સ્પંદન-22

યોગ પ્રત્યે સહુનો અનુરાગ
યોગ છે અજાયબ ચિરાગ
કાર્યસિદ્ધિ એવી છે નક્કર
રોગ સામે કાંટાની ટક્કર

તનમાં સ્ફૂર્તિ, મનમાં શાંતિ
એકાગ્ર ચિત્ત, ઓળખ આતમની
પ્રતિશ્વાસ પ્રાણનો ધોધ વહાવે
શક્તિપુંજ રોમ રોમ  પ્રગટાવે

ધ્યાનમય નયનો ઢળે છે ભીતર
યોગ થકી પામે નવ જીવતર
મહત્તા યોગની એવી નિરંતર
માનવ માનવ રહે ન અંતર.

કોહિનૂર… કહો કે પ્રકાશનો પર્વત…ભાષા બદલાય પણ નૂર સહુને અચંબિત કરે…ઝળહળતો પ્રકાશ  જે તેને બ્રિટિશ તાજમાં પણ સ્થાન આપે …કહેવાય છે કે ક્યારેક કોહિનૂર સ્યમંતક નામથી ઓળખાતો હતો અને ભગવાન કૃષ્ણએ તેને જાંબુવાન પાસેથી મેળવીને રાજા ઉગ્રસેનને આપેલો…સત્ય ક્યારેક ઇતિહાસમાં છૂપાયેલું હોય …પણ ભારતનો ઇતિહાસ એ રહ્યો છે કે તેણે સમગ્ર વિશ્વને એવી વસ્તુઓનું યોગદાન આપેલું છે જે વિશ્વના ફલક પર આજે પણ ઝળહળે છે. ભારત માત્ર હીરા કે ઝવેરાતથી સમૃધ્ધ છે તેમ નથી. ભારત વિશ્વને હંમેશ કંઇક અજોડ અને અદ્વિતીય કહી શકાય તેવું યોગદાન આપતું રહ્યું છે. આવું જ એક યોગદાન એટલે યોગ. યોગ એ વિશ્વને ભારત તરફથી પ્રાપ્ત થયેલ પુષ્પાંજલિ છે, જે પ્રાચીન હોય કે અર્વાચીન હર યુગમાં મહેકે છે.

આમ તો યોગની પરંપરા અતિ પ્રાચીન છે. મહાભારત અને ભગવદ્ ગીતામાં પણ ત્રણ પ્રકારના યોગનો સંદર્ભ મળે છે. યોગ એ જીવનશૈલી છે, જેનો ઉલ્લેખ 5000 વર્ષ પૂર્વે વેદોમાં મળે છે. પરંતુ, આજે જે વધુ પ્રચલિત છે….શાસ્ત્રીય રીતે જેનું યોગસૂત્ર દ્વારા આલેખન થયું છે….તે છે ઋષિ પતંજલિનો અષ્ટાંગ યોગ.

યોગ એટલે શું એ સમજવા માટે પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે યોગ શું નથી. માત્ર આસન અને પ્રાણાયામ એટલે જ યોગ એવી સામાન્ય માન્યતા જોવા મળે છે., જે સત્ય નથી. યોગ કોઈ વ્યાયામ પદ્ધતિ નથી કે નથી ચિકિત્સા પદ્ધતિ. યોગ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરવા માટે નથી કે નથી કોઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ માટે. યોગ વિજ્ઞાન પણ નથી કે નથી માત્ર તત્વજ્ઞાન. યોગ એ પરમ સત્યની પ્રાપ્તિ માટેની સાધન પદ્ધતિ છે.  યોગ એ ભૌતિક જગતથી પર, બધાંમાં ઓતપ્રોત પરમ ચૈતન્યના અનુભવ માટે સાધનમર્ગ છે. યોગની વિવિધ વ્યાખ્યાઓ થઈ છે.  અને વિભિન્ન યોગ માર્ગો છે – જ્ઞાનયોગ, ભક્તિયોગ, કર્મયોગ, મંત્ર યોગ, લય યોગ, હઠ યોગ, રાજ યોગ, પૂર્ણ યોગ…. વિ.  સંસ્કૃત युज  ધાતુ પરથી  યોગ શબ્દ આવ્યો છે. युज એટલે જોડવું…માટે યોગ એટલે જેનાથી જોડાણ સધાય તે… જીવાત્માનું પરમાત્મા સાથે જોડાણ. છતાં સામાન્ય માનવી જે યોગને જાણે છે તે  હઠયોગ અને રાજયોગ છે. આ એવું ગહન જ્ઞાન છે કે જ્ઞાનનો મહાસાગર છે, જેનો તાગ મેળવવો મુશ્કેલ છે. માટે આપણે અહીં વધુ ઊંડાણમાં નહિ જઈએ. પણ સરળ રીતે સમજીશું.

યોગ એ પ્રાચીન ભારતીય વિદ્યા છે. પ્રશ્ન થાય કે વિદ્યા એટલે શું? વિદ્યા એ એવું જ્ઞાન છે, જે માણસની ક્ષમતા વધારે છે અને કક્ષા બદલે છે. કોઈપણ વિદ્યા મેળવ્યા બાદ વ્યક્તિની ક્ષમતા કે કેપેસીટી વધે છે. તે પહેલાં કરી શક્તો હોય તે કાર્ય વધુ સારી રીતે કરી શકે છે. જ્યારે  તેની આ ક્ષમતા વધે છે, ત્યારે તેનું વધેલું કૌશલ્ય તેની કક્ષા બદલે છે. કક્ષા બદલાય ત્યારે તે વધુ સારો માનવ બને છે. આ મહામાનવ બનવાની વાત નથી પણ માનવ તરીકે પોતાને મળેલી શક્તિઓની શ્રેષ્ઠતા મેળવવાનો તેનો હેતુ છે. માનવ બધા પ્રાણીઓમાં શ્રેષ્ઠ સિધ્ધ થયો છે. પણ કઈ રીતે? માનવ યુગો પર્યંત શક્તિની આરાધના કરતો રહ્યો છે. ક્યારેક શારીરિક શક્તિ તો ક્યારેક માનસિક. આ શક્તિ તેણે જ્ઞાન કે વિદ્યાઓ વડે સંવર્ધિત કરી છે. યાદ કરીએ કે સિંહ, વાઘ, હાથી હોય કે જળચર પ્રાણીઓમાં વિશાળકાય વ્હેલ હોય, માનવી પોતાની શક્તિના સામર્થ્યથી સર્વોચ્ચ પદે બિરાજે છે. આ કૌશલ્ય ક્યાંથી આવ્યું? આ કૌશલ્ય તેણે શારીરિક અને માનસિક શક્તિના વિકાસથી પ્રાપ્ત કર્યું છે. યોગનું લક્ષ્ય ભલે શારીરિક કે માનસિક ક્ષમતા વધારવાનું ન હોય ..પણ યોગની ઉપાસના કરનાર આ ક્ષમતા સહેજે પ્રાપ્ત કરે છે.

આજે સમગ્ર વિશ્વની સમૃધ્ધિની દોટ થંભી છે અને કોરોનાની મહામારીના તોફાની સમુદ્ર વચ્ચે આરોગ્યનું વિશ્વ હાંફી રહ્યું છે. ત્યારે દીવાદાંડી બની પ્રકાશ આપે છે યોગ. યોગ આજે જીવન દૃષ્ટિ છે. દ્રશ્ય ગમે તેટલું ભવ્ય હોય પણ દ્રષ્ટિહીન વ્યક્તિ તે માણી શકતી  નથી. દ્રશ્ય નહીં પણ દૃષ્ટા અને દૃષ્ટિ જીવનપથ પર માર્ગદર્શક બને છે. આવી જીવનદ્રષ્ટિ એટલે યોગ. યોગ એક જીવનવૃક્ષ છે અને સુંદર આરોગ્ય એ તેનું ફળ .

માનવ સમગ્ર જીવસૃષ્ટિમાં સર્વોચ્ચ સ્થાન ભોગવે છે. સફળતાની સીડી પર તેનાં પગલાં ક્યારેક તેને ચંદ્ર કે મંગળની સફર કરાવી શકે તેમ છે તો ક્યારેક મહાસાગરના પેટાળની અદભુત જીવસૃષ્ટિનું દર્શન પણ કરાવી શકે છે. આ સર્વસ્વ, સિદ્ધિ, સમૃધ્ધિ અને સફળતાનો પાયો છે તેનું તન, મન અને ધન . ધનની દોટમાં દોડતો માણસ પણ જો તન અને મનનું પોષણ ન કરે તો ન તેને સમૃદ્ધિ બચાવી શકે કે ન ટેકનોલોજી. જીવન સફર રોગના પડાવ પર આવી ઊભી રહે છે અને જીવનયાત્રાને એક આંચકો લાગે છે. જીવન ઓનલાઈનમાંથી  ઓફલાઈન બનતાં વાર લાગતી નથી. સફળ ગણાતું જીવન ક્યારેક બેક્ટેરિયા તો ક્યારેક વાયરસની સામે માઈક્રોસોફ્ટ હોય તેમ લાગે છે. ચોપાસ છે અંધકાર અને ત્યારે પ્રકાશનો રાજમાર્ગ છે યોગ …ઋષિ પતંજલિએ પ્રયોજેલો રાજયોગ .   યોગ એ પ્રાચીન વિદ્યા છે જે અર્વાચીન સમયમાં પણ સચોટ અને સફળ છે.  જ્યારે બે વસ્તુઓનું  જોડાણ થાય ત્યારે નીપજે યોગ . આ જોડાણ તનનું અને મનનું હોય તો બને રાજયોગ. જેમ રાજમાર્ગ એ સહુ માટે છે તેમ જ રાજયોગ એ કોઈપણ માણસ માટે પથપ્રદર્શક છે. તે  સમગ્ર માનવજાતિના કલ્યાણનો માર્ગ છે. આજે વિશ્વ, આરોગ્ય માટે આકાશપાતાળ એક કરી રહયું છે, ત્યારે યોગ વ્યક્તિની પોતાની શક્તિને કેળવવાનો માર્ગ છે. યોગથી સ્વસ્થ બનેલ શરીર કોઈપણ પડકાર ઝીલવા સક્ષમ છે.  તે માનવીની રોગ પ્રતિકાર શક્તિને ખીલવે છે. પ્રશ્ન થાય કે આવું કઈ રીતે થઈ શકે?

ઋષિ પતંજલિનો યોગ એ અષ્ટાંગ યોગ વિદ્યા છે. તેના આઠ અંગ છે. અષ્ટાંગ યોગમાં સમાવિષ્ટ છે -યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયમ, પ્રત્યાહાર , ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ. આ અંગોમાં એક ક્રમિકતા હોવા છતાં એ ક્રમિકતા પગથિયાં જેવી નથી. તેથી સાધક જેમ જેમ વિકાસ પામતો જાય તેમ તેમ આગળના અંગોનું ઉમેરણ થતું જાય છે. માટે આ આઠ અંગોને યોગમૂર્તિના આઠ અંગો ગણવામાં આવે છે. રાજયોગ સૌમ્ય સાધન માર્ગ છે. તે મનોજય દ્વારા પ્રાણજયનો માર્ગ છે.  પાતંજલ યોગસૂત્રના અભ્યાસ પરથી લાગે છે કે મહર્ષિ પતંજલિનો દૃષ્ટિકોણ સાંપ્રદાયિક નહિ પણ વ્યાપક અને સમન્વયાત્મક છે. 

યોગનું અંતિમ ધ્યેય આત્મ સાક્ષાત્કાર છે. તેનું પ્રાથમિક લક્ષ્ય જીવનમાં સંતુલન અને નિયંત્રણ મેળવવાનું અને મૂંઝવણ અને તણાવ દૂર કરવાનું છે…જે આસાનીથી આસન અને પ્રાણાયામથી થઈ શકે છે.  કોઈ વ્યક્તિ વિચારે તેનાથી અધિક લાભ યોગ આપે છે. આજના યુગના પડકારોનો સામનો કરવામાં પણ યોગ મદદરૂપ છે.  શરીર અને મન વચ્ચે સંપૂર્ણ સંવાદિતા જાળવવા યોગિક જીવનશૈલી આધારભૂત છે. યોગ એ માત્ર નિરીક્ષણ કે બૌદ્ધિક વિચારણાનું પરિણામ નથી.  ભારતના દૃષ્ટિ સંપન્ન ઋષિઓ અને યોગીઓએ આંતરદૃષ્ટીથી જે જોયું, અનુભવ્યું તેના પરિપાક રૂપે આ ખૂબ જ વ્યવસ્થિત શાસ્ત્ર છે. માટે જ આજે વિશ્વભરમાં એક યા બીજા સ્વરૂપે યોગની ઉપાસના થાય છે. સૌને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિનની શુભેચ્છાઓ…

રીટા જાની
18/06/2021

સ્પંદન-21

નદી દોડે, રાહ મિલનની
સાગર તો સત્કારે રે
ઊગે ઓતરાદે આભ ભાનુ
ઝળહળે ધરા સારીય રે
રાતે રૂપ રેલાવે શશી
શીતળ ચાંદની સોહાય રે
રંગબિરંગી ફૂલ ખીલે
પૃથ્વી કેરો શણગાર રે
જીવન જંગ જીતી જાશું
મળે એકમેકનો સથવારો રે.

સાથ , સથવારો , સંગાથ સુરમયી સંગત તો ધરાવે જ છે પણ સાથે જ પરસ્પર સહૃદયતા, પ્રેમ અને લાગણીના આકાશને આપણી સમક્ષ ખુલ્લું કરી દે છે. સાથ કોને નથી? ધરતી અને આસમાન દેખાય જુદાં પણ ક્ષિતિજ ઉપર દૃષ્ટિ પડે તો લાગે કે હંમેશાં સાથે ને સાથે.  સવારમાં આંખો ખુલે અને રાત્રે બંધ થાય તો લાગે કે સૂર્ય અને ચંદ્રનો સથવારો પણ આપણી સાથે છે જ. રંગબેરંગી ફૂલોની શાન જુઓ કે સાંભળો પંખીઓનું ગાન  લાગે કે પૃથ્વીનું સૌન્દર્ય પણ આપણી સાથે જ છે. હિમાલયના ગિરિશિખરોના સાંનિધ્ય પામતી ગંગાના  જલબિંદુઓને કોઈ પૂછે  કે એકમેકના સાથ વિના ગંગોત્રીમાંથી ગંગા પ્રગટી શકે ખરી? તો ગંગોત્રીથી નીકળતી ગંગાને સાગરનો સથવારો પામવા દોટ મૂકતી જોઈએ તો લાગે કે સાથની ઉત્કટતા કદાચ આપણને માનવ તરીકે જ છે એમ નથી પ્રકૃતિને પણ સાથ વિના ચાલતું નથી. મહાસાગરો પણ નદીઓના સાથ અને યોગદાન વગર મહાસાગર બની શકે ખરા? સાથ છે એવી કહાણી જે હર પળ હર દિલમાં સમાણી.

ઉત્ક્રાંતિના અંતિમ બિંદુ પરનો છેલ્લો મણકો એટલે માણસ – આપણે સહુ.  યાદ કરીએ  જીવનની પ્રથમ ક્ષણ – બાળકના જન્મની પ્રતિક્ષા સાથે બધાં જ અંગત માણસો – માતા પિતા કહો કે નિકટના કુટુંબીજનોનો સાથ અને જીવનની ભવ્ય શરૂઆત. જીવનના ચક્રને આગળ વધારતી ઘડિયાળની ટિક ટિક સાંભળીએ તો લાગે કે પ્રતિ ક્ષણ એક ક્ષણને બીજી ક્ષણનો સાથ હોય છે. સાથ એ સેતુ છે જે ક્ષણોને ક્ષણો સાથે જોડે છે, માનવને માનવ સાથે અને માનવને પ્રકૃતિ સાથે જોડે છે. પૃથ્વી ભલે એકલી લાગતી હોય પણ સૂર્યમંડળમાં ગ્રહોના સાથ વગર ફરી શકતી નથી.  ગ્રહોનું ગુરુત્વાકર્ષણ પૃથ્વીને અસર કરે છે તેવું ખગોળ વિજ્ઞાન કહે છે. ગ્રહોને પણ એકબીજાનો સાથ હોય છે.  બે ગ્રહો નજીક આવે અને સાથે દેખાય તેને યુતિ કહે છે અને આ યુતિને જોવા – યુતિના સૌન્દર્યને માણવા ખગોળપ્રેમીઓ એકત્ર થતા હોય છે. તો બીજા પક્ષે ગ્રહોને એકબીજા સાથે ભેગા થવાથી શું અસરો થાય તેના અનુમાનો કરવા જ્યોતિષશાસ્ત્રીઓ પણ એકત્ર થતા હોય છે. માનવસંબંધો એક બીજાના સાથ અને સહકાર વિના શક્ય જ નથી. માનવજીવનનાં કોઈ પણ ક્ષેત્રો જુઓ -સાથ અનિવાર્ય છે.  કોર્પોરેટ જગત પણ મીટિંગ કર્યા વિના કોઈ કાર્ય કરી શકતું નથી. સફળતા મળ્યા પછી મળેલો નફો પણ શેરધારકોની મીટીંગની પ્રતીક્ષા કરતો હોય છે.

સંબંધો કોઈપણ હોય તે સાથ વિના શક્ય હોતા નથી. સંબંધો ચિરસ્થાયી પણ ત્યારે જ બને જ્યારે સાથ ચિરસ્થાયી હોય. સમયનો સાથ દરેકને અનિવાર્ય હોય છે. પણ માનવજીવનની મઝા સંબંધોના સાથમાં હોય છે. કપરા સમયમાં પરિવારનો સાથ અને હૂંફ માનવની હિંમત ટકાવી રાખે છે.  મિત્રો અને સાથીઓની સ્મૃતિ માનસપટ પરથી ક્યારેય ભૂલી શકાતી નથી એ સહુનો અનુભવ છે.  બાળપણના મિત્રો હોય કે શાળા – કોલેજના, જીવનના ગુલદસ્તાની  ખુશ્બુ આ મિત્રો થકી જ છે.

પ્રકૃતિ પરસ્પરાવલંબન પર આધારિત છે. એમાં સંપૂર્ણ જીવસૃષ્ટિનો સમાવેશ થઈ જાય. વનસ્પતિ, પશુ, પંખી, માનવી – બધાજ એકબીજા પર અવલંબે છે. વિચારોને, આ જે રસ્તા પર તમે ચાલો છો એ રસ્તો તમે બનાવ્યો નથી ..જે એક કોળિયો તમે ખાવ છો એમાં કેટકેટલાંયનું યોગદાન છે. ખેડૂતે બળદનું મદદથી ખેતર ખેડ્યું, ધરતીમાં બીજ રોપ્યાં, તેને ખાતર, હવા, પાણી, સૂર્યપ્રકાશ મળ્યા, પાક તૈયાર થયો, વેપારીએ વેચ્યો, રસોઈ બની પછી આપણી થાળીમાં ભોજન આવ્યું. તો આપણે એ બધાનો આભાર માનવો જોઈએ.

એક સરસ વાત વાંચેલી યાદ આવે છે. સૂર્યમુખીના ફૂલ સૂર્યની દિશામાં પોતાની પોઝિશન બદલે છે. જે દિશામાં સૂર્ય તે દિશામાં આ ફૂલ.  પણ જ્યારે વાદળીયો દિવસ હોય ત્યારે શું થતું હશે એવો પ્રશ્ન અચૂક થાય. કોઈ એમ કહે કે તે જમીન તરફ દિશા રાખતા હશે તો એ વાત ખોટી છે. હકીકત એ છે કે સૂર્યના અભાવમાં  તેઓ એકબીજાની સામે રહી શક્તિનું આદાનપ્રદાન કરે છે. કુદરત કેવી અદ્ભુત છે!  પ્રકૃતિ આ સુંદર સૂર્યમુખીના ફૂલો દ્વારા કેવી સુંદર શીખ આપે છે. આ જ સિદ્ધાંતને આપણા જીવનમાં ન અપનાવી શકાય? કોરોનાના આ કપરા કાળમાં ઘણા લોકો થાકી , હારી ગયા છે…ત્યારે એકમેકના સાથ અને સહકાર દ્વારા એ કાળને કેમ હરાવી ન શકાય? જરૂર હરાવી શકાય જો આપણે એકબીજાનો આધાર બનીએ, સહારો આપીએ, શક્તિ અને હિંમત આપીએ….જો લોકોમાં કવિ કરસનદાસ માણેક કહે છે એવો ભાવ આવે, એવા સ્પંદન જાગે…
“જીવન અંજલિ થાજો
મારું જીવન અંજલિ થાજો
ભૂખ્યા કાજે ભોજન બનજો, તરસ્યાનું જળ થાજો
દીન દુઃખીયાના આંસુ લ્હોતાં  અંતર કદી ન ધરાજો!”

આપણી ફરજ એ બની રહે છે કે  યથાશક્તિ આપણું યોગદાન – ધન, સમય, શક્તિ, જ્ઞાન, સમય, ભોજન, સાથ, સહકાર સ્વરૂપે આપતાં રહી  વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવનાને ચરિતાર્થ કરીએ. સફળતા  આવશે હાથ, જો સૌનો મળશે સાથ….

રીટા જાની
11/06/2021

સ્પંદન-19

રૂપકડાં સપનાંનો સંસાર
જીવનનો ઉતારે સહુ ભાર
આંખમાં આવે એક ચમકાર
જ્યાં મનમાં આશાનો સંચાર

ઉડે પંખાળે ઘોડે કલ્પનાની
આશા છે કાબેલ સુકાની
કોડભરી બને જિંદગાની
પ્રાણ ભરી દે જીવન કહાની

ઊડી જાય મનની ઉદાસી
સફળતા આશા કેરી દાસી
ઉડવા છે સકળ આકાશ
દિલમાં ઉગે જો એક આશ

આશા છે એવું સુમન
ચિંતા, મુસીબત કરે દફન
ઝળહળે દીપ, ખીલે ચમન
સફળતા કરે એને નમન

રાત અને દિવસ…ક્યારેક તારાઓનું સૌન્દર્ય તો ક્યારેક  અરૂણિમ ઉષાનું પ્રાગટ્ય. પણ કાજળઘેરી રાત્રિના અંધકારમાં ઉષાના પ્રગટવાની કલ્પના કોણ કરી શકે? જીવનનો હેતુ શું છે?  જીવનનો હેતુ છે કોઈ પણ ભય વગર નિતનવા અનુભવોને જાણવા ને માણવા. જીવનનો હેતુ છે ખુશી મેળવવી…ભવિષ્યમાં નહીં…આજે… અહીં…અત્યારે જ. ખુશીનો આધાર એના પર નથી કે તમે ક્યાં છો…તમે કોણ છો…તમે શું ધરાવો છો. તમારી પાસે જે નથી તેની અપેક્ષામાં જે છે તેનો આનંદ લેવાનો ચૂકશો નહિ. આશાવાદી બનો અને જીવનને ખુશહાલ બનાવો.  શક્ય છે કે ક્યારેક તમારા સંજોગો વિપરીત હોય, જેથી તમે ખુશ રહી ન શકો.  સાચી ખુશીને  શોધવાની સૌથી શ્રેષ્ઠ જગ્યા આશા છે. જીવન ખૂબ મૂલ્યવાન છે. આશા માનવીને ડિપ્રેશનથી તો બચાવે જ છે પણ જીવનને આનંદથી ભરી દે છે, તકલીફોથી ઉપર ઉઠીને સફળતા અપાવે છે. આશા ઇતિહાસ સર્જી શકે છે, મૂંઝવણનો ઉકેલ આપી શકે છે, સપનાને પાંખો આપી શકે છે, નિરાશાના વાદળોને હટાવી શકે છે. આશા સ્વપ્નોના મહેલને વાસ્તવની ધરતી પર ઉતારી શકે છે.

અગણિત તારાઓથી છલકાતું તારા વિશ્વ અને એમાં સતત ઘૂમતી પૃથ્વી…પૃથ્વીની વિશેષતા એ છે કે પૃથ્વી જીવંત છે. જીવન અહીં પ્રગટ્યું છે અને ફુલ્યું ફાલ્યું છે. જીવનચક્ર પ્રાગૈતિહાસિક કાળથી માંડીને ઉત્ક્રાંતિના અંતિમ ચરણ માનવ સુધી…રાત દિવસ વિકાસ પામતું જ રહે છે. માનવજીવનની વાત કરીએ તો પુરાતન કાળના આદિમાનવથી આજના વિકસિત માનવ વચ્ચે ડીએનએનું સામ્ય રહ્યું છે પણ વિકાસની હરણફાળ એ હદે પહોંચી છે કે પગે ચાલતો માનવી આજે  પૃથ્વી જ નહીં પણ અવકાશમાં કદમ માંડતો થઈ ગયો છે. આનું એકમાત્ર કારણ છે માનવીની આંખોમાં યુગોથી જોવાતાં સ્વપ્નો. માનવી રાત્રે  સ્વપ્નસૃષ્ટિ માણે છે પણ દિવસે પ્રવૃત્તિશીલ રહીને એ સ્વપ્નોને વાસ્તવમાં પલટવાની કોશિશ કરતો રહે છે.  આ કોશિશ ક્યારેક ગુફાવાસી આદિમાનવની પણ હતી અને આજે પણ છે. માનવ સંસ્કૃતિ કહો કે સભ્યતા કે વિકાસ, તેની સાથે આ સ્વપ્નો રહયાં છે. સ્વપ્નોના આ સંસારનો પાયો છે આશા. પ્રલયના પડકાર સામે બાથ ભીડી રહેલા માનવીને વિકાસની સફળ સીડી પર પહોંચાડનાર એક માત્ર પરિબળ છે આશા. આવતી કાલનો સૂર્ય આજ કરતાં વધુ સારો હશે એવો વિશ્વાસ દરેક માનવીને રહ્યો હોય છે…તે જ છે તેના વિકાસનું રહસ્ય.

આશાનું વિશ્વ ક્યાં નથી ?  સમુદ્રના તોફાનમાં સપડાયેલ જહાજ હોય કે બર્મુડા ટ્રાયેંગલમાં ફસાયેલ વિમાન – દિશા સૂઝતી ન હોય, સંજોગો કપરા હોય, જીવન દાવ પર લાગ્યું હોય ત્યારે માનવી કયા આધારે લડતો રહે છે… તેવા પ્રશ્નનો ઉત્તર છે… આશા. સહુના દિલમાં આશાનો  દીપક જલતો રહે છે અને એ જ છે માનવના જુસ્સા અને જોમનું રહસ્ય. માણસ સંજોગોથી નાસીપાસ ન થાય તો આશાના બળથી ગમે તે તોફાન પાર કરી જ શકે.

આશા વિનાનો માનવી એટલે હલેસાં વિનાની નૌકા. જ્યાં આશા નથી ત્યાં બળ નથી. યુદ્ધમાં ઉતરતા સૈનિકને જીવન અને વિજયની આશા છે. કોર્પોરેટ કલ્ચરના માંધાતાઓને સફળતાની અને વધતા નફાની આશા છે. ઉમેદવારને જીતી જવાની આશા છે.  હોસ્પિટલના દર્દીને , દર્દીના આપ્તજનોને  અને ડૉક્ટરને પણ  દર્દીના સારા થવાની આશા છે. આ આશા જ સહુની પ્રવૃત્તિનું પ્રયોજન છે. યાદ કરો કે ગમે તેવા લોકડાઉન વચ્ચે પણ કામ કરતો માનવી દિલમાં આશા અને અરમાન લઈને ચાલી રહ્યો છે કે આ રોગનો – કોરોનાનો અને તેની વિટંબણાઓનો અંત આવશે. કોઈ પણ દવા કે વેક્સિનના મૂળમાં વિજ્ઞાન તો છે જ પણ એ જ વિજ્ઞાન આશાના સામ્રાજ્ય વિના પાંગળું છે, અશક્તિમાન છે.

સફળતાની સીડીની ટોચ પર રહેલો માનવ પણ આશાના પગથિયાં વિના આરોહણ કરી શકતો નથી. કદાચ આ જ વાત એવરેસ્ટના આરોહકને પણ લાગુ પડે છે.
એવરેસ્ટ આરોહણમાં નિષ્ફળતા મળવાથી  ખડતલ શેરપા તેનસિંગ એકદમ નિરાશ અને હતાશ હતો. એવામાં તેને હિમાલયના બર્ફીલા પહાડોમાં દિગંબર અવસ્થામાં વિચરતા સ્વામી સર્વેશ્વરાનંદ મળ્યા.
સ્વામીજીએ તેનસિંગને પૂછ્યું:”ક્યા બાત હૈ?”
“ગૌરીશંકર શિખરપે જાના ચાહતા હું.” (19મી સદીમાં કેટલાક યુરોપિયન નકશા બનાવનાર અને ઘણા લોકો ભૂલથી ગૌરીશંકરને જ એવરેસ્ટ માનતા)
“સંકલ્પ કરો કે તુમ ચોટી પર પહુંચોગે, તો જરૂર પહુંચોગે.”
બાકી તો ઇતિહાસ છે.
અમાપ શિખરોને માપવાની અખંડ આશા સાથે તેનસિંગે મુસીબતોનો મુકાબલો કરી અશક્ય સામે બાથ ભીડી પ્રચંડ પુરુષાર્થ કર્યો.
વિશ્વ જાણે છે કે તેનસિંગ એવરેસ્ટની ચોટી પર પહોંચ્યો!
મારે, તમારે, સૌને કોઈ શિખરની ટોચે પહોચવું છે….જો દિલમાં હશે આશા…સાથ મળે પુરુષાર્થનો…તો એ આશા જરૂર ફળશે….તમને પણ તમારું શિખર મળશે.

આજનો યુગ ઇન્સ્ટન્ટનો યુગ છે. બધું જ ત્વરિત જોઈએ. ઇન્સ્ટન્ટ ફૂડ, ઇન્સ્ટન્ટ ફોટો, ઇન્સ્ટન્ટ મની ટ્રાન્સફર વગેરે વગેરે….આશા પણ ઇન્સ્ટન્ટ જ ફળવી જોઈએ. પરંતુ એ શક્ય નથી. જ્યારે તમામ સંજોગો વિપરીત હોય ત્યારે પણ જે આશા રાખે એ સાચો આશાવાદી. અફાટ મહાસાગર… ક્રિસ્ટોફર કોલંબસ અને તેના ત્રણ જહાજો… સાલ 1492. સ્પેનથી નીકળ્યા ને દિવસો થયા પણ જમીન કે કિનારો દેખાતો નથી. સાથીઓની ધીરજ પણ ખૂટી છે અને મૂંઝવણ પણ છે જ.  આગેકૂચ કરવી કે પીછેહઠ? છતાં કોલંબસે આશા છોડી નહિ અને અમેરિકાનો નવો ખંડ તેણે શોધ્યો.

એક કહેવત છે – ‘જ્યાં લગી શ્વાસ, ત્યાં લગી આશ.’ સફળતાની આશા એ આ વિશ્વમાં થતાં નાનામોટા બધા જ  કાર્યોનું  અનિવાર્ય અંગ છે. આશા જીવનને બળ આપે છે, મનને ચેતનવંતુ બનાવે છે, સ્વપ્નોને સાકાર કરે છે. આશા વગર જીવવાનું અશક્ય બની જાય. આશા એવું અમૃત છે જે જીવનને રંગ અને રસસભર બનાવે છે. પણ બહારની કોઈ વ્યક્તિ તમારી અંદર આશા ભરી દે એ શક્ય નથી. આશાનો છોડ દરેક વ્યક્તિએ જાતે જ ઉગડવો પડે છે. ચારે તરફ નિરાશાના કાળા વાદળો ઘેરાયેલા હોય… છતાં એક માત્ર આશાનો દીપક જો જલતો હશે તો એના વડે ફરી ઉત્સાહ, શાંતિ, હિંમત અને સમૃદ્ધિના પ્રકાશનું પ્રાગટ્ય થશે….એટલે જ, આપણાં ઘરમાં અને મનમાં હંમેશા આશાનો દીવો જલતો રાખો…

….. 24×7 નિરંતર દોડતી દુનિયાનો આ વર્તમાન  નવીનતમ  અનુભવ…. લોકડાઉન…વ્યથા …અકળામણ…. નિરાશાનું સામ્રાજ્ય…. જાણે કે આજે વિશ્વના ઉપવનની પાનખર… પુષ્પોનો પમરાટ હોય કે મધમાખીનું ગાન…બધું ગુમ અને વિશ્વની સડકો ગુમસુમ… પ્રશ્ન થાય કે વસંત ક્યારેય નહીં આવે? …ઉત્તર…કોશેટો બનીને પુરાયેલ વિશ્વ નવી સજ્જતા સાથે બહાર નીકળવા થનગની રહ્યું છે … એ આશાના સહારે…કોશેટો તૂટશે … નજરે પડશે રંગબેરંગી પાંખો સાથેનું નવું પતંગિયું … એ જ આશા… અમર આશા…

રીટા જાની
28/05/2021

સ્પંદન-18

ક્યારેક તીખી તલવાર
ક્યારેક આંસુડાં ચોધાર
અજબ આ નયનની દ્રષ્ટિ
બદલી જાય સકળ સૃષ્ટિ
આશા અભિલાષાની ઉષા
કે આતુર નયનોની તૃષા
ખોળે ખુશીઓનો ખજાનો
સકળ સંસાર લાગે મજાનો
ક્યારેક હસાવે, ક્યારેક રડાવે
જિંદગી હમેશાં નિતનવા પડાવે

આંખો …સ્વપ્નિલ સંસારની પાંખો…આંખોમાંથી અમી વરસે.. ને ક્યારેક ગુસ્સો તો ક્યારેક જુસ્સો…તો ક્યારેક વેરનું  ઝેર…આંખો માનવીનો ભાવ છે અને સંસાર સૃષ્ટિમાં દ્રષ્ટિનો પ્રભાવ છે.  આંખો એ મનના સોફ્ટવેરનું હાર્ડવેર છે  અને દ્રષ્ટિ એ આ સોફ્ટવેરનો પ્રોગ્રામ છે. મન અને આંખોનું સંકલન હોય છે. મનના ભાવનો આંખો પર હમેશાં પ્રભાવ હોય છે. દીપક કેટલો પણ નાનો હોય, પ્રણામનો અધિકારી બને છે. આગ કેટલી પણ મોટી હોય, ધિક્કારને પાત્ર બને છે.

સામાન્ય રીતે આંખો સવારમાં ખૂલે અને દિવસની શરૂઆત થાય છે. તેથી જ કદાચ કહેવત પડી હશે કે  ‘જાગ્યા ત્યારથી સવાર’. આ કહેવત તો જૂના સમયથી હશે પણ પ્રશ્ન એ છે કે માણસ જાગે છે ખરો? દુનિયાદારીની પળોજણમાંથી તે છૂટી શકતો નથી. પ્રથમ પૈસાની દોડમાં તે શરીર સ્વાસ્થ્ય ગુમાવે છે , પછી સ્વાસ્થ્ય મેળવવા માટે પૈસા ખર્ચે છે. ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય કે જીવનની દૃષ્ટિના કેન્દ્રમાં શું હોઈ શકે ? ધન કહો કે સંપત્તિ , બંગલા, કાર કે બેંક બેલેન્સ, આ બધાં માનવસર્જિત સાધનો છે. તે  જીવનને સરળ ચોક્કસ બનાવી શકે છે પણ તે જીવન નથી. જીવન એ રોજબરોજના જીવનની સરળતા છે,  જેના પર કદાચ કોઈનું ધ્યાન ભાગ્યે જ જાય છે. હવા, પાણી અને શુદ્ધ વાતાવરણ કે આરોગ્યપ્રદ ખોરાકનું મહત્વ ઓછું ન આંકી શકાય. ચોવીસ કલાક શ્વાસ લેતો માનવી પણ જો થોડી મિનિટ શ્વાસ ન લઈ શકે તો શું થઈ શકે તે કોરોનાથી થંભી ગયેલું વિશ્વ  જાણી ગયું છે.  ગઈકાલની સફળ દુનિયા આજે હાંફી રહી છે. ત્યારે થાય છે કે જીવનની દૃષ્ટિ, વિકાસની દૃષ્ટિ શું હોઈ શકે ? અસ્તિત્વ અને વિકાસનો સંઘર્ષ આજે સહુ અનુભવે છે. મિત્રતા અને સત્કાર , ટુરિઝમ અને બીઝનેસ  આજે માસ્ક અને વેક્સિનનો પડકાર ઝીલી રહ્યાં છે. અર્થ પંડિતોને પણ જીવનના અર્થનું મહત્વ સમજાયું છે.  વિશ્વની દૃષ્ટિ બદલાઈ છે.  જીવનનો હેતુ માત્ર વિકાસ જ નહીં,  કલ્યાણ પણ છે તેવી દ્રષ્ટિ ઉદભવી છે.  દૃષ્ટિ એ માત્ર ભૌતિક નથી, વ્યક્તિગત નથી,  સાર્વત્રિક પણ છે. તેમાં જ માનવ કલ્યાણ છે તેવી સમજણ હવે આકાર લઇ રહી છે. આ  તો સામાજિક કે આર્થિક દૃષ્ટિબિંદુ છે પણ માણસની વ્યક્તિગત દૃષ્ટિ શું હોઈ શકે?

દ્રષ્ટિ, ભાવ દ્રષ્ટિ, વક્ર દૃષ્ટિ અને કૃપા દ્રષ્ટિ. ક્યારેક લાગે કે આ તો જ્યોતિષ વિજ્ઞાન ચાલી રહ્યું છે. શનિની વક્રદ્રષ્ટી અને ગુરુની કૃપાદૃષ્ટિની વાતો ઘણાના મનમાં જાગૃત થતી હોય છે. ગ્રહો તે પ્રમાણે વર્તન કરે છે કે નહીં તે મતમતાંતરનો વિષય છે. પણ સંસારચક્રના રાહ પર ચાલનારા સહુનો અનુભવ છે જ કે કોઈની કૃપાદૃષ્ટિ મેળવવા માટે ઘણા લોકો જાતજાતની યુક્તિ પ્રયુક્તિઓ અજમાવતા હોય છે.  દૃષ્ટિ, ભાવનું સર્જન કરે છે. કોઈના પ્રત્યે ભાવ કે અનુરાગ હોય તો સ્નેહદૃષ્ટી પ્રગટતાં વાર લાગતી નથી.  જીવનભર એકબીજાની અમીદ્રષ્ટિ પામવાની અભિલાષા  સહુ કોઈની હોય છે. કદાચ પ્રેમ શબ્દ પણ આ જ પ્રકારમાં આવી શકે છે.

દૃષ્ટિ શું કરી શકે અને શું ન કરી શકે? આ વાતનો તાગ મેળવવા મહાભારતથી ઉત્તમ ઉદાહરણ બીજું કયું હોય? દ્રષ્ટિહીન રાજા ધૃતરાષ્ટ્રનો સાથ આપવા આંખે પટ્ટી બાંધી રાખતી  પતિભક્ત ગાંધારી યાદ આવ્યા વિના ન રહે. પતિપરાયણતા  એ પણ દ્રષ્ટિ જ જન્માવે છે.  જો  ધૃતરાષ્ટ્રને સામાન્ય દૃષ્ટિ હોત તો કદાચ મહાભારતનો ઈતિહાસ જુદો જ હોત. મહાભારત પણ પુત્રમોહથી પીડિત ધૃતરાષ્ટ્ર અને રાજ્યમોહથી પીડિત દુર્યોધનની કથા જ છે ને? તો ગુરુ દ્રોણાચાર્ય અને રાજા દ્રુપદની  વેર દ્રષ્ટિ અને કૌરવ પાંડવના વેરની દ્રષ્ટિની કથા પણ છે.  હજારો વર્ષ પછી પણ મોહ, વેરઝેર , ઈર્ષ્યા અને સિંહાસનનો મોહ  આજના  વિશ્વમાં પણ દેખાશે જ. વેક્સિન હોય કે વેપાર, સમગ્ર વિશ્વ વિશ્વશાંતિની ઝંખના વચ્ચે, બબ્બે વિશ્વયુદ્ધ બાદ આજે પણ વિભાજીત છે. અનુભવ એવો રહ્યો છે કે સ્પર્ધા , પ્રતિસ્પર્ધા અને કાવાદાવાનું , વેરઝેરનું વિશ્વ આજે પણ જીવંત છે. શક્ય છે કે  ભિન્ન ભિન્ન દ્રષ્ટિકોણના કારણે જ આવું બને છે. માનવીની દૃષ્ટિ સમાન હોતી નથી અને સમાનતાની વિચારસરણી હોવા છતાં કેટલાક પ્રત્યે પક્ષપાત એ વાસ્તવિકતા છે.

એક જ પરિસ્થિતિમાં પણ કેટલો અલગ પ્રતિભાવ હોઇ શકે તે જાણવા જેવું છે. …એક દારૂડિયા પિતાનો પુત્ર હતો. જન્મથી જ તેણે જોયું કે પિતા દારૂ પીવે છે, સાંજે કામ પરથી ઘેર આવી મારપીટ કરે છે, ગાળો બોલે છે. તેણે એવું વિચાર્યું કે જીવન આ રીતે જ જીવાય. તે પણ કુસંગે ચડી દારૂ પીવા લાગ્યો, પિતાની જેમ જ દારૂડિયો બની ગયો…પોતાનું જીવન વેડફી દીધું. જ્યારે આવીજ પરિસ્થિતિમાં બીજા એક દારૂડિયાનો પુત્ર હતો. તેણે વિચાર્યું કે પિતા દારૂ પીને આવે છે. માતાને મારપીટ કરી રડાવે છે. આ જોઈ તેણે નક્કી કર્યું કે હું ક્યારેય દારુને હાથ નહિ લગાડું…માટે ફક્ત સંજોગો કે પરિસ્થિતિને દોષ આપીએ તે યોગ્ય નથી. જેવો આપણી પ્રતિભાવ તેવું પરિણામ.
માટીને ગરમી મળે તો કઠણ થાય ને મીણને ગરમી મળે તો એ  પીગળે. ગરમી એ જ છે પણ પરિણામ અલગ. તમે કેવા છો ….તમારી દૃષ્ટિ કેવી છે…એના પર બધું નિર્ભર છે.

કેન્યાનો દોડવીર આબેલ મુતાઈ ફિનીશ લાઈનથી થોડે દૂર હતો ને કોઈ નિશાની જોઈને ગૂંચવાઈ ગયો. તેને લાગ્યું કે તેણે રેસ પૂરી કરીને જીતી લીધી છે. તેની પાછળ જ હતો સ્પેનિશ દોડવીર, ઇવાન ફર્નાન્ડીઝ, જે  વસ્તુસ્થિતિ સમજી ગયો. તેણે મુતાઈને દોડવાનું ચાલુ રાખવા બૂમ પાડી. પણ ભાષા ન સમજવાના કારણે મુતાઈને ખબર પડી નહિ. આથી ફર્નાન્ડીઝે મુતાઇને ધક્કો મારી વિજય અપાવ્યો. રિપોર્ટરે ઇવાનને પૂછ્યું કે તે રેસ જીતી શકે તેમ હતો છતાં તેણે શા માટે મુતાઇને જીતાડ્યો. ત્યારે તેણે કહ્યું કે રેસ તેની જ હતી ને તે જીતી રહ્યો હતો. જો હું જીતું તો તેમાં ઉત્કૃષ્ટતા ક્યાં રહી? એ એવોર્ડ મને માન સન્માન આપી શકે? મારી માતા મારા માટે શું વિચારે?  આખરે તો ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે સાધન અને સાધ્યની શુદ્ધિની વાત અપનાવવાની વાત છે. આપણા બાળકો ક્યા મૂલ્યો શીખે એમ આપણે ઇરછીશું? કેટલાક લોકો એવા પણ હોય છે જે બીજાને શક્તિશાળી બનાવવાના બદલે તેની નબળાઈનો લાભ ઉઠાવે છે. જો આપણે બીજાને ફિનીશ લાઇન સુધી પહોંચાડીએ તો એમાં જીત આપણી પણ  છે.

બહારના વિશ્વ માટે આસપાસના લોકોનો સહકાર જોઈએ. અંતરંગ વિશ્વ માટે તો ફક્ત પોતાની જ જરૂર છે. સાથે એ પણ એટલું જ સાચું છે કે તમારી આસપાસ અશાંતિ અને અરાજકતા હશે તો તમે કઈ રીતે શાંતિથી રહી શકશો? આપણી દૃષ્ટિ લાઈફબોટ જેવી નહિ પણ લાઈટહાઉસ જેવી રાખો. લાઈફબોટ તો થોડા લોકોને જ બચાવી શકે. પણ લાઈટહાઉસ તો ઘણા લોકો માટે પથપ્રદર્શક બની શકે. આપણા જીવનનું લક્ષ્ય તો લાઈફબોટ કે લાઈટહાઉસ બનવાનું નહિ પણ  ધ્રુવતારક બનવાનું હોય. એ જ છે જીવનની સાચી દૃષ્ટિ.

રીટા જાની
21/05/2021

સ્પંદન-17

આજે સૂર બન્યા છે બેસૂર
ખબર નહિ કોનો છે કસૂર
વિષાણુ આવ્યો બની અસુર
દાવ પર જીવન બેકસૂર

વિશ્વ છે આખું દંગ
સંજોગો છે આજે તંગ
નથી કોઈ કોઈને સંગ
એકલ પંડે ખેલવો જંગ

સમજ હવે આ ઈશારો
દૂર  કર હવે વિકારો
મળશે જરૂર કિનારો
હૃદય કરશે હાશકારો.

સમય…બદલાતો હોય છે…બદલાઈ જાય છે…બદલાઈ રહ્યો છે….સમય અને પરિસ્થિતિ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. સમય બદલાય અને પરિસ્થિતિ બદલાય છે. માનવી કહો કે સમાજ, વ્યસ્તમાંથી અસ્તવ્યસ્ત થઈ જાય છે. સદીઓ..બદલાતી રહી છે… ક્યારેક બીજા વિશ્વયુદ્ધમાંથી નીકળેલું વિશ્વ જ્યારે વિકાસની પગથાર પર કદમ માંડી રહ્યું હોય છે, ત્યારે જ આવે છે…2020..
કદમ થંભી જાય છે… દોડ થંભી જાય છે,  ધમધમતાં બજારો કહો કે વિશ્વના રાજમાર્ગો, વેરાન બને છે…નવા શબ્દો ઉદભવે છે… લોકડાઉન …હવે વિકાસ અને પ્રગતિના દોરાહા પર ઊભેલી માનવસભ્યતા કેદ છે…વિષાણુએ સર્જેલી વિષમતામાં…નવા પડકારો ઉદભવે છે… ક્યાંક છે એકલતા તો ક્યાંક છે એકાંત.  આતુર નયનો શોધતાં હતાં એકાંત અને મળી છે એકલતા.

દેવો અને દાનવોએ ભેગા મળી અમૃત મેળવવા સમુદ્ર મંથન કર્યું.  સૌથી પહેલાં તેમાંથી નીકળ્યું હળાહળ વિષ.  આજે આંધળા વિકાસની દોડમાં, પહેલા થવાની હોડમાં, કંઇક મૂળભૂત ચુકાયું છે, ખોવાયું છે, ગુમાવ્યું છે જેની કિંમત હજુ સમજાઈ નથી. હજુ પણ જાગીને સમજવાની જરૂર છે. નહિતર ભીડમાં પણ એકલતા અનુભવતો માનવી આ હળાહળ વિષ પીવા શંકર ક્યાંથી લાવશે….

ક્વોરંન્ટાઈન…આ શબ્દ એકાદ વર્ષ પહેલાં બહુ જાણીતો ન હતો. પણ કોરોનાકાળે આ શબ્દ ખૂબ પ્રચલિત કરી દીધો. એની  અસર એ થઈ કે જો વાઈરસનું ઇન્ફેક્શન થયું તો ફરજિયાત 10 અથવા 14 દિવસનું ક્વોરંન્ટાઈન.  એક અલાયદા રૂમમાં એકલા જ રહેવાનું. ત્યારે હંમેશા સમાજ, પરિવાર, મિત્રો સાથે રહેવા ટેવાયેલો  માનવી અચાનક જ એકાંત અને એકલતાના સ્પંદનો વચ્ચે ઝોલા ખાતા પાંજરે પુરાયાનો  અનુભવ કરે છે.  પાંજરે પુરાયેલા સિંહ, વાઘ કે પંખીઓ કરતાં તેની મન:સ્થિતિ વધુ સારી હોય તેમ લાગતું નથી. આખી દુનિયાનું જ્ઞાન ધરાવતો હોવા છતાં પોતાના વિશે સાવ જ અજાણ એ વ્યક્તિને જાત સાથે ઓળખાણ કરવાની તક મળે છે. માનવ મહેરામણના કોલાહલમાં દબાઈ ગયેલ અંતરનો અવાજ સાંભળવાની તક સાંપડે છે.

એકલતા અને એકાંત –  આ બંનેમાં બહુ ભેળસેળ થાય છે. પણ તાત્વિક રીતે બંને એકદમ અલગ છે.  એકાંત ભૌતિક છે જ્યારે એકલતા માનસિક છે.  વ્યક્તિ જ્યારે એકલી હોય, આસપાસ બીજું કોઈ ન હોય ત્યારે એકાંતમાં છે. એકાંત એટલે હું મારી સાથે છું. એકાંતમાં વ્યક્તિ બધા આવરણો, બધા મહોરા ફગાવીને સ્વને પામી શકે છે. જે સ્વને નથી જાણતો એ અન્યને ક્યાંથી જાણી શકે?  જેને તપ, ધ્યાન કે સાધના કરવી છે, તે એકાંતમાં જ થઈ શકે. માટે એકાંત ખૂબ પવિત્ર છે અને સાધનાનો રાજમાર્ગ છે.

એકલતા એટલે મારું કોઈ નથી. એકલતામાં વ્યક્તિ એકલી પણ  હોઇ શકે કે પછી પરિવાર સાથે, મિત્રો સાથે, ઓફિસમાં, ટોળામાં – સમૂહમાં પણ હોઈ શકે. વ્યક્તિ એકલી હોય ને એકલતા લાગે એ તો સમજ્યા  પણ બધાં સાથે હોવા છતાં જ્યારે કોઈની સાથે વૈચારિક રીતે, લાગણીની રીતે, ભાવની રીતે જોડાઈ ન  શકાય ત્યારે વ્યક્તિ એકલતા અનુભવે છે. એકલતા દુઃખમાંથી જન્મે છે. અથવા એમ પણ સાચું છે કે એકલતા દુઃખ આપે છે. એકલતા એટલે હતાશા, નિરાશા અને તમામ નેગેટિવ સંવેદનાનો સરવાળો. પણ અહીં એક વસ્તુ અભિપ્રેત છે – આપણી અપેક્ષા. આપણી અપેક્ષા હોય છે કે કોઈ આપણને કંપની આપે, મદદ કરે, વાત સાંભળે, વાત કરે, ફરવા આવે…ઘણું લાંબુ લિસ્ટ થઈ શકે. આ અપેક્ષાની પૂર્તિ ન થાય એટલે એકલતા લાગે. વ્યક્તિને જાત જાતના ભય સતાવતા હોય છે – ગરીબી, રોગ, મૃત્યુ વગેરે…એ બધા કરતાં પણ મોટો ભય તેને એકલતાનો હોય છે.  કારણ કે તેને પોતાની જાત સાથે સમય ગાળવાનું ક્યારેય પસંદ જ નથી કર્યું. મારું તો કોઈ નથી…ને ક્યારેક વાત જીવન મરણ સુધી પણ પહોંચી જાય.

પણ બીજો દૃષ્ટિકોણ તો ભુલાઈ જ જાય છે. હું એટલે કોણ? આ શરીર? ના, મારી અંદર જે ચૈતન્ય છે તે…એ તો હંમેશા એકલું જ હોય…મારી અંદર બીજું કોઈ પ્રવેશી  જ ન શકે. આજે સૌને સ્વતંત્ર, એકલા રહેવું ગમે છે. પણ ખરેખર એવી સ્થિતિ આવી પડે તો વ્યક્તિ એ પણ સહન કરી શકતી નથી, ખોવાઈ જાય છે.  એકલતા કોઈ પણ ઉંમરે અણગમતી છે. તેનો સાચો ઉકેલ એ છે કે આ સમયનો આત્મચિંતન અને સાધના માટે ઉપયોગ કરવો. ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે પોતાની એકાંત વ્યથાને ઓગળી ‘ ગીતાંજલિ ‘ જેવા અમર સર્જન આપ્યાં. અંધત્વના એકાંતને અભિશાપના બદલે આશિષ બનાવી અંધ કવિ મિલ્ટને જગતને સ્વર્ગનું તાદૃશ્ય ચિત્રણ કરાવતા બે મહાકાવ્યો આપ્યાં. તેમની વિશ્વવિખ્યાત કૃતિ ‘ પેરેડાઈઝ લોસ્ટ’ નું સર્જન  તેમણે બંને આંખો ગુમાવ્યા બાદ કરેલું.  કાશ્મીરના મર્મી કવિયત્રી લલ્લેશ્વરીએ સ્વેચ્છાએ લાંબો સમય કાશ્મીરની એકાંત ઘાટીઓમાં કાઢી સુંદર સર્જન કર્યું. એથી વિરુદ્ધ આ કોરોનાકાળમાં ઘણા લોકો ડિપ્રેશનનો શિકાર બન્યા. તથા લોકોની સોશિયલ મીડિયા પાછળની ઘેલછા એ આનો પુરાવો છે.  હકીકત એ છે કે વ્યક્તિ એકાંતમાં પોતાની જાત સાથે તાલ મિલાવી શકે છે અને પોતાના હૃદયમાં ઝંકૃત થતાં સ્પંદનો અનુભવી શકે છે. જો અંતર્યાત્રા કરીશું, જાત સાથે જોડાઈશું તો એકલતાની મરુભૂમિને એકાંતના બાગમાં બદલી શકીશું. પછી  તાકાત નથી એકલતાની કે તમને ડગાવી શકે.

રીટા જાની
14/05/2021

ht

સ્પંદન-16

હૈયે છે એવો ઉલ્લાસ
હોઠે આવે જય ગુજરાત.
ધીંગી ધરાની ધીંગી પ્રજા,
દેશ દેશાવરે ફરકે ધજા.
સુખ સમૃદ્ધિ લાવે આણી,
સાહસમાં ન કરે પાછી પાની.
મીઠી બોલી, મીઠા દિલ,
ગરબે ઘૂમે મેલી હેલ.

મોહન અને મોહનદાસની આ પુણ્યભૂમિ, સરદાર પટેલ, ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક અને રવિશંકર મહારાજ જેવા નેતાઓની ભૂમિ, વિક્રમ સારાભાઈ સમા વૈજ્ઞાનિકની ભૂમિ,  નરસિંહ મહેતા, મીરાંબાઈ અને પ્રેમાનંદની ભક્તિમાં છલકાતી  અહીંની ગુજરાતી ભાષા, અવિનાશ વ્યાસના સંગીતમાં ઝંકૃત થતી, નર્મદ, મેઘાણી, મુનશી અને ઉમાશંકરના સાહિત્યમાં કસુંબીનો રંગ પીને તરબતર થતી આ ધરા ગુજરાત અને તેની ગુજરાતી ભાષા તથા તેની ખમીરવંતી પ્રજાની વાત અનોખી છે. ડાલામથ્થા સાવજની ડણકથી ગાજતી આ ભૂમિએ બે રાષ્ટ્રોના રાષ્ટ્રપિતા આપ્યા છે.

ગુજરાત અને ગુજરાતીઓ સાથે સમૃદ્ધિ સદાયે જોડાયેલી રહી છે.  સોનાની દ્વારિકા અને સુરત સોનાની મૂરત  એ કોઈ પણ સાહિત્યપ્રેમી ગુજરાતી માટે અજાણ્યા નથી. ગુજરાત પાસે લાંબો સમુદ્ર કિનારો છે. તેથી ગુજરાત દરિયાદિલ છે. ક્યારેક સંજાણ બંદરે આવેલા આશ્રય માગતા પારસીઓને પણ આવો અનુભવ થયો હતો.  પરંતુ આનંદ એ વાતનો કે પારસીઓ ગુજરાતમાં દૂધમાં સાકરની જેમ ભળી ગયા. દાદાભાઈ નવરોજી હોય કે ટાટા, કોઈના માટે ગુજરાત અજાણ્યું નથી. દેશ દેશાવરમાં આ મહેક ફેલાયેલી છે. અહીં કોઈ શરણાગત નથી પણ દિલથી સહુનું સ્વાગત છે. દરિયાદિલી ગુજરાતના લોહીમાં છે. આવી જ લાગણી હતી કેટલાક પોલેન્ડના શરણાર્થીઓની જ્યારે બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં 500 સ્ત્રીઓ અને 200 બાળકો સાથે પોલેન્ડથી નીકળેલ જહાજના કેપ્ટનને કહેવાયેલું કે જ્યાં શરણ મળે ત્યાં જજો. જહાજ દેશ દેશ ફર્યું અને બધાએ જાકારો આપ્યો ત્યાં સુધી કે મુંબઈ બંદરે અંગ્રેજ સરકારે પણ ના પાડી. જહાજ આવ્યું ગુજરાતના  જામનગર બંદરે. મહારાજા દિગ્વિજય સિંહ શરણ તો આપે જ છે પણ સાથે જ બાળકોના શિક્ષણ માટે બાલાચડી સૈનિક શાળામાં વ્યવસ્થા પણ કરે છે. શરણાર્થીઓ નવ વર્ષ બાદ વતન પરત ફરે છે.  તેઓ આજે પણ આ ઉપકાર ભૂલ્યા વગર દર વર્ષ જામનગરની મુલાકાત લે છે. ગુજરાત સંવેદનશીલ  છે. આવાં સીમાચિહ્નો ગુજરાતને પ્રસ્તુત કરે છે. તેથી જ ખુશ્બુ ગુજરાત કી આપણને હૃદય સ્પર્શી લાગે છે. કારણ કે આ જ ખુશ્બુ આપણા હૈયા સુધી વસેલી છે અને પ્રેરણા પરિમલ વહાવી રહી છે. …પ્રેરણા પરિમલ વહે છે અને તેમાંથી ખુશ્બુ વહે છે – આ ખુશ્બુ છે સાહસિકતાની. કિનારો આફ્રિકાનો હોય કે અમેરિકાનો કે પછી યુરોપનો, ગુજરાતી સાહસિકતાની સોડમ બધે જ છે. ગુજરાતની સાહિત્ય સમૃદ્ધિ જુઓ તો પણ તમને આફ્રિકાની વાતો મળી આવશે. ગુણવંતરાય આચાર્યની નવલકથાઓ ‘દરિયાલાલ’ જુઓ કે ‘સક્કરબાર’ એ આભાસ થયા વગર રહેતો નથી કે ગુજરાત માટે આફ્રિકા અજાણ્યું હોય. તો યુરોપમાં માદામ કામા હોય કે શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા- ગુજરાતનો દેશપ્રેમ ભારતના સ્વાતંત્ર્યમાં પણ ઝળકે છે. વાસ્કો દ ગામાને કાલીકટ બંદરની રાહ દેખાડનાર કાના  માલમને પણ એક સાહસિક દરિયાખેડું ગુજરાતી તરીકે ન જ ભૂલી શકાય.

ગુજરાતનો સ્થાપના દિન એ આનંદની ક્ષણ છે, સંકલ્પની ક્ષણ છે, નવાં સ્વપ્નોથી આંખોને રોમાંચિત કરવાની ક્ષણ છે. તેથી જ ભૂતકાળની ભવ્યતાનો પરિચય એટલું જ પર્યાપ્ત નથી. સમય હમેશાં સરતો રહેતો હોય છે.  ઈમારતોની ભવ્યતા તો જ જળવાય જો તેનું સ્વરૂપ બદલાય.  ઇતિહાસનો પદાર્થપાઠ એ છે કે ઇતિહાસ સર્જવો જરૂરી છે. તેમાં રાચવું એ કદાચ ક્ષણિક આનંદ જ હોઈ શકે.  વસંતના આગમનની વધામણી ખાતાં પહેલાં પુષ્પોના સામ્રાજ્યની રૂપ, રંગ અને મહેકથી સજાવટ કરી લઈએ.

ગુજરાતી એ વિશ્વજાતિ છે.  જો સંકુચિતતા હોય તો એ ગુજરાતી નથી. જેમ તે બધાને આવકારે છે તેમ પોતે પણ દેશ દેશાવર ખેડી બધે પહોંચે છે.  પોતાના આતિથ્ય દ્વારા સૌને સત્કારે છે તો વિદેશમાં જઈને પણ પોતાની સંસ્કૃતિ જાળવી રાખીને ત્યાં સમાઈ જાય છે.  જ્યાં પગ મૂકે ત્યાં દૃઢમૂળ થઈને રહે એટલું જ નહિ પણ સેવા સુવાસથી ખ્યાતિ પ્રસરાવે એ સાચો ગુજરાતી. ફોર્બ્સ અને ફાધર વાલેસ જેવા સવાયા ગુજરાતીઓએ ગુજરાતી ભાષાની અમૂલ્ય સેવા કરી.  તો  માદરે વતનથી માઈલો દૂર પરદેશની ધરતી પર માતૃભાષા ગુજરાતીના સંવર્ધન માટે કામ કરતા  ‘બેઠક’, ‘બે એરિયા ગુજરાતી સમાજ’ , ‘ ઓટલો ‘ અને  તેના જેવા અનેક સંગઠનો વર્ષોવર્ષ ગુજરાત ગૌરવ દિન રંગે ચંગે ઉજવે છે એટલું જ નહિ પણ ગુજરાતની સંસ્કૃતિની આલબેલ પોકારે છે.

ગ્લોબલ ગુજરાતી એ માત્ર આજની વાત નથી, એ તો તેની કાયમી ઓળખ છે.  વિશ્વભરમાં પોતાના લચીલાપણાના ગુણના કારણે દુનિયાભરમાં આપણને ગુજરાતીઓ જોવા મળે છે.  તેના પ્રવાહી સમ સ્થિતિસ્થાપક સ્વભાવના કારણે તે વિશ્વના કોઈપણ સ્થળ, સમય અને સંજોગોમાં ગોઠવાઈ શકે છે. ગુજરાતી દરેક દિશાઓથી આવતા નવા વિચારોને સ્વીકારી શકે છે. તે હંમેશા પરિવર્તન માટે તૈયાર હોય છે – પછી તે વાત વ્યંજનની હોય, વિચારોની હોય, પહેરવેશની હોય, ભાષાની હોય  કે ટેકનોલોજીની હોય. તે સામ, દામ દંડ, ભેદની નીતિ અપનાવી પોતાનું કામ કુનેહપૂર્વક કઢાવી લે છે.  માટે તો વર્ષોથી વેપારમાં ગુજરાતી એક સફળ પ્રજા છે. જીવનને ભારોભાર માણવું એ ગુજરાતી સ્વભાવ છે. તમે દેશમાં ફરો કે વિદેશમાં….સૌથી વધુ પ્રવાસીઓ તમને ગુજરાતના જ મળશે.

ગુજરાતીઓના  ભોજનપ્રેમની વાત વગર આ લેખ અધૂરો જ ગણાય. તેમના ફાફડા, ગાંઠિયા, થેપલા, ઢોકળા જગજાહેર છે. હળવદના ઘીથી લથબથ ચૂરમાના લાડુ, સુરતની ઘારી, વડોદરાનો લીલો ચેવડો, ખંભાતનું હલવાસન, ભરૂચની શિંગ,  ગોંડલના ફાફડા, ભાવનગરના ગાંઠિયા, વલસાડી હાફૂસ અને તલાલા ગીરની કેસર કેરી એમનો આગવો પ્રેમ છે.

ગુજરાત, ગુજરાતી અને ગરબા એક અનોખું સંયોજન છે. નવરાત્રી હોય કે કોઈપણ શુભ પ્રસંગ…ગરબે ઘૂમતા ગુજરાતી આખી રાત ગરબા ગાઈને  પણ થાકતા નથી….ભલે ગલીના નાકા પરની દુકાને જવા વાહન લઈ જતા હોય.

કલા અને મનોરંજનના ક્ષેત્રે પણ ગુજરાતીઓનું યોગદાન રહેલું છે.  દેશી નાટક સમાજ… આઈએનટી..પંચોલી પિકચર્સ…કલ્યાણજી આણંદજી…સંગીતકાર જયકિશન..ચિત્રકાર રવિશંકર રાવળ…આર્ટ ડાયરેક્ટર કનુ દેસાઈ….નોંધનીય નામો છે.

ગુજરાતી પાસે વિઝન છે, દીર્ઘદૃષ્ટિ છે, વેપારની સૂઝ છે અને સાહસ પણ છે.  અમુલ, અંબાણી, અદાણી, ઝાયડસ, કેડીલા, સન ફાર્મા, ટોરેન્ટ ફાર્મા એના ઉદાહરણ છે. આ ખમીરવંતી પ્રજા કચ્છના ભયંકર ભૂકંપ પછી તેનું નવસર્જન કરે છે. કચ્છની મરુભૂમિમાં આજે કેસર કેરી, ડ્રેગન ફ્રૂટની ખેતી થાય છે તો ત્યાં સોલાર પાર્ક ને વિન્ડ ફાર્મ તેને વિકાસના પંથે અગ્રેસર કરે છે.  એવું નથી કે આ રસ્તે તેને કોઈ સંઘર્ષ ન કરવો પડ્યો હોય. પણ સંઘર્ષથી અટકે નહીં, હારે નહિ કે પાછો ફરે નહિ એ જ સાચો ગુજરાતી.

રીટા જાની
07/05/2021

સ્પંદન-15

હતાશા, નિરાશાના વાદળ છાયા,
થીજી ગયાં સ્પંદન સઘળાં, ખમૈયા કર
કાળના ખપ્પરમાં કિલ્લોલતા પરિવાર
ચીસ ધરબાઈ ગઈ દિલમાં, ખમૈયા કર
નયનોમાં સુકાયા શોણિતના અશ્રુ
વેદના બની કંપતો ચિત્કાર, ખમૈયા કર
પ્રાર્થું હે જગન્નિયંતા, ભૂલ માફ કર
બાળને તારી પાંખમાં લે, ખમૈયા કર.

એક તૂ ના મિલા, સારી દુનિયા મિલે ભી તો ક્યા હૈ…
ક્યારેક પ્રાણવાયુ માટે આ શબ્દો સાર્થક થશે એવી તો કોને કલ્પના હોય? ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન આજે એક ક્ષણમાં પુરાઈ ગયાં છે અને એ ક્ષણ … એ ક્ષણ એ અંતર છે… પ્રાણ અને પ્રાણવાયુ વચ્ચેનું, હૃદય અને ફેફસાં વચ્ચેનું, વર્તમાન અને ભવિષ્ય વચ્ચેનું, માનવ અને ટેકનોલોજી વચ્ચેનું, માનવ અને માનવ વચ્ચેનું, સૂનકાર અને ધબકાર વચ્ચેનું. સામાન્ય માનવી -દર્દી હોય કે પરિવારનો સદસ્ય -આશા અને નિરાશાના વમળમાં સપડાયો છે. હવામાં છે … સાઈરનોની ગુંજ, શ્વાસ માટેની તડપન, અધીર આંખો અને ચિત્કાર …મચ્યો છે હાહાકાર.

…આ હાહાકાર….કદાચ ગઈકાલ સુધી આ દોડતી દુનિયાને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ ન હતો કે આવું કઈં થઈ શકે. કાળા માથાનો માનવી શું ન કરી શકે એવા પ્રશ્નો વિચારસભાઓનું કેન્દ્ર હતા. સામાન્ય માનવી વિકાસના ફળ ચાખવાની પ્રતિક્ષામાં મગ્ન હતો. ટેકનોલોજી દરેક વસ્તુમાં કૌવત દેખાડી રહી હતી. વિશ્વના આર્થિક મંચો આર્થિક વિકાસદર હાંસલ કરવાના વિચારો અને ઠરાવોમાં મગ્ન હતાં. આકાશમાં જેટ વિમાનો અને સમુદ્રમાં જહાજો વચ્ચે વૈભવી ક્રુઝ જહાજો, માનવીઓથી ઉભરાતાં એરપોર્ટ અને બંદરો …અને વૈશ્વિકરણની ગ્લોબલ કલ્પનાઓ…આ બધું જ થંભી ગયું. બુલબુલના ગીતો બંધ થયાં અને … ફૂલો મુરઝાયાં.

આજ…વર્તમાન?… એમ્બ્યુલન્સની સાઇરનોની ગુંજ વચ્ચે હોસ્પિટલો હાંફી રહી છે…વિશાળ વ્યવસ્થાઓ પણ વિશાળ નથી તેની પ્રતીતિ સહુને થઈ રહી છે. પી પી ઇ કીટમાં રહેલા દેવદૂતો કહો કે ફ્રન્ટલાઈન વોરિયર્સ, સમગ્ર તબીબી જગત હાંફી રહ્યું છે.

ટેલિવિઝનના સમાચાર કે ફોન…જ્યાં જુઓ ત્યાં એક જ ટોન … લાચારી…નિરાશા… હતાશા..સંતાપ અને જિંદગી અને મોતની ખેંચતાણ…અટકતા શ્વાસ અને અકાળ મૃત્યુ.. પીડા,વેદના ચિત્કાર અને કલ્પાંત… આંસુડાં ચોધાર અને અંતર વરસે અનરાધાર…જાણે કે પ્રલયકાળ … કરૂણામય વિશ્વ બન્યું છે કરૂણતા….મૂંઝવણ અને મનોમંથન… ક્યા ઇસ રાત કી સુબહ નહીં?…
યાદ આવે છે વૈદિક પ્રાર્થના..
तमसो मा ज्योतिर्गमय ।
मृत्योर्मा अमृतं गमय ।
ઊંડા અંધારે થી પ્રભુ પરમ તેજે તું લઈ જા…
મહા મૃત્યુમાંથી, અમૃત સમીપે નાથ લઈ જા…

ના..નિરાશ થવાનો આ સમય નથી. થાકી, હારી, માથે હાથ દઈ, રડીને બેસી જવાનો આ સમય નથી. સમય કપરો છે, પરિસ્થિતિ વિકટ છે, પ્રશ્ન અતિશય મોટો છે પણ…જ્યાં હૈયે હામ છે, ત્યાં કશું જ અશક્ય નથી. માનવ કુદરત સાથે બાથ ભીડતો રહ્યો છે અને સંકટ સામે લડતો રહ્યો છે. પડકાર જેટલો મોટો તેટલો જ નિર્ણય અને નિશ્ચય સાથે આગળ વધવાનો નિર્ધાર અડગ. સાધનો ટાંચા છે, પણ જુસ્સો અડગ છે. ઉકેલ માટે હિંમત, સાથ અને સહકાર જોઈએ, માનવની માનવ પ્રત્યે સંવેદના જોઈએ. આ સમય મોહ ત્યાગી સમર્પણભાવ સાથે આગળ વધવાનો છે. નાવમાં છિદ્ર હશે પણ દોષારોપણનો સમય નથી..ભૂલ કે ચૂક જે હશે તે જોવાશે પણ અટકતા શ્વાસને રોકી લઈએ એ જીવનદાન છે. સમયને વ્યર્થ વેડફવા કરતાં સહુ વિચારે કે હવે શું થઈ શકે અને હું શું કરી શકું?

એક પ્રસંગ યાદ આવે છે ….
સૌરાષ્ટ્રની રસધારમાં મેઘાણી એ લખ્યું છે કે …
મેઘાણી એક વાર મહુવા, ભાવનગરની બજારમાંથી નિકળતા હતા અને એક ૮૦ વર્ષના માજીને મજુરી કરતા જોયા એટલે મેઘાણીએ પુછ્યું કે ,” મા, તારે કોઇ દિકરો નથી?
માની આંખમાં ઝળઝળીયા આવી ગયાં.. એણે કહ્યું કે,” દિકરો તો હતો ભાઇ,, અમે ખારવા(માછીમાર) છીએ.. મારો દિકરો ભાવનગરના એક શેઠનું વહાણ ચલાવતો હતો. આજથી પંદર વર્ષ પહેલા મધદરિયે વહાણ તુટી ગયું અને મારો દિકરો દરિયામાં ક્યાંક ખોવાઈ ગયો. એનો બાપ તો નાનપણમાં જ પરલોક ચાલ્યો ગયો હતો.. એટલે મારું મોત આવે ત્યાં સુધી મજુરી કરું છું. “
મેઘાણી એ કીધું કે, “તો પછી તમે શેઠ પાસેથી વળતર ન માંગ્યું?”
“અરે ભાઇ, કેવી રીતે માંગું? એ શેઠે એનું લાખો રૂપિયાનું વહાણ મારા દિકરાને ભરોસે મુક્યું હતું અને મારો દિકરો એને કાંઠે ન લાવી શક્યો.. ક્યાં મોઢે હું વળતર લેવા જાઉં..?”
સમજદારીનું આના કરતાં ઉંચું આસન ના હોય શકે. પૃથ્વી ગોળ છે, તમે જ્યાં ઉભા છો ત્યાં જ કેન્દ્ર છે.. જ્યાં છીએ ત્યાં અને તેજ ઊંચું સ્થાન છે. આપણામાં કેટલું ઉંડાણ છે એ મહત્વનું છે.

આજનો સમય પડકારનો સમય છે…જવાબદારી લેવાનો સમય છે….સમજદારી બતાવવાનો સમય છે. આપણે નિયમોનું પાલન કરીએ…માસ્ક પહેરીએ… વગર કારણે બહાર જવાનું ટાળીએ… જે લોકો સંક્રમિત છે, તેમને બનતી મદદ કરીએ…બહારથી પુરવઠો, ટિફિન, દવા પહોંચાડીએ, તેમને શ્રધ્ધા અને હિંમત આપીએ, પર્યાવરણની રક્ષા કરીએ, વૃક્ષો વાવીએ. ટૂંકા ગાળાના ઉપાય જરૂર કરીએ પણ દીર્ઘ દૃષ્ટિએ વિચારીએ.

યાદ રહે માનવજાત સામેના આ મહાયુદ્ધમાં આપણે સહુ સૈનિક છીએ. વિજયનું પહેલું પગલું એટલે સમજદારી અને જવાબદારીની ભાવના સાથે શિસ્ત અને નિયમોનું પાલન. આ યુદ્ધ ભલે મહાભારત સમાન વિકટ હોય પણ યાદ રાખીએ કે આપણા સારથી કૃષ્ણ છે. ગીતા હવે જીવવાની છે, માત્ર પઠન નહીં. આ સમય વિષાદયોગનો નથી પણ જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મયોગનો છે.

આવા સમયે અદના આદમીના નાના નાના પ્રયત્નો પણ મોટી સેવા બની જાય છે….કેટલાંક કર્મયોગના ઉદાહરણો..

સિવિલ હોસ્પિટલમાં હેડ નર્સ તરીકે ફરજ બજાવતા રેખાબેન બ્રહ્મભટ્ટને કિડનીમાં પથરી થઈ હતી. કોરોનાનાં સમયમાં પથરીની પીડા અતિ ગંભીર બની હતી. ત્યારે સર્જરી કરી સ્ટેન્ટ મૂકવાની જરૂર પડી. કોરોનના દર્દીઓની સારવારને જીવનમંત્ર બનાવનાર રેખાબેન ઓપરેશનના બીજા જ દિવસે ડ્યુટી પર હાજર થઈ ગયા.

એક પોલીસકર્મીએ પોતાના લગ્નની હલ્દી એટલે કે પીઠી ચોળવાની વિધિ ડ્યુટી પર એટલે કે પોલીસ સ્ટેશનમાં કરી.

બનાસ ડેરીના એન્જિનિયરોએ ઓકસીજનની અછતની વાત જાણી જાતે જ ઓક્સીજન પ્લાન્ટ બનાવી ઉત્પાદન શરૂ કરી દીધું.

નાગપુરના 85 વર્ષના બુઝુર્ગ નારાયણજી માટે પરિવારજનોએ ખૂબ મહેનત પછી હોસ્પિટલમાં એક બેડની વ્યવસ્થા કરી. એવામાં એક યુવાન સ્ત્રી તેના પતિ માટે બેડ ન મળવાથી દુઃખી હતી. તો નારાયણજીએ સ્વેચ્છાએ પોતાનો બેડ આ યુવાનને આપ્યો ને પોતે ઘેર ગયા ને 3દિવસ બાદ અંતિમ શ્વાસ લીધા.

આવા તો અનેક કિસ્સા પ્રકાશમાં આવી રહ્યા છે ત્યારે જો દરેક વ્યક્તિ પોતાના યોગદાનનો દીપક પ્રગટાવશે તો એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી કે ઈશ્વર પણ સહાય કરશે…કાળા વાદળ હટશે અને સોનેરી સૂરજ જરૂર ઉગશે….

વિલાયો નથી હજી રણકાર
સમયનો વસમો છે પડકાર
બંધ નથી હજી ધબકાર
આંખમાં પણ છે એક ચમકાર
મચ્યો ભલે ચોતરફ હાહાકાર
પ્રાર્થું હરિને વારંવાર
માનવ દિલમાં છે વિશ્વાસ
હરિ પણ કરશે ચમત્કાર.

રીટા જાની
30/04/2021

https://youtu.be/A1F-q3WRcb0

સ્પંદન-14

કસોટી તો થાય માત સીતાની પણ
રામ હોય રાજા કે હોય રામરાજ્ય
ક્યાં છે મનનો રાવણ હરાવવાનો મંત્ર
છુપાયો છે દશાનન અત્ર તત્ર સર્વત્ર
શોધું, મળે ક્યાં પરદુઃખભંજન રામ
સંતાપ મનમાં, જોઈ સ્વાર્થના ધામ
જાગ અને જગાડ, તારો આતમરામ
અંશ છે તું પ્રભુ કેરો , કર રામના કામ.

ગંગા , યમુના , હિમાલયની જેમ જ ભારત અને ભારતીય સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલ કોઈ નામ હોય તો તે છે ભગવાન રામ અને માતા સીતા. ભાગ્યે જ કોઈ ભારતીય બાળકનું બાળપણ રામ અને સીતાની કથા વગર વીત્યું હશે. રામ એ કથા નથી પણ કંઇ કેટલાય લોકોની જીવનકથા છે. વાલ્મીકિ હોય કે કંબન કે પછી ગોસ્વામી તુલસીદાસ રામાયણ અને રામચરિતમાનસ તેમના જીવન કાવ્યો અનેક ભારતીય હ્રુદયની પ્રેરણા રહ્યાં છે. તેથી જ રામનવમી એ એવો તહેવાર છે જે સ્નેહ, સમર્પણ, શ્રધ્ધા અને પ્રેરણાની ભક્તિમય જ્યોતથી દીપી ઊઠે છે. ભારતીય હૈયાને મન હ્રુદયના સિંહાસન પર શ્રીરામ હમેશાં વિરાજમાન હોય છે. તેથી જ આદર્શ રાજ્ય એટલે રામરાજ્ય. શ્રીરામ હૃદયના સ્વામી છે અને અંતર્યામી પણ છે. રામનામ હ્રુદયની ગાથા પણ છે અને તપ્ત હ્રુદયની શાતા પણ છે. રામનામ એ એવું સ્પંદન છે જે તારી શકે છે. એ માત્ર માન્યતા જ નહીં અનેકની અનુભૂતિ પણ છે.

રામ નથી માત્ર મંદિરની મૂર્તિ કે નથી ભારતીય મહાકાવ્ય રામાયણનું કોઈ પાત્ર. રામ છે ઉદ્ધારક અને મહાનાયક. રામ ભારતની સંસ્કૃતિ સાથે, તહેવારો સાથે, ભારતીય જનમાનસ સાથે, લોકોના મનની ચેતના સાથે અભિન્ન રીતે જોડાયેલા છે. દ્રશ્ય દિલ્લીના રામલીલા મેદાનનું હોય કે બીજે ક્યાંયનું પણ દરેક ભારતીય બાળકના મનમાં દશેરાના દિવસે થતું રાવણ દહનનું દ્રશ્ય જીવંત હોય છે. તો રાવણના વધ પછી રામના આગમનની ખુશીમાં અયોધ્યાના નગરજનોએ કરેલ સ્વાગતના ઉપલક્ષ્યમાં કરેલ દીપમાળાને યાદ કરીને ઉજવાતી દિવાળીની રાત્રે દીવા પ્રગટાવવાની પરંપરા યાદ કરીએ તો થાય કે રામ હજારો વર્ષ પછી પણ જીવંત છે-દરેક ભારતીય વ્યક્તિના હૈયામાં, પરંપરામાં અને મન મંદિરમાં.

આજનો યુગ તો યંત્રયુગ છે, ટેકનોલોજીનો યુગ છે, મેનેજમેન્ટના માંધાતાઓનો યુગ છે તેમાં વળી રામ પ્રેરક હોઈ શકે ખરા? ભક્તિની શક્તિ એ જ છે કે તે પ્રશ્નોને ઉત્તરના સ્વરૂપમાં બદલી શકે, માનવને માર્ગ બતાવે. અવતારી પુરુષોનું જીવનકાર્ય પણ તે જ સૂચવે છે. રામ અવતાર છે અને તેથી જ રામકથામાંથી પણ આપણને આજના સંજોગોમાં સંદેશ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આ રામનવમીના પુનિત પર્વના સંદર્ભમાં કેટલાંક મધુ બિંદુઓ …
….જીવન એટલે જ ક્ષણોનો સરવાળો. કેટલીક ક્ષણોનું સાંનિધ્ય ગમે, તેથી માનવી સુખ અનુભવે અને અણગમતી ક્ષણોને દુઃખ તરીકે અનુભવે. રામના જીવનમાં પણ આરોહ અવરોહ રહ્યા જ હતા. રાજ્યાભિષેકની તૈયારી હોય અને માતા કૈકેયીને રાજા દશરથે આપેલા વચનને કારણે રામને ચૌદ વર્ષનો વનવાસ પ્રાપ્ત થાય. આને શું કહેવું? એક તરફ રઘુકુળની વચન પાલનની પરંપરા છે. માત્ર ગાદીનો ત્યાગ નથી પણ ચૌદ વર્ષનો વનવાસ પણ છે. રામ એ પ્રેરણામૂર્તિ છે, મર્યાદા પુરુષોત્તમ છે. ધૈર્ય, ગાંભીર્ય અને સમતા એ રામના ગુણો છે. રામ વનવાસ સ્વીકારે છે. વનવાસ એટલે જ અનિશ્ચિતતા. રાક્ષસોથી ભરેલા વનમાં સલામતિનો અભાવ તો સ્વાભાવિક જ હોય. પણ જ્યાં આત્મશ્રધ્ધા છે, હાથમાં ધનુષ છે અને પોતાના સામર્થ્યમાં વિશ્વાસ છે, ત્યાં ભય નથી. ભય, શક્તિનો વિનાશ કરે છે અને આત્મશ્રધ્ધા, શક્તિનો સંચાર કરે છે.
…….યુગો બાદ ……
આપણે ….ગઈ કાલની દોડતી દુનિયા , ભૌતિક સુખોથી ઊભરાતી દુનિયા ….2020…દોડ અચાનક થંભે છે….લોકડાઉન .. કવોરંટાઈન …કેટલાક લોકોની મૂંઝવણ …અને ઉત્તર?… ધીરજ , ગંભીરતા , સમતા અને આત્મશ્રધ્ધા. ભય નથી એમ નહીં પણ આપણા ધનુષ બાણ એવી આપણી ટેકનોલોજીમાં શ્રધ્ધા રાખી આત્મસામર્થ્ય કેળવીએ. ચૌદ દિવસનું કવોરંટાઈન ચૌદ વર્ષના વનવાસ સામે કંઈ નથી. નિરાશ ન થઈએ. આપણે રામના ભકતો છીએ. આત્મવિશ્વાસ અને ઈશ્વરકૃપા સાથે આગળ વધીએ. માનવજાત અજેય છે અને રહેશે. વાઇરસ માયાવી છે અને રૂપ બદલે છે. યાદ રહે રાક્ષસો પણ માયાવી હતા અને રૂપ બદલી શકતા. યાદ રહે…યુગ ગમે તે હોય…
લક્ષ્મણરેખા જ્યાં સુધી ઓળંગવામાં આવતી નથી ત્યાં સુધી રાવણ પણ કંઈ કરી શકતો નથી. લક્ષ્મણરેખા એ મર્યાદા છે -આપણી, આપણા શક્તિ અને સામર્થ્યની. જે ક્ષણે લક્ષ્મણરેખા ઓળંગાય છે, ત્યારે તે ક્ષણે જ રાવણ અટ્ટહાસ્ય કરી શકે છે. પ્રશ્ન સમર્થતાનો નથી , મર્યાદાનો છે. મર્યાદામાં રહી આત્મશ્રધ્ધા સાથે માર્ગ શોધવો એ જ સંદેશ છે, મર્યાદા પુરુષોત્તમ રામચંદ્રજીનો.

રામ પ્રત્યેની ભક્તિ જ્યારે આપણી શક્તિ અને પ્રેરણા બને તો જ રામનું અવતાર કાર્ય સિદ્ધ થયું ગણાય. જેમ હબલ ટેલિસ્કોપ દ્વારા વૈજ્ઞાનિકો અવકાશનો તાગ મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે કદાચ તેવી જ યાત્રા આપણે કરવાનો પ્રયત્ન છે. આ એ યુગમાં ડોકિયું કરવાનું છે જેની માહિતી માત્ર રામાયણ દ્વારા મળે છે. જીવન માત્ર વ્યક્તિગત નહીં પણ સમષ્ટિના વિકાસનું સાધન છે, યજ્ઞ છે. તેમાં પ્રાપ્તિ જ નહી પણ સમર્પણની પ્રાથમિકતા હોવી જોઈએ. યાદ આવે છે એક દ્રશ્ય …
ઋષિ વિશ્વામિત્રને યજ્ઞ કરવો છે. મારીચ અને સુબાહુ નામના રાક્ષસો તેમાં વિઘ્ન કરે છે. ઋષિ રાજા દશરથના દરબારમાં આવી કહે છે કે રામ અને લક્ષ્મણને આશ્રમમાં યજ્ઞના રક્ષણ માટે મોકલો. દશરથ પુત્ર પ્રેમના કારણે આનાકાની કરે છે પણ ગુરુ વશિષ્ઠ આગ્રહને લીધે મોકલે છે. કુમારોની ઉંમર લગભગ સોળ વર્ષ છે. વિશ્વામિત્ર અને કુમારો ચાલી નીકળે છે. વિશ્વામિત્ર તેમને બલા અને અતિબલા વિદ્યાઓ શીખવે છે, દિવ્ય શસ્ત્રાસ્ત્રો પ્રદાન કરે છે. જેનાથી રામ મારીચને ભગાડે છે અને સુબાહુનો વધ કરે છે. યજ્ઞનું રક્ષણ કરે છે. શું છે આ સંદેશ? આ શિક્ષણનો પ્રેક્ટિકલ ઉપયોગ છે. પણ તે ઉપરાંત શિક્ષણનો કે જીવનનો હેતુ સમાજના હિતનો છે અને રાજકુમાર હોય તો પણ તેમાં અપવાદ નથી. પરાક્રમ કહો કે પ્રશ્નોને સ્થળ પર જ નિકાલ કરવાની વ્યવસ્થાનું શિક્ષણ અહીં પ્રતીત થાય છે. અહીં બાળકને રણમેદાન છોડીને ભાગી જવાનું શિક્ષણ નથી, પણ સામનો કરવાનું શિક્ષણ છે. સલામતિ શોધવા રાક્ષસોથી ભયભીત થવાનું નથી તેમનો સામનો કરવાનો છે. શાબ્દિક શિક્ષણ નહી, પણ ચારિત્ર્યઘડતર એ શિક્ષણનો હેતુ હોવો જોઈએ એવો ધ્વનિ અહી છે.

રામાયણ એ માત્ર રામની વાર્તા નથી કે નથી રાજાનો ઇતિહાસ. રાજગાદી માટે કાવાદાવાની વાતો ઇતિહાસમાં અગણિત છે પણ અહીં છે ભાઈનો પ્રેમ. ભરત રામને કહે છે કે અયોધ્યાની રાજગાદી પર રામનો જ અધિકાર છે તો હે રામ! તમે પાછા આવો. રામ કહે છે પિતાના વચન ખાતર વનવાસમાંથી પાછા તે નહીં ફરે. ભરત રામની ચરણ પાદુકાને સિંહાસન પર મૂકી રામના પ્રતિનિધિ તરીકે રાજ્ય ચલાવે છે. અહીં સત્તાની લાલસા નથી પણ ભાઈના પ્રેમ ખાતર ત્યાગ છે… ટ્રસ્ટીપણાની ભાવના છે. ભાઈના પ્રેમનું આ ઉદાહરણ અજોડ છે.

અને… રામ . ક્યારેક થાય કે કેમ તેને મર્યાદા પુરુષોત્તમ કહેતા હશે? રામ પાસે શક્તિનો અહંકાર નથી પણ સમગ્રનો અને સહુનો સ્વીકાર છે. યાદ કરીએ અહલ્યા, શબરી અને કેવટને તો લાગશે કે જે કંઈ માર્ગમાં આવ્યું તે રામ સ્વીકાર કરે છે – અહલ્યાનો ઉદ્ધાર હોય, શબરીના પ્રેમથી વીણેલાં બોર હોય કે કેવટનો રામના પગ ધોવાનો આગ્રહ. રામ પ્રેમ મૂર્તિ છે. રામ સહુને સ્વીકારે છે અને તે પણ પોતાની કોઈ અપેક્ષા કે આગ્રહ વગર. રામ માટે કોઈ પરાયું નથી. માનવ તો ઠીક પણ પક્ષીરાજ જટાયુ હોય કે વાનર સમૂહ – કોઈની શક્તિ ઓછી નથી અને સહુના યોગદાનથી રામસેતુ પણ બાંધી શકાય એ જેવી તેવી સિદ્ધિ નથી. હનુમાન હોય કે અંગદ, સહુને રામનું કામ કરવું છે – સમુદ્ર પાર કરવો હોય કે લંકાદહન – અહીં શ્રેષ્ઠ થવાની હોડ નથી, ઉત્સાહ છે, સમર્પણ છે. નેતૃત્વ કહીશું કે ભક્તિ – ના, આ શબ્દોથી વર્ણવી નહીં શકાય. આ છે અદભુત.

રીટા જાની
23/04/2021

સ્પંદન-13

નવલ વર્ષે નવ પ્રભાત! લઇ આશ નવલી આવ તું,
વેદનાના કારમા ગત કાળ છોડી આવ તું.
પાંદડી પળને ખીલી આનંદની રમ્ય પળ તું,
મેઘધનુષી સ્વપ્ન સંગે ભાવિને સજાવ તું.
કાળ કાચબો, કાળ સસલું, કાળ છો અકળ ભલે,
અકળમાંથી સકળને પામું, એ સૂઝને આપ તું.
યાચના નહીં, માગણી નહીં, હ્રુદય શુદ્ધિ પ્રાર્થું હું,
પરદુઃખે પામું પીડા, સંવેદના એ આપ તું.
સહવસન નહિ, સહજીવન છે ચાહના મારી સદા,
સ્નેહની મીઠી સરવાણી ખળખળ ફરી વહાવ તું.

કાલ અને આજ…તારાઓનું વિશ્વ વિદાય લે છે… એક નવું પ્રભાત ઉગી રહ્યું છે…નવું પ્રભાત એટલે જ નવી આશા, નવા અરમાનો અને નવી દ્રષ્ટિ. ગઈ કાલનો સૂર્ય કદાચ આહ સાથે અસ્ત થયો હતો, પણ આજનો સૂર્ય નવી રાહ સાથે આકાશમાં પગલાં પાડી રહ્યો છે. આ પગલાં સાથે જ ભારતના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં કંઇક નવીન, કંઇક અનોખું થવાની આશા સાથે નવું વર્ષ આગમન માટે થનગની રહ્યું છે. પાનખર હવે એક ભૂતકાળ બની ગઈ છે…વસંતના આગમનની કૂંપળોએ પાંદડી બનીને સ્વપ્નોની સૃષ્ટિના મેઘધનુષના  રંગો પતંગિયાંને હવાલે કરી દીધા છે. કુદરતી ગાન હવે મધમાખીના ગુંજારવ સાથે ધીમું પડ્યું છે. નવા વર્ષનું આગમન માનવ હૃદયને પ્રફુલ્લિત કરતું આવી પહોંચ્યું છે. ગુડી પડવો કહી મહારાષ્ટ્રમાં ઉજવાય, સંવત્સર પડવા તરીકે કોંકણમાં, તામિલનાડુમાં પુથંડુ , વિશુ તરીકે કેરળમાં ઉજવાય; કર્ણાટક, આંધ્ર કે તેલંગાણામાં ઉગાદી તરીકે, આસામમાં બોહાગ બિહુ, પંજાબમાં વૈશાખી, બંગાળમાં પોઇલા બૈશાખી, કાશ્મીરમાં નવરેહ તરીકે તો મણિપુરમાં સાજીબુ નોંગમપાંબા કાઇરોબા તરીકે, ઓરિસ્સામાં ચૈત્યપરબ ઉજવાય તો સિંધીઓનું નવું વર્ષ ચેટીચાંદ….નામ રૂપ જૂજવાં …પણ ભારતનો આત્મા કહો કે ભારતીય મનનો ઉલ્લાસ કહો, દરેક હૈયામાં એક જ એહસાસ છે…એક જ આશ છે…એક જ પ્યાસ છે…એક પ્રાર્થના છે…હે પ્રભુ આ નવા વર્ષના નવીન રાહ પર અમારા સ્નેહની સરવાણી વહે…ખળખળ….પળપળ ..સર્વનું મંગલ થાય…શુભ થાય…શુભેચ્છાઓનું વહેણ વહે..નવ વર્ષના આગમનની શુભેચ્છાનો સંદેશ.

માનવ ઇતિહાસના પર્ણો ખુલવાની રાહ જોઈ રહયાં છે. કંઈ કેટલીયે કથાઓ પ્રગટ થવાની તૈયારી સાથે સમયની ધાર પર તૈયાર થઈ ઊભી છે. બસ એક પલકારની જ વાર છે. આ પલકારનું પ્રાગટ્ય એટલે જ નવા વર્ષનો દિવસ. માનવીનું ભવિષ્ય સમયાંતરે નિતનવા સ્વરૂપે ઉભરતું રહ્યું છે. ક્યારેક ગુફામાં રહેતો માનવી આજે અવકાશ તરફ જવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે. ચંદ્ર હોય કે મંગળ કદાચ માનવજાતના ભવિષ્યમાં થોડાં કદમ જ દૂર છે. ભવિષ્ય ભલે અજ્ઞાત લાગે પણ જેને હૈયે હામ છે, આંખોમાં સ્વપ્નો છે અને દિલમાં અરમાન છે, તેવા માનવી માટે અશક્યમાંથી શક્યતા તરફ જવાનું પહેલું કદમ એટલે જ નવું વર્ષ. જ્યારે નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે ચંદ્ર પર પહેલું કદમ માંડ્યું ત્યારે તે પણ અશક્ય જ લાગતું હતું ને? અશક્યતા અને શક્યતા એટલે જ શૂન્ય અને એક વચ્ચેનો – નવસર્જનનો સંબંધ. આ નવસર્જનનો પડદો ઉંચકાય છે નવા વર્ષના પ્રથમ દિવસે. એક એ અનંત તરફ જવાનું દ્વાર છે. નવા વર્ષના પ્રથમ દિવસે ભવિષ્ય તરફનું આ દ્વાર ખુલે છે. ઉત્સાહથી થનગનતા માનવની ભવિષ્યની દોટ તરફનું આ પહેલું કદમ જાણે કે બાળકની પા પા પગલી. બાળકની પા પા પગલી એટલે જ રોમાંચ. તેમાં આત્મશક્તિનું દર્શન છે તો પ્રથમતાનો રોમાંચ પણ છે. જીવનમાં પ્રથમતાનો રોમાંચ અનેરો હોય છે. યાદ છે પ્રથમનો રોમાંચ? પ્રથમ વરસાદ, શાળાનો પ્રથમ દિન, પ્રથમ મિત્ર, પ્રથમ પ્રેમ, પ્રથમ નોકરી, પ્રથમ હવાઈ મુસાફરી, પ્રથમ વિદેશ પ્રવાસ…પ્રથમ એ ઉત્સાહથી ઉભરાય છે. તેમાં નાવિન્ય પણ છે અને દૃષ્ટિ પણ.


ચૈત્રી શુકલ પ્રતિપદાનો આ દિવસ  વિશિષ્ટ એ રીતે છે કે બ્રહ્મપુરાણ અનુસાર આ દિવસે બ્રહ્માજીએ સમય અને વિશ્વનું સર્જન કરેલું. બ્રહ્માજી નવસર્જનના પ્રણેતા છે. નવું વર્ષ એ નવસર્જનની પ્રથમ પળ. પ્રથમ પળ એટલે જ મનમાં ઉત્સાહ, આનંદનો ફૂવારો તો તનમાં જોમ અને જોશ, કંઇક નવીન રાહને પામવા હૈયે હામ સાથે જ ભવિષ્ય તરફ ઉઠતા કદમ.

નવસર્જન એટલે શું? માનવજીવનમાં નવસર્જન એટલે કલ્પના અને પ્રયત્નોને સફળતાની પ્રાપ્તિ સુધી લઈ જવાની પ્રક્રિયા. સ્વપ્નો અને કલ્પનાની સવારી જીવનકથાને કેવો વળાંક આપી શકે તેની વાત કરતાં જ યાદ આવે એક સુંદર વાસ્તવિક જીવનકથા. હજુ ગઈ સદીની જ વાત….તે એક બેઘર કલાકાર હતો. તેને crazy mouse ના મોટા સપના હતા, જે કોઈને ગમતા ન હતા. તેણે ડિઝનીલેન્ડનું સર્જન કર્યું. જી હા, આ વાત છે વૉલ્ટ ડિઝની અને તેના સર્જનની. તેનું કુટુંબ એટલું ગરીબ હતું કે તે રોજના 1300 છાપાં વેચતો. આ બધા પૈસા તેના પિતા લઈ લેતા. તેના ભાઈઓ થાકીને ભાગી ગયા. જીવનની બધીજ મુશ્કેલીઓ, વિઘ્નોએ તેને વધુ મજબૂત બનાવ્યો. તેની 19 વર્ષની ઉંમરે તેણે પોતાના જીવનના સ્વપ્ન એવી એક એનિમેશન કંપનીની સ્થાપના કરી. પણ એક પણ કાર્ટૂન વેચવામાં નિષ્ફળ ગયો. એની કંપનીએ દેવાળું ફૂંકયું. ચાલતા શીખવું હોય તો પડીને જ ચાલતા શિખાય. હવે એક જૂના ગેરેજમાં તેણે એનિમેશન સ્ટુડિયો બનાવ્યો. પછીના પાંચ વર્ષ કોઈ કમાણી વગર જ પસાર થયા. છેવટે તેની એક ટૂંકી ફિલ્મ સફળ થઈ. પણ તેણે પોતાના જ પાત્રોના કોપિરાઇટનો હક ગુમાવ્યો. તે ભાંગી પડ્યો. તેને રહેવા માટે કોઈ જગ્યા ન હતી અને ખાવા માટે પણ સાંસા હતા. જો તમે કોઈ વસ્તુમાં માનતા હોય તો સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે આગળ વધો. હવે તેણે એક નવા પાત્ર સાથે શરૂઆત કરી. પણ પ્રેક્ષકોને એ પણ પસંદ ન પડ્યું, છતાં તેણે બીજી ફિલ્મ બનાવી. તો એ માટે કોઈ વિતરક ન મળ્યો. છેવટે, તેના ત્રીજા પ્રયત્નમાં તેને સફળતા મળી. તેનું પાત્ર ‘મિકી માઉસ’ ખૂબ પસંદગી પામ્યું. “If you can dream it, you can do it.” તેથી તેણે પૂરી લંબાઇની એનિમેટેડ ફિલ્મ બનાવી. બધાએ તેને કહ્યું કે તે સફળ નહીં થાય. એમાં ત્રણ વર્ષ નીકળી ગયા, તેની પાસે પૈસા ખૂટી પડ્યા. તેને પોતાનું ઘર ગીરવે મૂકવું પડ્યું. ત્યાર પછી તેની ફિલ્મ ‘snowwhite & seven dwarfs’ ખૂબ સફળ બની અને અઢળક કમાણી કરાવી વૉલ્ટ ડીઝનીને 22 એકેડેમી એવાર્ડ મળ્યા અને 59 વાર નોમિનેટ થયા જે આજ દિન સુધી એક રેકોર્ડ છે. માટે એમ કહી શકાય કે નવસર્જન માટે જરૂરી છે સ્વપ્ન, ધીરજ, મહેનત અને હિમ્મત. આપણે પણ પાનખરની નિરાશાને ખંખેરી નવાં પર્ણોને પલ્લવિત કરીએ..

સૌને નવ વર્ષની શુભેચ્છાઓ….
वसंतस्यागमे चैत्रे
वृक्षाणां नवपल्लवाः |         
तथैव नववर्षेऽस्मिन्
नूतनं यश आप्नुहि ||

રીટા જાની
16/04/2021

સ્પંદન-12

ખુશી મારી વહેતું નીર, રોકે એને ના કોઈ પાળ
હંસી મારી ફૂલ સુગંધ, મહેકે એ તો હર કદમ
આનંદને મળ્યું અસીમ આભ,મલકે ઉમળકે
ઓચ્છવ છે આ જીવન કેરો, ઋજુ હ્રુદય છલકે.

આપણને સૌને અનુભવ હશે કે કોઈ ખુશમિજાજ વ્યક્તિ પોતાની હાજરી માત્રથી વાતાવરણ પલટી શકે છે.  યોગમાં પંચકોષના સિદ્ધાંત અનુસાર જેનો આનંદમય કોષ બરાબર છે તેને કોઈ રોગ થતાં નથી.  હમણાં 20માર્ચે વર્લ્ડ હેપીનેસ ડે ગયો. તેમાં 149દેશો પૈકી ભારતનું સ્થાન 139મું છે. ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે ખુશી, આનંદ, હેપીનેસ પ્રાપ્ત કરવું શું  આટલું મુશ્કેલ છે?

હાસ્ય એ મનુષ્યને મળેલી અનન્ય ભેટ છે. મનુષ્ય સિવાય કોઈ પ્રાણી હસી શકતું નથી. રડવા માટે કારણ હોય છે, હસવા માટે કોઈ કારણની જરૂર નથી. હાસ્ય  વાતાવરણને પ્રફુલ્લિત બનાવી દે છે, જીવંત અને ગમતીલું બનાવે છે. ખરેખર તો સ્મિત કે હાસ્ય એ સહજ છે.  કોઈએ સુપ્રસિદ્ધ લેખક જ્યોતીન્દ્ર દવેને પૂછ્યું,” તમે નાના હતા ત્યારે શું કરતાં હતા?” તો તેમનો જવાબ હતો કે મોટો થતો હતો. વિનોદ ભટ્ટ, અશોક દવે કે શાહબુદ્દીન રાઠોડ રોજબરોજની , આસપાસની ઘટનાઓમાંથી જ હાસ્ય શોધી લે છે. બાળક કેવું ખડખડાટ હસે છે. પણ આપણે ઉંમર વધવાની સાથે કે જ્ઞાન વધવાની સાથે વધુ ને વધુ ગંભીર થતાં જઈએ છીએ. ભલે એકની એક જોક પર વારંવાર હસી ન શકતા હોઈએ, પણ એકના એક પ્રોબ્લેમ પર વારંવાર બળાપો કાઢી શકીએ છીએ . આપણા વાણી અને વર્તન પર આપણા વિચારોનો પ્રભાવ હોય છે. જેવું વાવો તેવું લણો. તમે ઘુરકિયા કરો તો સામે મોરના ટહુકાની આશા રાખી ન શકો.  પણ જો તમે રાગ રાગિણી છેડો તો આપોઆપ વાતાવરણ સંગીતમય બનશે. શ્રી માતાજી કહે છે એમ ” તમે સદાયે જીવન પ્રત્યે સ્મિત વેરતા રહો, તો જીવન પણ હંમેશા તમારા પ્રત્યે સ્મિત વેરતું રહેશે.”

હમણાં એક સરસ વાર્તા વાંચવામાં આવી. એક રાજા હતો. તેની પાસેની  તમામ સુખ સમૃદ્ધિ   છતાં એ બિલકુલ ખુશ ન હતો.  એક દિવસ તેની નજરે એક નોકર ચડ્યો, જે કામ કરતા કરતા ખુશીથી ગીતો ગાતો હતો.  રાજાને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું.  તે પોતે સર્વ સત્તાધીશ થઈને હતાશ અને નાખુશ છે અને આ નીચી પાયરીનો સામાન્ય મજૂર આટલો ખુશ! રાજાએ તેને બોલાવીને તેની ખુશીનું કારણ પૂછ્યું. નોકરે કહ્યું, ” મહારાજ,  હું ભલે એક સામાન્ય મજૂર છું પણ મારી કે મારા પરિવારની જરૂરિયાત બહુ ઓછી છે. ફક્ત માથે એક છાપરું હોય ને પેટ ભરવા ગરમ ભોજન મળે તો બહુ છે.” રાજાએ તેના મંત્રીને બોલાવીને આ વાત કરી. મંત્રીએ કહ્યું કે એ ખુશ છે કારણ કે તે 99ની ક્લબમાં જોડાયો નથી. રાજાએ પૂછ્યું કે આ 99ની ક્લબ શું છે?  મંત્રીએ કહ્યું કે એ જાણવું હોય તો આ નોકરના ઘરની બહાર 99 સોનામહોર થેલી મૂકી દો.  રાજાએ એમ કર્યું. નોકર તો સોનામહોર થેલી જોઈ ખુશ થઈ ગયો. તેણે સોનામહોર ગણી. તો 99 હતી. હવે તેને લાગ્યું કે કોઈ 99 ન મૂકે. તેણે અનેક વાર ગણ્યું, ચારે તરફ જોયું પણ એક સોનામહોર ન મળી. હવે તેણે નક્કી કર્યું કે તે વધુ મહેનત કરશે અને 100 સોનામહોર પૂરી કરશે. બસ, હવે તે બદલાઈ ગયો. તે ચીડિયો થઈ ગયો, ગીતો ગાતો બંધ થઈ ગયો. તે તેના પરિવાર સાથે પણ ઘર્ષણમાં ઉતરતો કે તેઓ તેને પૂરતી મદદ કરતા નથી જેથી તે 100 સોનામહોર પૂરી કરી શકે.

રાજાને તેનું વર્તન સમજાયું નહિ. તેમણે મંત્રીને પૂછ્યું. મંત્રી એ કહ્યું કે હવે તે 99ની ક્લબમાં જોડાઈ ગયો છે. 99ની ક્લબ એટલે એવા લોકો જેમની પાસે સુખી થવા માટે પર્યાપ્ત સાધનો છે, છતાં સંતોષ નથી. તેમને વધુ 1 જોઈએ છે. કારણ કે તેમને લાગે છે કે છેલ્લે આ  એક  મળશે પછી તેઓ સુખી થશે. સાચી વાત એ છે કે જીવનની જરૂરિયાત તો ઘણી ઓછી છે. પણ ઈચ્છા અને લાલસા વધુ છે, જેના માટે તે પોતાની ઊંઘ ગુમાવે છે, સુખ શાંતિ ગુમાવે છે.  આ 99ની ક્લબની સભ્ય ફી તો શૂન્ય છે પણ તેમાં જોડાય તો આખી જિંદગી તે ભર્યા કરે છે.  લિયો ટોલ્સટોયની વાર્તામાં પણ કંઇક આવું જ છે. રાજા તેને કહે છે કે સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધીમાં તે જેટલી જમીન કવર કરે એટલી તેની. લોભ અને મોહમાં તે ખાધા પીધા વગર દોડ્યા કરે છે ને સૂર્યાસ્ત સમયે ઢળી પડે છે ને જીવ પણ ગુમાવે છે.  દરેકે પોતાની જાતને પૂછવાનું છે કે ક્યાંક તમે તો આ રેસમાં જોડાયા નથી ને?

ચંદ્ર યાન કદાચ માનવીનું પહેલું અવકાશી કદમ હોય કે મંગળ યાનની યાત્રા, અવકાશના ઊંડાણને માપવા મથતો માનવી પોતાના મનના ઊંડાણને તો ખુશીની પળોથી ભરવા જ પ્રવૃત્તિમય હોય છે. આ ખુશીની પળો જો માણી શકાય તો તે જ માનવજીવનની અસલી વિકાસ યાત્રા છે. ખુશીની આ વિકાસયાત્રાને ક્યારેક કોઈ માઈલ સ્ટોન સાંપડે છે. ખુશી કહો કે હેપીનેસ- દરેકને મળે કઇ રીતે? પ્રશ્ન કદાચ અઘરો છે, પણ ઉત્તર એટલો અઘરો નથી. જેમ રાત અને દિવસનું સંકલન છે, તે જ રીતે ખુશી અને હાસ્યનું પણ સંકલન છે. ખુશીનું તાળું ખોલવા માટે  હાસ્યરસ એ ચાવી છે. એ ચાવી જેને મળી તેનું જીવન ખુશહાલ હોય, હોઠો પર હસી છલકતી હોય, દિલના હર ધબકારે પ્રેમ અને લાગણીની વર્ષા હોય. પ્રાચીન હોય કે અર્વાચીન, દરેક સંસ્કૃતિનો પાયો છે ખુશી. જીવન રડવા સાથે શરૂ ભલે થાય, પૂરું તો ન જ થવું જોઈએ. કાલિન્દીના કલ કલ નીર હોય કે ગંગાના વહેતાં વારિ, જીવનની હર પલ છે ખુશીની સવારી. દેશ હોય કે વિદેશ,  આર્કટિકથી એન્ટાર્ટીક સુધીના કોઈ પણ સ્થળે, ઊંચેરા આભની અટારીએ આંબતો માનવી પણ અંતે તો ચાહે છે ખુશીની હર પળ.
પલકોના પલકારે,
હસી છલકે કિલકિલાટ,
ખુશી મહેકે ખિલખિલાટ
હળવા રહીએ, હસતાં રહીએ
જીવન બને એક આનંદયાત્રા.

રીટા જાની
09/04/2021