલ્લ પ્રેમની પ્યાસ છે

કેવી છે આ પ્રફુલ્લ પ્રેમની પ્યાસ?  જાણે ચાતકને વર્ષાની પ્યાસ. વર્ષાના અમી છાંટણા થાય  અને ચાતકની તરસી આંખો ચમકી ઊઠે, કદાચ એ જ રીતે પ્રેમના છાંટણા થાય અને માનવ મન મહોરે, હ્રુદયમાં ઊઠે કલશોર અને મનડું થનગને.

ક્યારેક  એવું બને કે અજાણી નજરો સાથે નજર મળે અને તે જાણીતી બની જાય.
કયારેક …
નજરોથી નજરો મળે..
અને…દિલ પણ ધડકન ચૂકે..
અજાણી નજરો જાણીતી લાગે
કોઈની વાતો માનીતી લાગે..
અને …અંગે અંગ જો ઉમંગ લાગે
ઉરમાં જો વસંત ગાજે…
સપનાઓ શત રંગ લાગે..
તો..તે છે પ્રેમ.

પણ…
પ્રેમ એ જાણવાની ચીજ નથી, પણ માણવાની ચીજ છે. પ્રેમ એ એવી ઉષ્મા છે, જેમાં મન મીણબત્તીની જેમ પીગળે છે અને  પ્રેમીઓ ક્યારેક ફના થવાની તૈયારી સાથે જ તેમાં ઝંપલાવે છે. ત્યારે પ્રેમ એક ચમકાર બની આંખોમાં છવાય છે અને મૂકી જાય છે સ્નેહ, સમર્પણ અને સંગદિલીની ગાથા. ફેબ્રુઆરી મહિનો અને વેલેનટાઈન ડે આવે એટલે ચારે તરફ જાણે પ્રેમની લહેર દોડવા લાગે છે. પ્રેમ ઠાલા શબ્દોમાં નથી, પ્રેમ એ તો ભીની અનુભૂતિ છે. તેમાં કોઈ ગણતરી ન હોય, પ્રેમ હંમેશા નિર્દોષ હોય બાળક જેવો હોય. પ્રેમમાં હંમેશા આપવાનું હોય છે. પ્રેમ ભોગ માગે છે- સ્વયંનો, અહમનો. પ્રેમ પોતાની જાતને ઓગાળીને બીજાને સ્વીકારે…બીજાના દોષ ભૂલીને ગુણનું સ્મરણ કરે.


પ્રેમ એ ક્યારેક વાણીને અવાચક કરી દે છે. જે પાત્રને મળવા માટે જાત જાતની યોજનાઓ ઘડી હોય, તે જો સન્મુખ થાય તો ક્યારેક વાચા હરાઈ જાય છે. આવી પળો પણ પ્રેમનો અહેસાસ તો કરાવે જ છે. પ્રેમી પાત્ર જાય પછી થાય કે ઓહ, આ તો કહેવાનું હતું પણ ન કહેવાયું.
શાયર નક્શ લાયલપુરીના શબ્દો યાદ કરીએ તો….
યું  મીલે કે મુલાકાત હો ના સકી
હોઠ કાંપે મગર બાત હો ના સકી…

તો ક્યારેક હોઠથી વાત ના થાય પણ આંખોથી બધુ જ કહેવાઈ જાય છે. પણ પ્રેમ એવી લાગણી છે, જે ક્યારેક લજ્જાની લાલી ચેહરા પર લાવે છે. કદાચ આનંદનો અનુભવ પણ તેનું કારણ હોઈ શકે. પ્રેમમાં દિવસ રાતનું પણ જ્ઞાન રહેતું નથી. હૈયે આનંદની એવી ભરતી ઊઠે છે કે માનવી સ્ત્રી હોય કે પુરુષ, પ્રેમમય બની જાય છે. ભવિષ્યના સપના સજાવવામાં પ્રેમીઓ ખોવાઈ જાય છે. એક નવી જ સૃષ્ટિ રચાય છે. પ્રેમની આ સૃષ્ટિ અદભુત છે, જે આનંદનો અનુભવ કરાવે છે. તેથી જ સાહિત્યનું લાલિત્ય કહો કે ગીત સંગીતનું માધુર્ય તેમાં પ્રેમગીત જ સર્વવ્યાપી છે. પ્રેમ પ્રાચીન પણ છે અને અર્વાચીન પણ છે. દેવદાનવની પૌરાણિક વાર્તામાં પણ દેવગુરુ બૃહસ્પતિનો પુત્ર કચ અને દાનવોના ગુરુ શુક્રાચાર્યની પુત્રી દેવયાની વચ્ચેના પ્રેમની વાત છે. કવિ કાલિદાસના અભિજ્ઞાન શાકુંતલમાં રાજા દુષ્યંત અને શકુંતલાની પ્રેમકથા કઇ રીતે ભૂલાય? મોગલેઆઝમની અનારકલી અને શાહજાદા સલીમની પ્રેમકથા એ વાતની ગવાહી પુરે છે કે પ્રેમનું સામ્રાજ્ય મોગલ સામ્રાજ્યને પણ પડકાર ફેંકી શકે છે. પ્રેમ એવો મજબૂત તંતુ છે, જે શાહજહાં અને મુમતાજમહલના પ્રેમના પ્રતીક તરીકે આજે પણ તાજમહલને પ્રસ્તુત કરે છે.

પ્રેમ ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળનું સાતત્ય છે. વર્તમાનમાં તો દરેક પ્રેમ એક કથા છે. વર્તમાન પ્રેમ કબૂતર જા …જા..ના યુગથી આગળ નીકળીને બની ગયો છે .હાઈ ટેક. હવે પ્રેમમાં પરાકાષ્ટા પહેલાં ઝડપ આવી ગઈ છે, વિરહ જેવી લાગણીઓનું વિસર્જન થઈ ગયું છે. મોબાઈલની આ ઝડપ વિરહની વેદનાને નામશેષ કરતી ચાલી છે. બધું જ ઇન્સ્ટન્ટ છે. પ્રેમની અભિવ્યકિત પણ સરળ છે. કદાચ એક ગુલાબનું ફૂલ અને વેલેનટાઇન ડે એ પ્રેમની અભિવ્યક્તિ છે.  અને પ્રેમ કે ગુલાબ…
………by any other name,it smells sweet ….

પ્રેમનો અહેસાસ, એતબાર અને એકરાર એક જ માળાના મણકા છે. પ્રેમમાં કાયમ ઝંખના, પ્રતીક્ષા હોય…પ્રેમ ઇંતેજાર, રાહ જોતાં શીખવે…ત્યારે રાધાકૃષ્ણના પ્રેમને કેમ ભૂલી શકાય? ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના વેણુનાદનું માધુર્ય એ પ્રેમમય ભક્તિનું સ્વરૂપ છે. પ્રેમ એક સુખદ સપનું છે. પ્રેમમાં કોઈ મંઝિલ નથી, પ્રેમ તો પ્રવાસ છે, યાત્રા છે…. આવો, આપણે પણ ધરતી પરના આ જીવનપ્રવાસને પ્રેમમય બનાવીએ….

રીટા જાની

https://youtu.be/YbojAwM9ZEs

સ્પંદન – ૩ …..રીટા જાની

લહેરાયો તિરંગો, એ વતન!
ગર્વથી જેનું કર્યું છે જતન
વીરોએ સર પર બાંધી કફન
લીલી છે ધરા ને કેસરી  ગગન
શાંત ને ખુશહાલ છે ચમન
દેશપ્રેમની લાગી છે લગન.

26 જાન્યુઆરી … ગણતંત્ર દિન…
આંખોમાં છે દેશપ્રેમની ચમક…દ્રષ્ટિપટલ પર ઉભરાય છે દિલ્હીની પરેડ…સેનાની ટુકડીઓની સલામી…ઉત્સાહ અને આનંદ.. મુક્ત હવામાં લહેરાતો તિરંગો જોઈને એ નામી અનામી વીરોની યાદમાં શીશ ઝૂકી જાય છે, જેમણે વતનના ચરણે મુક્તિનો ગુલદસ્તો ધરવા પોતે જખ્મો ને કાંટાનો તાજ વહોરી લીધો. વાતાવરણમાં ગુંજે છે… એક નારો… જયહિન્દ. ત્યાં હાજર દરેકે દરેક વ્યક્તિ દેશભક્તિનું સ્પંદન અનુભવે છે. જયહિન્દ..આ એ નારો છે જે ક્યારેક દેશભક્તિથી છલકાતા સુભાષચંદ્ર બોઝ પાસેથી દેશપ્રેમીઓએ ઝીલી લીધેલો અને આઝાદ હિન્દ ફૌજની વીર ગાથાઓ રચાયેલી…આ એ નારો છે જે માઈનસ 52 ડિગ્રી સેલ્સિયસની ઠંડી વચ્ચે પણ સિયાચીનમાં ભારતીય સેનાના જોશમાં પ્રેરણા અને દેશપ્રેમની ઉષ્મા બને છે…આ એ નારો છે, જે લડાખ હોય કે અરુણાચલ કે પછી રાજસ્થાનનું રણ… જય હિન્દ છે ભારતીય સેનાનો રણટંકાર…હર ભારતીય દિલના દેશપ્રેમનો રણકાર .

દેશ…દેશપ્રેમ.. જે છે દરેક ભારતીય દિલનું સ્પંદન. દેશપ્રેમ એ ભારતની માટીની પહેચાન છે. દેશપ્રેમના મહાસાગરના મોજાં અવિરત આવતાં રહે છે અને ભારતમાતાનો ચરણસ્પર્શ કરે છે. દરેક સદીઓની તવારીખમાં દેશપ્રેમની ગાથાઓ ઉભરે છે…મહાનાયક એક નથી, અનેક છે…બલિદાન એક નથી, અનેક છે…દેશની ધરતી દેશભક્ત વીરોના રક્તથી લાલ બને છે, આંખોમાં ઉભરે છે વીરતાનો કેસરી રંગ. વીરતાની ગાથાઓ ઉભરી છે અને ઉભરતી રહી છે.

પ્રજાસત્તાક ભારતની પ્રજા બેજવાબદાર બની, પોતાની ફરજ ભૂલી ફક્ત હક પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે તો એ દુઃખની વાત છે. લાગે છે કે આપણે દેશપ્રેમને નાનકડી ફ્રેમમાં કેદ કરી દીધો છે. ક્યારેક ધૈર્ય, વિવેક,સેવા અને રાષ્ટ્ર પ્રત્યેના કર્તવ્યને પ્રાધાન્ય આપવાના બદલે અંગત હિતને પ્રાધાન્ય અપાય છે. ત્યારે પ્રત્યેક નાગરિક જવાબદાર બને એ માટે આ મુક્ત હવામાં જન્મેલા ને સ્વતંત્રતાના મીઠા ફળ માણતી આજની પેઢીને એ જાણવાની જરૂર છે કે તેઓ આ મીઠા ફળ માણે એ માટે પાયામાં કેટલાં બલિદાન પડ્યા છે.

આજે આવી એક કથાની વાત કરવી છે…1857ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં વીર બાબુ કુંવરસિંહની અંગ્રેજો સામેની લડાઈ અને બહાદુરીની વાત. મોતને મુઠ્ઠીમાં લઇને જે ફરે છે, તેવા જવાંમર્દની આજે વાત કરવી છે. જીવનનો પૈગામ છે – જવાંમર્દી અને વીરતા.

1857…પ્રથમ ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ…અંગ્રેજ સત્તા સામે દેશભક્તિનો રંગ… સ્થળ છે બિહારનું જગદીશપુર. …વીર કુંવર સિંહ… ઉંમર વર્ષ 80… દેશભક્ત કુંવરસિંહના હૈયામાં દેશભક્તિની જ્વાળા છે. તેમનું ધ્યેય છે અંગ્રેજ સૈન્ય અને સત્તાને પરાસ્ત કરવાનું. આ યુદ્ધકુશળ દેશભક્ત ક્યારેક બિહાર તો ક્યારેક ઉત્તરપ્રદેશમાં દેશભક્તોને સંગઠિત કરતો લડતો રહે છે. દર વખતે જુદી જુદી રણનીતિ અપનાવી અંગ્રેજ ટુકડીઓને સાત સાત વાર હરાવે છે….80 વર્ષીય યુવાન (આને વૃદ્ધ નહી કહી શકાય) ઉંમરે પણ યુદ્ધકળા, નેતૃત્વ શક્તિ અને સંગઠન શક્તિથી છલકાતા આ વીરના યુદ્ધ કાફલા પર 22 એપ્રિલ 1858ના દિવસે જ્યારે તે સૈનિકો સાથે ગંગા પાર કરી જગદીશપુર આવતો હોય છે ત્યારે અંગ્રેજ સેના અંધારામાં હુમલો કરે છે. વીર કુંવરસિંહ મુકાબલો કરે છે પણ જમણા હાથના કાંડામાં વાગે છે ગોળી. કુંવરસિંહ પાસે છે નિશ્ચયનું બળ ..પોતાનામાં શ્રધ્ધા….પરિસ્થિતિને પરાજિત કરવાની તાકાત…માન્યતામાં અડીખમ…હૈયે હામ છે અને મનમાં છે દ્રઢ નિર્ધાર. બીજા હાથે તલવારથી પોતાનો હાથ કાપીને માતા ગંગાને કહે છે…હે માતા ગંગા, લે મારું આ સમર્પણ…હાથ પ્રવાહિત થાય છે અને આ ઘાયલ વીર દેશભક્ત વીરો સાથે જગદીશપુર પહોંચે છે. અંગ્રેજોને હરાવી જગદીશપુર મુક્ત કરે છે અને ઉગે છે 26 એપ્રિલની સવાર. ઘાયલ વીર કુંવરસિંહ પ્રાણ ત્યજી દે છે પણ રચાય છે અદભુત વીરગાથા – બેમિસાલ શૌર્ય અને સમર્પણની. સાગરની ગંભીરતા ને પર્વતની દૃઢતા સાથે જીવનનું પ્રયોજન સિદ્ધ કરીને જંપવાના સંકલ્પ સાથે જીવનને સાર્થક કર્યું. વીર કુંવરસિંહ અમર થઈ જાય છે…


 ભારત દેશ … માટીનો કણ કણ અને ઇતિહાસની ક્ષણ ક્ષણ ભરેલો છે…શૌર્ય , સમર્પણ અને બલિદાનોથી…હિંમત પ્રત્યેક ધબકારમાં છે… અહી ભૂતકાળ અને ભવિષ્યની આંખો મળે છે તો પ્રગટે છે હિંમતનો ધબકાર. આ એ ધબકાર છે જે પ્રત્યેક દેશવાસીના હૈયે ધબકે છે…આ એ શૌર્ય, આત્મવિશ્વાસ અને હિંમત છે, જે પ્રત્યેક બાળકની આંખમાં છલકે છે. આ પોતાનું એ પ્રતિબિંબ છે, જે રાજા દુષ્યંત રાજકુમાર ભરતની આંખોમાં નિહાળે છે. બાળક રાજકુમાર ભરત, સિંહને કહે છે -” મોઢું ખોલ હે સિંહ, મારે તારા દાંત ગણવા છે.”
આ વીરતા, હિંમત અને આત્મવિશ્વાસ જ્યારે દરેક ભારતીય બાળકની આંખમાં અનુભવાય છે…આંખોમાં આત્મસાત થાય છે… મનમાં ઉભરે છે તિરંગો અને પોકાર ઊઠે છે… “જય હિન્દ.”

રીટા જાની

સ્પંદન -2

રૂપ એનું સમજાય ના,
સૂર એનો કળાય ના,
પાર પણ તો પમાય ના,
ક્યાં મ્હોરે, ક્યાં ઝીલાય,
આ તો ઝાકળભર્યું ફૂલ
સ્પંદન એના રોમે રોમ.

2020 હોય કે 2021…સમય સરતો રહે છે. એ સમાન રીતે સરે છે તેથી જ કદાચ તેને સંસાર કહે છે. વિશ્વના કોઈ પણ ખૂણે પહોંચી જઈએ પણ બે વસ્તુ અફર છે. આપણી આજ અને ગઈ કાલ. આ આજ અને ગઈ કાલ વચ્ચેનો ભેદ એ હકીકતે સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્ત વચ્ચેનો ભેદ છે. કાલ અને આજ વચ્ચે સમય સરે છે …પૃથ્વી સરે છે …સૂર્ય અને ચંદ્ર સરે છે…ગ્રહો નક્ષત્રો અને સમગ્ર બ્રહ્માંડ સરે છે અને તેની વચ્ચે આપણું અસ્તિત્વ પણ સરે છે … ગઈ કાલ આજ અને આવતી કાલ…ભૂત , વર્તમાન અને ભવિષ્ય. આ અસ્તિત્વની લડાઈ લડી રહેલો માણસ સુખ શોધે છે. તેને જોઈએ છે સુખનું સાતત્ય. પણ સુખનું સાતત્ય શેમાં છે? ભૌતિક વિજ્ઞાન માને છે કે જે દેખાય અને અનુભવાય તે સત્ય છે. બુદ્ધિ કહો કે તર્ક, સુખની આ દોડમાં ક્યાંક તન તો ક્યાંક મન સંકળાયેલા છે. ભૌતિક સગવડો સુખનો એહસાસ ઉભો કરી શકે છે, પણ તે અનંત નથી. ભૌતિક યાત્રાનો અંત છે, પણ મનોયાત્રાનો અંત નથી. 2 G થી 5 G સુધી પહોંચેલી દુનિયા પણ જો G થી H ની ભાષા સમજી શકે તો કદાચ સુખનો સોનાનો સૂર્ય ઉગી શકે. H એટલે Human Heart ની ભાષા – હૃદયની ભાષા જે વિવિધ ખંડોમાં વહેંચાયેલા વિશ્વને અખંડતાનો અહેસાસ કરાવી શકે. આ ભાષા એટલે સ્પંદન – સ્પંદન એટલે દિલથી દિલની ભાષા – કંપન ખરું પણ ધ્રુજારી નહીં. અનુભૂતિ અને સહાનુભૂતિએ એના મૂળભૂત તત્વો .

સ્પંદનો જગાવનાર પ્રકૃતિને તો કોઈ કઈ રીતે ભૂલી જ શકે? ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પણ કોયલનો ટહુકો કેવો લાગે એ અનુભૂતિનો વિષય છે, તો વર્ષાના વધામણાં કરતો મોર કળા કરીને મયુરનૃત્ય કરતો હોય તો આપણા સ્પંદનો જાગી ઊઠે છે. ગ્રીષ્મની ગરમીથી તપ્ત થયેલ ધરા પર વર્ષાની ઝરમર જો પ્રકૃતિને પણ પુલકિત કરી દેતી હોય તો માનવ મનની પુલકિત લાગણીઓ પણ જગાવી જ દે છે. આ લાગણી એ હૃદયના સ્ફુરણ છે, સ્પંદન છે. ઋતુઓનું વર્ણન થાય અને ઋતુરાજ વસંતને યાદ ના કરીએ તો કેમ ચાલે ? વસંતના વાયરા લઈ આવે છે પ્રણય કહાણીઓ. વાસંતી વૈભવને માણવામાં માત્ર માનવી જ નથી હોતો પણ પક્ષીઓ , મધમાખીઓ અને ભમરાઓનો પણ ગુંજારવ કાને પડતાં જ માનવીના સ્પંદનો સજીવ થઈ ઊઠે છે. પ્રકૃતિ અને માનવ સ્પંદનો એ એક જ સિક્કાની બે બાજુઓ છે.

પ્રકૃતિની પ્રેરણાના પ્રસાદ તરીકે જાગી ઊઠેલાં માનવસ્પંદનોનો એક બીજો આયામ એટલે માનવીય સંબંધો અને માનવીય ભૂમિકા પરના સંબંધો. સ્પંદનોની આ માનવીય ભૂમિકા શરૂ થાય છે બાળપણથી. બાળક તરીકેની સ્મૃતિઓ આપણા હૃદયમાં કેટલાં સ્પંદનો જગાવે છે. બાળપણના મિત્રો અને તેની યાદો કંઈ કેટલાયે દિલોમાં સ્પંદનો જગાવે છે. ‘વો કાગઝ કી કશ્તી વો બારિશ કા પાની’ સાંભળતાં જ કંઈ કેટલી યે આંખોમાંથી શ્રાવણ ભાદરવાના આંસુ વહે તે માનવ મનના સ્પંદનોનો જ ચમત્કાર છે.

સ્પંદનોની આ કથા માત્ર બાળપણ પૂરતી જ સીમિત નથી. કદાચ મુગ્ધાવસ્થામાં કે યુવાવસ્થામાં પણ સ્પંદનોની આ દુનિયા કંઈ કેટલીયે કોડભરી કન્યાઓની કહાણી કહેતી હોય છે. સ્ત્રી હોય કે પુરુષ, કોઈ પણ પ્રેમકથાઓ સ્પંદનો વિનાની હોતી નથી…હોઈ શકે પણ નહિ. પ્રેમ એ પણ એક સ્પંદન જ છે. પ્રેમ એ કદાચ માત્ર ઉમર પર આધારિત હોય તેવું જરૂરી નથી. પ્રેમ એવું તત્વ છે જે કદાચ વ્યક્તિના મનમાં ડોકિયું કરતું હોય છે. તેથી જ પ્રેમી કે પ્રેમિકા એક બીજા માટે સમર્પિત હોય છે, એકબીજા માટે કંઈ પણ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે. સમાજ કે તેના રીતરિવાજો પણ તેને રોકી શકતા નથી. પ્રેમીઓ માટે હર મોસમ એક વસંત હોય છે, હર ઘડી એક અગ્નિ પરીક્ષા. ઉર્દૂ શાયર મિર્ઝા ગાલિબ સાથે આપણે પણ પોકારી ઉઠીએ કે – “યે વો આતિશ હૈ જો લગાયે ન લગે ઔર બુઝાયે ના બને”. દરેક પ્રેમી માટે પ્રેમ એવું શક્તિશાળી સ્પંદન છે કે તે કંઈ પણ કરવા તૈયાર થાય છે. તેને માટે દરેક પળ – “એક આગ કા દરિયા હૈ ઔર ડૂબકે જાના હૈ”- ની યાદ અપાવતી હોય છે. ક્યારેક આવી રસપ્રદ પ્રેમકથાઓ પણ સ્પંદનથી જ શરૂ થઈ હોય છે. હીર રાંઝા કહો કે શિરિં ફરહાદ – તેમની પ્રેમની મજબૂતી એટલે જ સ્પંદન. પરંતુ માત્ર આ પ્રકારનો પ્રેમ જ સ્પંદન છે તેમ નથી.

મિત્રતા કે દોસ્તી એ પણ સ્પંદનની દુનિયામાં જ વસે છે. મિત્રની વાત થાય એટલે તરત જ યાદ આવે કૃષ્ણ અને સુદામા. એક દ્વારિકાધીશ અને બીજા અકિંચન બ્રાહ્મણ. પણ કૃષ્ણ સુદામાને જોઈ દોટ મૂકે છે અને સુદામાના તાંદુલ ખાય છે, એ વાત સાક્ષી પુરે છે કે મિત્રતાનું સ્પંદન પણ ક્યારેક દ્વારકાધીશના દિલને પણ સ્પંદિત કરી શકે છે. દોસ્તીની વાત આવતાં જ વર્ષો પહેલાંની ફિલ્મ દોસ્તી યાદ આવે છે. તેની વાર્તા પ્રમાણે એક દોસ્ત આંખે જોઈ શકતો નથી તો બીજો પગની તકલીફને લઇને ચાલી શકતો નથી. ગરીબી અને શારીરિક અશક્તિથી લડી રહેલા બંને દોસ્ત સંગીતના સહારે એકબીજાને મદદ રૂપ થાય છે અને પ્રગતિનો એક જુદો જ અધ્યાય શરૂ થાય છે. પણ સંગીતના સૂરની સાથે જ એક અદ્રશ્ય સંગીત રજૂ થાય છે તે છે દોસ્તીનું સ્પંદન. આ સ્પંદન આપણા દિલમાં પણ સ્પંદન જગાવે છે.

હૃદયનું સ્પંદન એ જ કદાચ ભક્ત અને ભગવાનના સંબંધોનું રહસ્ય પણ છે. ભક્તિ એ પણ સ્પંદન જ છે. ક્રૌંચ પક્ષીને વાગેલા તીરની વેદનાથી જ વાલ્મિકી રામાયણનો પ્રારંભ થાય છે, તો રામ શબરીના બોર ખાય છે તે પણ ભક્તિનું સ્પંદન જ છે ને? ભક્તિની શક્તિ પણ માનવ હૃદયના સ્પંદનથી પ્રેરિત છે.

પુષ્પોનો પમરાટ એટલે સ્પંદન , હ્રુદયનો ધબકાર એટલે સ્પંદન , પ્રેરણાનું પાવન ઝરણું એટલે સ્પંદન , માનવ સંબંધોની સરગમ એટલે સ્પંદન , જીવથી શિવ સુધીની યાત્રા એટલે સ્પંદન , લેખકની લેખિનીનું સામર્થ્ય એટલે સ્પંદન અને આવા સમર્થ સાહિત્યના સર્જનથી વાચકના મનના સંવેદન સુધીની આજની મારી યાત્રા એ પણ સ્પંદન…
માણો આજનો મારો…તમારો… સુંદર સંવાદ…
ના..ના…સ્પંદન.

રીટા જાની