ઓશો દર્શન-22. રીટા જાની

યોગના સૂત્રો….ગતાંકથી ચાલુ…

વિખ્યાત પત્રકાર અને કોલમ રાઈટર શ્રી.પ્રિતીશ નંદી કહે છે કે : ‘ઓશો વિશે જે સૌથી અદભુત વાત મને લાગી છે તે છે માનવમન વિશેની તેમની અચૂક સમજણ. પ્રત્યેક વાતમાં તેઓ ખૂબ સુરુચિપૂર્ણ હતા. તેમણે જે જે  વિષયને સ્પર્શ કર્યો છે, તે બધા જ માનવજીવનના બુનિયાદી વિષય હતા, જે જીવનની મૂળભૂત સમસ્યાઓ છે. એ વિશે તેમણે ગજબની અંતરપ્રજ્ઞા પ્રદર્શિત કરી છે.’ ગત અંકમાં આપણે ઓશોના યોગ અને યોગસૂત્ર વિષયક ચિંતન જાણવાની શરૂઆત કરી. એ જ વિષયમાં આજે આગળ જોઈશું….

પાંચમું સૂત્ર:  જે અણુમાં છે, તે વિરાટમાં છે. જે બુંદમાં છે, એ જ સાગરમાં છે. અણુના વિભાજને યોગની આ અંતર્દૃષ્ટિને વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધ કરી છે. ન દેખાતા પરમાણુમાં વિરાટ શક્તિનો સંગ્રહ છે. વ્યક્તિની ભીતર આત્માનો અણુ દેખાતો નથી, પણ તેમાં વિરાટ ઊર્જા છુપાયેલી છે અને પરમાત્માનો વિસ્ફોટ થઈ શકે છે. આથી જ કહેવાય છે કે કણ કણમાં પરમાત્મા મોજૂદ છે. આથી ક્ષુદ્રતમે હીનતા અનુભવવાની જરૂર નથી કે વિરાટતમે  અહંકારથી ભરાઈ જવાની જરૂર નથી. વ્યક્તિની ભીતર પરમાત્મા છે,  ભીતરથી એ વિરાટ છે, અનંત છે, તેનું સ્મરણ જરૂરી છે, જેથી વ્યક્તિ હીન ન બની જાય. હીનતાની ગ્રંથિથી પીડિત શ્રેષ્ઠ થવાની દોડમાં લાગી જાય છે. યોગ કહે છે  તમે જે છો એટલું જ જાણો એ પૂરતું છે. સમજવું જરૂરી છે કે આ જીવનના ખેલમાં ન કોઈ આગળ છે, ન કોઈ પાછળ, ન કોઈ મોટો છે ન કોઈ નાનો.

યોગનું છઠઠું સૂત્ર: આપવું એ જ પામવું છે. જે અનુપાતમાં આપવામાં આવશે, તે અનુપાતમાં મળશે. જો જીવન આપશો તો જીવન મળશે, અહંકાર આપશો તો આત્મા મળશે. યોગ કહે છે જે સ્વયંને આપવા તૈયાર છે, તે બધું પ્રાપ્ત કરવા હકદાર બને છે.  છોડવાની, આપી દેવાની કળા જ પામી લેવાનો માર્ગ છે. છતાં આપણે બધા લઈએ તો છીએ પણ આપી શકતા નથી. જ્યારે આપણે આનંદમાં હોઇએ કે મૌન હોઇએ ત્યારે વધુ મેળવી શકીએ છીએ, એટલું જ નહિ પણ વધુ આપી શકીએ છીએ. જે લેવું-દેવું બરાબર રાખે તે યોગી છે.

સાતમું સૂત્ર : ચેતનાના બે આયામ છે. સ્વ-ચેતન અને સ્વ-અચેતન. આ સૂત્રથી યોગની સાધના પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે.
છોડ, પશુ, પક્ષી બધાં ચેતન છે, પરંતુ સ્વયંની ચેતના તેમને નથી. તેથી ચેતન હોવા છતાં અચેતન છે. જે મનુષ્યને પણ સ્વ-ચેતનનો બોધ નથી, તે પશુ સમાન જ છે. જે કામ હોશમાં કરવામાં આવે તે પુણ્ય અને બેહોશીમાં કરવામાં આવે તે પાપ છે. જે માણસ દરેક ક્ષણમાં હોશપૂર્ણ હોય તે મહાવીર, બુદ્ધ, કૃષ્ણ અને ક્રાઇસ્ટ બની શકે છે. માણસની ચિંતા એ છે કે તેનો એક ભાગ તો સ્વ-ચેતન થઈ ગયો છે, પણ બાકીનો મોટો ભાગ અચેતનમાં પડેલો છે. જો પૂરો સ્વ-ચેતન થાય તો જીવન પ્રકાશથી ભરાઈ જાય, તેને સમાધિ ઉપલબ્ધ થઈ જાય. જ્યારે વ્યક્તિત્વ પૂરેપૂરું પ્રકાશિત થઈ જાય, પછી વ્રત કે સોગંદ લેવાની જરૂર નહિ પડે. મન પૂરું જાગૃત થઈ જાય તો મહાશક્તિનો આવિષ્કાર થઈ જાય. યોગ કહે છે મનના બધા કેન્દ્રો સજાગ કરી શકાય છે. આપણી ભીતરની બધી સંપદાઓ સ્વ-ચેતન થવાથી જાગૃત થશે. યોગ મનુષ્યના વ્યક્તિત્વને સાત કેન્દ્રો, સાત ચક્રોમાં વહેંચે છે, જેના પર અનંત ઊર્જા અને શક્તિ સુતેલી છે. ભીતર આપણી ચેતનનો એક સૂર્ય છે, તેને આપણે ધ્યાન કહીએ તો ધ્યાનથી એક એક ચક્રની શક્તિ પ્રકટ થાય છે. યોગ કહે છે કે જે માણસ અચેતન, બંધાયેલ છે તે પશુ અને જે માણસે અચેતન તોડી નાખે તે મનુષ્ય.

આઠમું સૂત્ર: સ્વ-ચેતનાથી યોગનો પ્રારંભ થાય છે અને સ્વના વિસર્જનથી અંત. સ્વ-ચેતન હોવું માર્ગ છે, સ્વયંથી મુક્ત થઈ જવું મંઝિલ છે.  સ્વયં પ્રત્યે હોશપૂર્ણ રહેવું સાધના છે અને અંતત: હોશ જ રહી જાય અને સ્વયં ન રહે એ સિધ્ધિ છે. સ્વયંને પામવાની ઉત્કટ આકાંક્ષા હોય પણ સ્વયંને ગુમાવવો કઠિન વાત છે. સાધક ધન, પરિવાર, યશ, મહત્વાકાંક્ષા છોડી દેશે પણ સેલ્ફ, ‘હું’ને નથી છોડી શકતો. એટલે સાધક સાતમા સૂત્ર સુધી તો પહોંચી જાય છે, પણ આઠમા સૂત્ર પર નથી આવી શકતા. પણ યોગ પાસે માર્ગ છે, જેનાથી એ અંતિમ છલાંગને પણ પૂરી કરી શકાય છે. ‘હું’ શું છે તે સાતમા સૂત્ર સુધી સમજ પડી જાય છે. ‘હું’ કોણ છું તેની શોધ આઠમું સૂત્ર બને છે. શોધથી બધી સીમાઓ તૂટી જાય છે અને ખબર પડે છે કે જે કંઈ છે તે બધું ‘હું’ છું. ત્યારે ‘હું’ નથી રહેતો કારણ કે બહાર કોઈ ‘તું’ નથી. બધું ‘હું’ જ છે. આઠમું સૂત્ર જ્ઞાન, શાસ્ત્ર ને સિદ્ધાંતોથી સમજાતું નથી. જ્યારે ” અને ‘તું’ ખોવાઈ જાય છે ત્યારે જે શેષ રહે તે પરમાત્મા છે.

નવમું સૂત્ર: મૃત્યુ પણ ઊર્જા છે. જીવન એ જ જીવન છે  એવું નથી. મૃત્યુ એ પણ જીવન છે. જીવન ચાહવા યોગ્ય છે, તો મૃત્યુ પણ પ્યારું છે. જે મૃત્યુ માટે રાજી છે, તે પરમ જીવનના અધિકારી થઈ જાય છે. મૃત્યુ પણ ઊર્જા, પરમાત્મા, પ્રભુ છે, એ યોગનું પરમ અને અંતિમ સૂત્ર છે. શરીર તો માત્ર છાયા છે. જે મૃત્યુને પણ પરમાત્મા જાણી લે છે, તે નિર્વાણને ઉપલબ્ધ થઈ જાય છે.

આ નવ સૂત્રો બાર રીતે કહી શકાય છે. બારને નવથી ગુણાકાર કરીએ તો 108 થાય, જે માળાના મણકા છે. આ એકસો આઠ મણકાની નીચે એક સો નવમો રુદ્રાક્ષ લટકેલ જોયો હશે. એનો અર્થ એ છે કે આ એકસો આઠ રીતે કોઈ ક્યાંય પણ જાય, તે તેના પર પહોંચી જાય છે. પ્રત્યેક સૂત્રથી એક ધ્યાનની વિધિ વિકસિત થઈ જાય છે. આ રીતે ધ્યાનની 108 વિધિઓ બની જાય છે. કંઈ કર્યા વગર અસલી સમજ ક્યારેય આવતી નથી. ગીત, કુરાન, બાઇબલ કે વેદ કાગળના નથી, પરમાત્માના છે. પરમાત્માને શોધવા હોય તો જીવનની ઊર્જાને ઉતારીને શોધવા પડે છે.

મનુષ્યના જીવનનો વિકાસ કોઈ નવી ચીજોનું સંવર્ધન નથી, પણ  ભીતર જે છુપાયું છે તે પ્રકટ થાય છે. મનુષ્ય જો સંપૂર્ણપણે પ્રકટ થાય તો એ શક્તિને આપણે જે કોઈ નામ દઈએ – આત્મા, પરમાત્મા. મનુષ્યના વિકાસની હજુ પણ સંભાવનાઓ છે. બુદ્ધને પહેલી વાર જ્ઞાન થયું ત્યારે લોકોએ પૂછ્યું, આપને શું મળ્યું? ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું, મને મળ્યું કંઈ પણ નહિ, જે મારી ભીતર હતું તે પ્રકટ થઈ ગયું.  જે મારી પાસે હતું, તે જ્ઞાત થઈ ગયું. મારી પાસેનું અજ્ઞાન અને નાસમજી ખોવાઈ ગયા. મને જે મળ્યું છે તે મારી પાસે જ હતું, પરંતુ હું ફક્ત અપરિચિત હતો. ઓશો કહે છે કે ધ્યાનની પ્રક્રિયા આપણને કોઈ નવા જગતમાં નથી લઈ જતી, ફક્ત એ જગત સાથે પરિચિત કરવી દે છે જ્યાં આપ જન્મો જન્મથી છો જ. ધ્યાનની પ્રક્રિયા કંઈ વધારતી નથી, કંઈ ખોટું છે તેને નષ્ટ કરી દે છે, સમાપ્ત કરી દે છે. ધ્યાનથી જે સાર્થક છે તે પ્રકટ થવાની સુવિધા પામી શકશે. ઓશો કહે છે કે બધી મહત્વપૂર્ણ ચીજો, બધાં સત્ય સરળ હોય છે. ચાહે ગીતા હોય કે ઉપનિષદ, કુરાન, બાઇબલ હોય કે પછી બુદ્ધ અને મહાવીરના વચન હોય – તે બિલકુલ સીધાં છે. શ્રી પ્રીતિશ નંદીની દ્રષ્ટિએ ઓશોનું ધ્યાન એ પણ જીવનને અને ખુદને સમજવાનું એક સાધન માત્ર છે. જેમ સંસાર સાથે જોડાવા માટે આપણી ભાષા શીખીએ છીએ, એમ જ પ્રકૃતિ સાથે સંવાદ સાધવા માટે આપણે ધ્યાન શીખવું જોઈએ.

રીટા જાની
24/06/2022

ઓશોદર્શન-21. રીટા જાની

પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર સપ્તર્ષિઓએ ૮૪ વર્ષ સુધી સ્થિર રહી શિવજીને પ્રસન્ન કરવા તપસ્યા કરી. આદિયોગી શિવજીએ દક્ષિણાયનના દિવસે પ્રથમ વાર યોગનું જ્ઞાન સપ્તર્ષિઓને આપ્યું. આ ઉપલક્ષમાં ભારતે યુનોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિન ઉજવણી માટે પ્રસ્તાવ મૂક્યો જેને 177 દેશોનો અભૂતપૂર્વ સહકાર સાંપડ્યો. આમ 21 જૂન 2015 ના રોજ પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઊજવવાની શરૂઆત થઈ. જ્યારે આઠમો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ટૂંક સમયમાં જ આપણે ઉજવવા જઈ રહ્યા છીએ ત્યારે ઓશોના યોગ વિશેના વિચારો જાણવા રસપ્રદ થઈ પડશે. ઓશોએ યોગ અને પતંજલિ યોગસુત્ર ઉપર અનેક પ્રવચનો આપ્યા છે. આપણે પણ થોડા હપ્તા સુધી ‘ઓશો દર્શન’માં યોગ વિશે વાત કરીશું.

ઓશોને સમજવા માટે પહેલા ઓશોની પરિભાષાને સમજવી જરૂરી છે. ઓશો ધ્યાન, વૈરાગ્ય, અનાસક્તિ, સન્યાસ, પરમાત્મા, પરમપુરુષ, ઈશ્વર – જેવા શબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે, જેને ચીલાચાલુ જૂની ઘરેડમાં સમજવાથી મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. આ બધા અંગેની ઓશોની વ્યાખ્યા તદ્દન જુદી જ છે, જે ઓશોને નૂતન યુગની ચેતનાના પ્રવક્તા સિદ્ધ કરે છે.

યોગ એક શાસ્ત્ર નહિ, વિજ્ઞાન છે. તેને કોઈ ધર્મ સાથે સંબંધ નથી. છતાં વિશ્વના તમામ પ્રબુદ્ધ પુરુષો યોગથી પસાર થયા વગર સત્યને ઉપલબ્ધ થયા નથી. ધર્મ વિશ્વાસ પર આધારિત છે. જ્યારે યોગ વિશ્વાસ નહિ પણ જીવન સત્યની દિશામાં કરવામાં આવેલા વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગોની સુત્રવત પ્રણાલી છે. માટે યોગની અનુભૂતિ માટે કોઈ પ્રકારની શ્રધ્ધા કે અંધવિશ્વાસ આવશ્યક નથી. યોગ આપણી ધારણાઓ પર નિર્ભર નથી. જેમ વિજ્ઞાન સંશોધનથી, અન્વેષણથી શરૂ થાય છે, તે જ રીતે યોગ માટે ફક્ત પ્રયોગશીલતાની જરૂર છે, પ્રયોગના સામર્થ્યની જરૂર છે, શોધના સાહસની જરૂર છે.

યોગ કહે છે આપણી ભીતર અનંત સંપદાઓ છે, જેનાથી આપણે અપરિચિત છીએ. આપણી હાલત એક એવા સમ્રાટ જેવી છે, જે પોતાની તિજોરી ભૂલી ગયો છે, ધન ભૂલી ગયો છે અને સપનું જુએ છે કે તે એક ભિખારી છે, રસ્તા પર રડીને, પરેશાન થઈને ભીખ માગે છે. પણ કોઈ એક પૈસો પણ આપતા નથી. યોગ અનુસાર મનુષ્યના સાત ચક્રોમાં અનંત ઊર્જા અને શક્તિ પડેલી છે. પણ તે કળીમાં છુપાયેલા ફૂલની જેમ સુષુપ્ત છે. જે રીતે સવાર પડે ને સૂરજનો પ્રકાશ છવાય ત્યારે બંધ કળી ખીલી જાય છે, તે જ રીતે જ્યારે આપણી ભીતર આપણી ચેતનાનો સૂર્ય એક એક કેન્દ્ર પર પડે ત્યારે આપણી છુપાયેલી શક્તિઓ પ્રકટ થવી શરૂ થાય છે. જ્યારે સાતે સાત ચક્ર ખુલી જાય ત્યારે વ્યક્તિના દ્વાર અનંત માટે ખુલી જાય છે.

ઓશો યોગના 9 સૂત્રોની વાત કરે છે:
પહેલું સૂત્ર: જીવન ઊર્જા છે, શક્તિ છે. ઘણા સમય સુધી વિજ્ઞાનને પણ ભ્રમ હતો કે જગત પદાર્થ છે, મેટર છે. યોગમાં તો હજારો વર્ષો પહેલાં જણાવ્યું છે કે ઊર્જા જ સત્ય છે. હવે વિજ્ઞાન પણ આ હકીકત સ્વીકારે છે. એક ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત વધુ સ્પષ્ટ થશે. એક વીજળીના પંખાને તીવ્ર ગતિથી ચલાવીએ તો તેના ત્રણ પંખડા દેખાતા બંધ થઈ જશે. જગતમાં કંઈ પણ સ્થિર નથી. અણુની તીવ્ર ગતિ કારણે જે સ્થિર ભાસે છે, એ બધી ચીજ ચાલી રહી છે. હવે વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિમાં આ પૂરું જગત ઊર્જાનો વિસ્તાર છે.

બીજું સૂત્ર: શક્તિના બે આયામ છે. 1. અસ્તિત્વ 2.અનસ્તિત્વ. યોગ માને છે કે આ જગતમાં દરેક વસ્તુ બેવડા આયામની – ડબલ ડાયમેન્શનની છે. હોવાનો એક આયામ છે- existance. બીજો આયામ છે ન હોવાનો -non existance. માનવું કઠિન લાગે પણ પ્રતિપળ જે નથી તે થઈ રહ્યું છે અને જે છે તે ન હોવામાં વિલીન થઈ રહ્યું છે. યોગનો અર્થ જ થાય છે total, સમગ્ર. ઊર્જાના બે રૂપ છે. જે બંને રૂપને સમજી લે છે તે યોગમાં ગતિ કરી શકે છે. અર્ધું સત્ય કે અર્ધો પ્રેમ સંભવ નથી, એ ભ્રમ છે. હોવું ને ન હોવું સાથે સાથે જ છે. દ્વંદ્વમાં શક્તિનો વિસ્તાર છે. અંધારું અને પ્રકાશમાં એક જ ચીજનો વિસ્તાર છે. આપણે જેને અંધારું કહીએ છીએ એ ફક્ત ઓછા પ્રકાશનું નામ છે અને આપણે જેને પ્રકાશ કહીએ છીએ તે ઓછા અંધારાનું નામ છે. સારા માણસની ભીતર ખરાબ માણસ મળશે અને ખરાબ માણસની ભીતર સારો માણસ છુપાયેલો હશે. યોગ કહે છે બંનેને સમજી લો, પકડો નહિ. યોગ એ સુખ – દુઃખ, જન્મ – મૃત્યુ, અસ્તિત્વ – અનસ્તિતવનું અતિક્રમણ છે, બંનેની પાર થઈ જવું છે.

ત્રીજું સૂત્ર: અસ્તિત્વના બે રૂપ છે – ચેતન અને અચેતન.ચેતન અને અચેતન અલગ નથી પણ અસ્તિત્વના બે રૂપ છે. શરીર અને આત્મા પણ અલગ નથી. આ વસ્તુને બરાબર સમજી એ તો આત્માનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં આવી જાય છે તેનું નામ શરીર છે અને શરીરનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં નથી આવતો તેનું નામ આત્મા છે. દરરોજ આપણે જડ, અચેતનને ભોજન બનાવી રહ્યા છીએ અને આપણી અંદર તે ચેતન બનતું રહે છે અને જે ઉત્સર્જન થાય છે ઘણા રૂપોમાં તે જડ થતું રહે છે. આસ્તિક અને નાસ્તિક બંને આમાં ભૂલ કરે છે. યોગ કહે છે કે ચેતન અને અચેતન એ એક જ અસ્તિત્વના બે છેડા છે. ચેતન અચેતન થઈ શકે છે અને અચેતન ચેતન થતું રહે છે. આપણી ભીતર શરીર અને મન એમ બે ચીજો નથી પણ પણ એક અસ્તિત્વના બે છેડા છે. એટલે કોઈ પણ છેડાથી પ્રવેશ કરી શકાય છે. તેથી જ વિજ્ઞાન પણ હવે સ્વીકારે છે કે કોઈ પણ બીમારી ફક્ત શારીરિક કે ફક્ત માનસિક નથી પણ મનો-શારીરિક એટલે કે સાઈકો સોમેટિક છે. આથી જ જગતના પણ બે ભાગ છે – પદાર્થ એટલે કે અચેતન અને જીવન એટલે કે ચેતન. એ બંનેમાં કોઈ વિરોધ નથી. એ બંને એકબીજાથી સંબંધિત છે.

ચોથું સૂત્ર : ઊર્જા સંયુક્ત છે, ઊર્જા એક પરિવાર છે. જગતમાં કંઈ પણ અસંબંધિત નથી. બધું જ સંયુક્ત છે. જગત એક પરિવાર છે. એ કરોડો માઈલ દૂરથી સૂર્ય હોય, ચંદ્ર-તારા હોય, મહાસાગરની લહેરો હોય, બાગમાં ખીલેલું ફૂલ હોય, રસ્તાના કિનારે પડેલો કંકર હોય કે આપણા હૃદયના ધબકાર હોય – આ અનંત વિસ્તારમાં બધું જ સંયુક્ત છે. જે ચીજો આપણા ખ્યાલમાં પણ નથી આવતી એ પણ પ્રભાવિત છે. સારા કે ખરાબ વિચારો પ્રકટ ન કર્યા હોય તો પણ તેના તરંગો આપણને સ્પર્શે છે. આપણે પણ આ તરંગોને સ્પર્શી રહ્યા છીએ. આ સમસ્તતાના વિસ્તાર વચ્ચે આપણે પણ ઊર્જાના એક પુંજ છીએ અને ચારે તરફ ઊર્જાના ડાયનેમિક કેન્દ્રો છે, જે બધા કામ કરી રહ્યા છે. આ પૂરા જગતની નિર્યાત આપણી સંયુક્ત નિયતિ છે. આથી પોતાને અલગ માનવા એ મૂર્ખતા છે, પોતાને અલગ માનીને જીવવું એ પોતાના હાથે માથા પર ભાર મૂકવા જેવું છે. યોગ કહે છે કોઈના માથા પર બોજ નથી. જે સત્ય જાણતા નથી કે જીવન સંયુક્ત છે તે બોજ અનુભવે છે. જીવનનું હોવું સૃષ્ટિના કર્મ પર નિર્ભર છે. મૃત્યુ જન્મની બીજી બાજુ છે. આ જગત સંયુક્ત છે. જ્યારે આ વાત સમજાય ત્યારે તે ભીતરથી મુક્ત થઈ જાય છે, ચિંતાના બોજથી મુક્ત થાય છે અને કોઈ બંધન રહેતું નથી.

યોગ એ ખૂબ ગહન વિષય છે. શ્રી. યશપાલ જૈન ખરું જ કહે છે કે જે કંઈ પ્રાચીન છે, પુરાતન છે, એ સમગ્રનો અસ્વીકાર ન થઈ શકે. તે જ રીતે જે નૂતન છે, અર્વાચીન છે તે બધાનો સ્વીકાર પણ શક્ય નથી. પુરાતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે, નૂતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે. ઓશો એક વિશાળ સાહિત્ય- દર્શન સંપદા મૂકતા ગયા છે, જે ભારત અને વિશ્વની મુખ્ય બધી જ સમસ્યાઓને ઊંડાણથી સ્પર્શે છે. માટે નવી પેઢીને ઓશોના વિચારો, જે નૂતન મૂલ્યોનું નિર્માણ કરે છે, તે પહોંચાડવાની જરૂર છે, જેથી નવી પેઢી પૂર્વગ્રહ મુક્ત બની, વિચારીને નિર્ણય લઈ શકે. ઓશોની દૃષ્ટિએ યોગના વધુ સૂત્રો સાથે મળીશું આવતા અંકે….


રીટા જાની
17/06/22

ઓશોદર્શન -20 રીટા જાની

કવિ શ્રી રમેશ પારેખની બહુ સુંદર પંક્તિઓ યાદ આવે છે…..
‘ પાંદડું કેવી રીતે પીળું થયું, કોને ખબર?
એટલે કે ઝાડમાંથી શું ગયું, કોને ખબર?
શહેર પર ખાંગી થઈ વરસી પડી આખી વસંત,
એક જણ નખશિખ ઉજ્જડ રહી ગયું, કોને ખબર?’

ગત અંકમાં આપણે જોયું કે પરિપક્વતા અંગે ચિંતન કરતાં ઓશો પણ એવું જ કહે છે કે વયની વૃદ્ધિ તો થઈ પણ ડહાપણ, સમજદારી, પરિપક્વતા ના આવી, કોને ખબર? સમય તો સતત પસાર થતો રહે છે. જ્યારે જીવન વ્યર્થ ગયું, આનંદ વગરનું રહી ગયું, તેવો ભાવ આવે તેનાથી કડવાશ પેદા થાય છે. આ કડવાશથી ક્રોધ, ઈર્ષા, હિંસા, નફરત – તમામ પ્રકારની નકારાત્મકતા ઉદ્ભવે છે. તો બીજી તરફ એવા સુંદર વૃદ્ધ લોકો પણ જોવા મળે છે જેઓ ખરેખર ઘણું જીવ્યા છે, જીવન પ્રત્યે કૃતજ્ઞ છે અને ખરેખર પરિપક્વ છે. કડવાશ અજ્ઞાનની અવસ્થા છે, જેને પાર કરવાની છે. સભાનતા અને હકારાત્મકતાના ઉદય વડે તેના પર કાબુ મેળવી મોટી ક્રાંતિ થઈ શકે છે. એ જ કડવી ઉર્જા હવે સુગંધ બની જાય છે.

ઓશો કહે છે આપણે નાનપણથી જવાબદારી લેતા શીખ્યા જ નથી. બાળપણમાં માતા-પિતા, દાદા-દાદી આપણી જવાબદારી લે, ત્યારબાદ મિત્રો, શિક્ષકો, ધર્મગુરુ, ભાઈ, બહેન, પરિવાર, સહકર્મચારી – કોઈને કોઈ રીતે આપણે આપણી જવાબદારી બીજાને માથે નાખતા હોઈએ છીએ. આપણે આપણા માતા-પિતા, પક્ષ, દેશ કોઈ માટે જવાબદાર બનવાની જરૂર નથી, જો આપણે ખુદના માટે જવાબદાર હોઈએ. જ્યારે આપણે પોતાની જવાબદારી લઈએ છીએ ત્યારે સાચું શું છે અને ખોટું શું છે તેની તરત જ ખબર પડી જાય છે. જો તમે સાચું કરશો તો એનું ઈનામ મળશે અને ખોટું કરશો તો એની સજા. એ માટે રાહ પણ નહીં જોવી પડે. કારણ અને પરિણામ સાથે સાથે જ જાય છે. કાર્યની પૂર્ણતાની સાથે તમે જાણી શકશો શું ખરું છે અને શું ખોટું છે. આ જવાબદારી, આ પરિપક્વતા જ્યારે પોતાના માટે આવે ત્યારે
આપણે આપણા માતા – પિતા, પરિવાર, દેશ – બધાના માટે આપણે જવાબદાર રહીશું.

ચેતના મુક્તિ આપે છે. મુક્તિનો અર્થ છે તમારી પાસે બે વિકલ્પ છે – સાચું કરવાનો અને ખોટું કરવાનો; હા પાડવાનો કે ના કહેવાનો. ના દ્વારા મળતી આઝાદી ખૂબ બાલિશ છે. મોટાભાગે લોકો ના પાડવાની કોશિશ એ માટે કરતા રહે છે, જેથી તેમને આઝાદીની લાગણી થઇ શકે. જ્યારે હા એ સંવાદિતા છે. પરંતુ તેને વિકાસમાં સમય લાગે છે, પરિપક્વ બનતા વાર લાગે છે, જ્યારે તમે હા પણ કહી શકો અને અનન્ય પણ રહી શકો, મુક્ત પણ રહી શકો.

જ્યારે આપણે ગ્રહણશીલ બનીએ ત્યારે આંતરિક અસ્તિત્વ, અંદરની એકાત્મતાને આપણે જાણી શકીએ છીએ, જે હંમેશા ત્યાં જ હોય છે. એ તમારી અંદર જ પડેલું છે પરંતુ તમારે તેને શોધવાના માર્ગ સુધી પહોંચવાનું છે. રૂમી કહે છે એમ જે ચમત્કૃતિ આપણે બાહ્ય દુનિયામાં શોધીએ છીએ તે તો આપણી અંદર જ છે. અને એક એવો અવાજ છે જે શબ્દોનો મોહતાજ નથી. ઓશો એ ખજાનો શોધવા માટે એક ખૂબ જ સરળ પદ્ધતિની વાત કરે છે. ઓશો કહે છે કે તમને જેમાં આનંદ આવે તે કરો અને જો આનંદ ના આવે તો ન કરો. તમારા કેન્દ્ર સાથે સંપર્ક કપાઈ જાય ત્યારે તમને આનંદ આવતો નથી. આથી આ એક માપદંડ દ્રઢપણે અપનાવો. આનંદ એ કેન્દ્રસ્થ હોવાનો ધ્વનિ છે. ચિત્રકાર ભૂખ્યો રહીને પણ ચિત્ર બનાવતો હશે તો પણ તેના ચહેરા પર સંતોષ જોવા મળશે. એક કવિ ભલેને ગરીબ હોય પણ જ્યારે તેનું ગીત ગાતો હશે ત્યારે તે દુનિયાનો સૌથી ઐશ્વર્યવાન માણસ હશે. જ્યારે તમે કોઈ ચીજનો આનંદ મનાવો છો ત્યારે તમે તમારી જાત અને બ્રહ્માંડ સાથે એકસૂર હો છો. કારણ કે તમારું કેન્દ્ર એ સમગ્રનું કેન્દ્ર છે. આથી આંતરસૂઝને તમારું વાતાવરણ બનવા દો.

ધ્યાનનો મહિમા કરતાં ઓશો કહે છે કે ધ્યાન એ તમને તમારા પોતાના સ્ત્રોત તરફ વાળવાની પ્રક્રિયા છે. ધ્યાન તમને પરિપકવ બનાવે છે. વય-વૃદ્ધિ પુખ્ત બનવું નથી. તમારી અંદર કશુક અમર્ત્ય છે એ જાણવું એ પરિપક્વતા છે. તમારી અંદર એવું કંઈ છે જે મૃત્યુને અતિક્રમી જાય છે અને એ ધ્યાન છે. મન એ વસ્તુને સમજવાનો માર્ગ છે તો ધ્યાન એ આત્માને સમજવાનો માર્ગ છે. મન વાદળોથી ઘેરાયેલું રહે છે અને ધ્યાન આકાશને શોધે છે. વાદળ આવન-જાવન કરે છે પરંતુ આકાશ નિશ્ચલ રહે છે. માટે અંદરના આકાશને શોધો. જો તમે એ શોધી લેશો તો તમે ક્યારેય મૃત્યુ પામશો નહિ. કેવળ ધ્યાની જાણે છે કે જીવન શું છે. કારણ કે તે શાશ્વતીના ખરા સ્ત્રોત સુધી પહોંચી ગયો છે.

લોકો પરિપક્વ દેખાતા હોય છે પણ હોતા નથી. તેમની પરિપક્વતા કેવળ ઉપરછલ્લી હોય છે. વ્યક્તિત્વ એ પ્રદર્શનની ચીજ નથી, એ તમારી સચ્ચાઈ છે. માટે પરિપક્વ દેખાવા કૂનેહબાજ કે અપ્રમાણિક ના બનશો. પરિપક્વતા જીવનના ગહન અનુભવમાંથી આવે છે, જીવનની ઉપેક્ષામાંથી આવતી નથી. જુઠનો ત્યાગ કરીને જ્યારે તમે સાચા બનો છો, ત્યારે જ તમે પરિપક્વ બની શકો છો. સભાનતા એ પદ્ધતિ છે અને પરિપક્વતા એ પરિણામ છે. જેટલા વધુ સભાન બનશો તેટલી વધુ પરિપક્વતા ધારણ કરશો. સભાનતાના ત્રણ પગલાં છે. પ્રથમ દેહ પ્રત્યે સભાન બનો, પછી મન પ્રત્યે સભાન બનો અને છેલ્લે લાગણી, ભાવનાઓ પ્રત્યે સભાન બનો. જ્યારે ચેતનાને હૃદયમાં કેન્દ્રિત કરી આગળ વધો છો, ત્યારે સદ્ ની વૃદ્ધિ થાય છે, ખરાબ અદ્રશ્ય થાય છે; પ્રેમ વૃદ્ધિ પામે છે, નફરત અદ્રશ્ય થાય છે; કરુણા વૃદ્ધિ પામે છે, ક્રોધ અદ્રશ્ય થાય છે. ઓશો આને જ પ્રબુધ્ધતા કહે છે.

ઓશો વાંસળીનું સુંદર ઉદાહરણ આપી સમજાવે છે કે વાંસળી તો પડી છે અને તમે પૂછો છો કે અંદર સ્વર કેમ નથી? સ્વર જાતે નહીં આવે. એને હોઠ પર લગાડી સ્વર જન્માવવો પડશે. બગીચામાં બી વાવીએ તો ફૂલ ઉગશે. ફક્ત બી રોપવાથી કામ નહીં થાય. એને પાણી પણ સીંચવું પડશે. જીવન ક્યારીમાં મોગરાની મહેક મહેકાવવી કે થોરના કાંટાળા વનો ઊભાં કરવાં એ પરિપક્વતા અને પસંદગીનો પ્રશ્ન છે. જીવનનું પણ એવું જ છે. જીવનમાં અર્થ શોધવાથી નહીં મળે. એને અર્થ આપણે આપવો પડશે, નહીંતર જીવન વ્યર્થ બની જશે. જીવન એ કોરું કેનવાસ છે. તેમાં તમે ધારો તેવું ચિત્ર બનાવી શકો છો, ધારો તેવા કલર પૂરી શકો છો. જીવન એક કોરી કિતાબ છે. તેમાં અભદ્ર સાહિત્ય પણ લખી શકાય કે ગીત પણ લખી શકાય. જીવન એક અવસર છે. તેને સ્વર્ગ બનાવવું કે નર્ક તે આપણા હાથમાં છે. અહીં કોઈ બુદ્ધ બને છે તો કોઈ હિટલર. માટે સમજને પરિપકવ બનાવી જીવનને અર્થ આપીએ, પ્રેમભર્યો સુંદર આલાપ છેડીએ અને અલૌકિક સંગીત જીવનમાં જગાવીએ.

રીટા જાની
10/06/2022

ઓશોદર્શન-19. રીટા જાની

કમળ પત્ર પરથી સરી પડતું ઝાકળબિંદુ સરોવરમાં ભળી જાય છે તો કોઈને લાગે કે ઝાકળબિંદુએ પોતાની ઓળખ ગુમાવી દીધી. તો કોઈને લાગે કે તેણે કશું ગુમાવ્યું નથી, એ તો સરોવર જેટલું વિશાળ બની ગયું છે. આ સમજ, આ પરિપક્વતા, આ સભાનતા, આ જાગૃતિ ક્યારે આવે? જો કોઈ એમ માને કે વયની વૃદ્ધિ સાથે પરિપક્વતા પણ આવે તો એવું હંમેશાં બનતું નથી. સામાન્ય રીતે લોકો વયમાં તો મોટા થાય છે, પણ ઉત્ક્રાંત થતાં નથી, વૃદ્ધિ પામતા નથી, સમજદાર બનતા નથી, પરિપક્વ બનતાં નથી. તેમની બુદ્ધિ અને માનસિકતા બાલિશ જ રહે છે.

પરિપક્વતા, સમજદારીનો અર્થ છે એક વ્યક્તિ હોવાનું ઉત્તરદાયિત્વ સ્વીકારવું. કોઈપણ કિંમતે સર્વસ્વ હોડમાં મૂકી એ વ્યક્તિ બનવું, જે આપણે  છીએ. એ જ છે પરિપક્વતા. આપણું અસ્તિત્વ હંમેશા આપણને કોઈ ઈશારો કરતું રહે છે, ભલે તેનો અવાજ ખુબ ધીમો હોય. પરંતુ જો આપણે થોડા શાંત અને મૌન રહીશું, તો જાતે જ એ માર્ગનો અનુભવ કરીશું. તમે જે છો એ વ્યક્તિ બનો, અન્ય વ્યક્તિ બનવાની કોશિશ ક્યારેય ન કરો -ત્યારે તમે સમજદાર અને પરિપક્વ બની જશો.

પરિપક્વતા પુનર્જન્મ છે, એક આધ્યાત્મિક જન્મ છે. તમારી ગુમાવેલી નિર્દોષતા પાછી મેળવવી, તમારા સ્વર્ગીય બાગને પુન:પ્રાપ્ત કરવો, ફરીથી બાળક બનવું, તમારા અંતરતમ હાર્દમાં પ્રવેશવું, વિચારો અને ભાવનાઓની પાર જવું અને કેવળ ‘હોવાપણું’ બનવું એટલે જ પરિપક્વતા.

મૃત્યુની ફિલોસોફી સમજાવતા ઓશો કહે છે કે જે માણસ વર્તમાનમાં, આ ક્ષણમાં જીવે છે તે ભૂતકાળ કે ભવિષ્યને વળગેલો  રહેતો નથી. તે બોજારહિત જીવન જીવે છે. વાસ્તવમાં તે ચાલતો  નથી, એ ઊડે છે. એ મૃત્યુના  બરાબર નવ માસ  પહેલા સભાન બની જાય છે કે મૃત્યુ આવી રહ્યું છે. એ  આનંદ ઉત્સવ મનાવી લોકોને કહેશે કે આ કાંઠા પર હું બહુ થોડા સમય પૂરતો છું. આ જીવન ખૂબ સુંદર હતું. એક અદ્ભુત અનુભવ રહ્યો. મેં પ્રેમ કર્યો છે, શીખ્યો છું, સમૃદ્ધ થયો છું, હું અહીં કશું લઈને આવ્યો ન હતો અને ઘણા અનુભવો અને પરિપક્વતા સાથે જઈ રહ્યો છું. જે કાંઈ- સારું, ખરાબ, સાચું, ખોટું સંભવ્યું છે એ બધાં પ્રત્યે તે કૃતજ્ઞ હશે. જ્યારે માણસ બધાનો કૃતજ્ઞતાપૂર્વક આભાર માની મૃત્યુ પામવા તૈયાર થાય છે, આ તક મળી તેનો ઉત્સવ મનાવે છે, ત્યારે મૃત્યુ અતિશય સુંદર બની જાય છે. ત્યારે મૃત્યુ એ મહાનતમ મિત્ર છે, કારણ કે એ જીવનનો ફુવારો છે, જીવનનું સર્વોચ્ચ શિખર છે. એ જીવનનો અંત નથી, ચરમસીમા છે, સંતોષ છે. એક અંત હોય તેવું લાગે છે, કારણ કે તમે જીવનને ક્યારેય જાણ્યું જ નથી. જેણે જીવનને જાણી લીધું છે, તેને તે સર્વોચ્ચ શિખર લાગે છે. વાસ્તવમાં તેમાં જ જીવન પાંગરે છે, ખીલે છે. પરંતુ મૃત્યુના સૌંદર્યની જાણવા માટે માણસે તેના માટે તૈયાર રહેવું પડે છે, તેની કળા શીખવી પડે છે.

ઓશો સમજદારી વાળા સંબંધો પર ભાર મૂકીને સંબંધોમાં પ્રેમની વાત કરે છે. પ્રેમના ત્રણ પરિમાણ હોઇ શકે છે. એક પરાવલંબન, જેમાં બંને વ્યક્તિ એકબીજા પર પ્રભુત્વ દાખવે છે, એક બીજાનું શોષણ કરે છે, દુનિયામાં મોટાભાગે આવું જ જોવા મળે છે. બીજું  પરિમાણ છે બે સ્વતંત્ર વ્યક્તિઓ વચ્ચેનો પ્રેમ, જેમાં સંબંધો ઉપરછલ્લા હોય એવું લાગે છે. કારણ કે તેમને પ્રેમ કરતાં પોતાની સ્વતંત્રતા વધુ વહાલી છે. ત્રીજી સંભાવના પરસ્પરાવલંબનની છે. જ્યારે પણ તે સંભવે છે, ત્યારે  બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે અનહદ સંવાદિતાપૂર્ણ સંબંધ હોય છે. જાણે સ્વર્ગ પૃથ્વી પર ઉતરી આવ્યું હોય એવું લાગે છે.

જંગલનું ફૂલ ખિલતું જ રહે છે અને પોતાની સુગંધ હવામાં રેલાવતું જ રહે છે. કોઈ વટેમાર્ગુ ત્યાંથી પસાર થાય, તેની પ્રશંસા કરે, તેને સુંદર કહે તેની સાથે તેને કોઈ નિસ્બત નથી. ત્યારે  ફૂલને શું થતું હોય છે?  તે મૃત્યુ પામે છે? વેદના અનુભવે છે? ડરી જાય છે? આત્મહત્યા કરે છે? ના…ના… એ તો સતત ખિલતું અને મહેકતું રહે છે, આનંદ આપતું રહે છે. એ જ રીતે જ્યારે મનુષ્ય પણ પ્રેમ ઝંખવાને બદલે પ્રેમ કરવાનું શરૂ કરે તે સાથે જ તે સમજદાર અને પરિપક્વ બને છે. શી રીતે આપવું, વધુ આપવું અને બિન શરતી આપવું તેના પર  ભાર હોય ત્યારે વૃદ્ધિ, પરિપક્વતા અને સમજદારી આવે છે. નદી પણ એમ જ વહે છે. એના પાણીથી તમે તમારી તૃષા છીપાવો, ખેતરમાં પાક ઉગાડો કે તમે ત્યાંથી પસાર પણ ન થાવ તો પણ એ વહેતી જ રહે છે. સાચો પ્રેમ પણ એવો જ હોય. પ્રેમ એ વિપુલતા છે, ઐશ્વર્ય છે,  તમારા હૃદયમાં એના ગીતો છે, ભલે  કોઈ સાંભળે કે ન સાંભળે પણ તમે તમારો પ્રેમ વહેંચો છો. એને અવલંબનની જરૂર નથી. પ્રેમ એ સ્વતંત્રતાનું પુષ્પ છે. પ્રેમ ત્યારે સંભવે જ્યારે તમે સમજદાર અને પરિપક્વ હોય. પ્રેમની માગણી કરવી એ તો ભિખારી હાથ ફેલાવીને ઊભા હોય એવું લાગે. પ્રેમ એ તો લાઈટના બલ્બ જેવો છે. તમે બલ્બ સળગાવો અને પ્રકાશના કિરણો ચોમેર પ્રસરી જાય, તેમ તમે છો તો તમારી આસપાસ પ્રેમની આભા પ્રસરી જાય. જ્યારે પરાવલંબન સાથે પ્રેમ રહે છે, ત્યારે એમાં કુરૂપતા હોય છે. અણસમજુ  પ્રેમ એક બીજાની સ્વતંત્રતાને ખતમ કરી નાખે છે,  એક બંધન, એક કેદખાનું ઊભું કરે છે. એથી વિપરીત જ્યારે સ્વતંત્રતા સાથે પ્રેમ વહે છે, ત્યારે તેમાં સુંદરતા હોય છે. પ્રેમ આવેગ કે લાગણી નથી, પણ એક ઊંડી સમજ છે કે કોઈક વ્યક્તિ કોઈક રીતે તમને પૂર્ણ બનાવે છે. આવો પ્રેમ શાશ્વત છે અને સતત વૃદ્ધિ પામતો રહે છે.

‘જનરેશન ગેપ’ દૂર કરવાની માસ્ટર કી આપતા ઓશો કહે છે કે જો દરેક પેઢી બાળકો પ્રત્યે પ્રેમ અને આદર સાથે વર્તે, ઉછેરવાની સ્વતંત્રતા આપે, બાળકને તે જે છે તે બનવાની  છૂટ આપે, તો એ પણ તમને પ્રેમ અને આદર આપશે. માતા-પિતા જ્યારે બાળકમાં પોતાની કાર્બન કૉપી તૈયાર કરવા માંગે, તેમની મૌલિકતાને ન સ્વીકારે ત્યારે બાળક ધૂંધવાઇને વિરોધ અને અસંતોષ દર્શાવે છે. ધીરે ધીરે આ અંતર મોટું થતું જાય છે અને બંને વચ્ચે કોઈ સેતુ રહેતો નથી. બાળકને અનન્ય બનાવવા માટે, તેની ક્ષમતાને ઉત્તેજન આપે તેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરો તો બાળક પણ તમારા પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેશે.

જીવનમાં કાંઈ પણ વિનામૂલ્યે મળતું નથી. જેટલી વધુ કિંમત ચૂકવશો તેટલી વધુ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે. સફર, યાત્રા, મંઝિલ એ ધ્યેય ઊભું કરે છે. યાત્રા એ જ ધ્યેય છે. ધ્યેય  સફરના અંત પર નથી.  તમામ સાધનોમાં સાધ્ય રહેલું હોય છે. માટે ડર છોડી  જીવનનો મુકાબલો કરો. જીવંત રહેવાની જવાબદારી નિભાવવાની, પ્રતિબદ્ધ બનવાની એક પણ તક ગુમાવશો નહીં, તો તમને સિદ્ધિની ઝાંખી જરૂર થશે.

‘સાધના પથ’ની પ્રસ્તાવનામાં ડો.નરેન્દ્ર તિવારી કહે છે તેમ ઓશો એક દુર્લભ ઉપસ્થિતિ છે. એમની હાજરી એવી છે જાણે ફૂલોની દુર્ગમ ઘાટીમાં થઈને વહેતું ઝરણું. એમનું હોવું એ છે જીવન પ્રવાહનું અનવરત સંકીર્તન! ઓશો આપણી આંખો ખોલવાના દૂસાધ્ય કાર્યમાં સંલગ્ન છે. નિજતા સુધી પહોંચવાનો માર્ગ તેઓ આપણને બતાવી રહ્યા છે. સત્યની સાધનામાં પ્રકાશ તરફ ગમન કરવામાં ઉપયોગી એવું  ઓશોનું પરિપક્વતા અંગેનું દર્શન આજે આપણે જોયું. આ જ વિષય પર વધુ ચિંતન સાથે મળીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની
03/06/22

ઓશો દર્શન -17. રીટા જાની

સાગર કિનારે નિરંતર આવતાં મોજાંઓની વચ્ચે મનમાં છવાય છે સાગરની વિશાળતા, અફાટ મોજાંના ઘૂઘવાટ વચ્ચે માણસનું મન વહેંચાય છે જળ અને સ્થળ વચ્ચે. દૃષ્ટિમાં છે પાણી પણ જેના પર ઊભા છીએ તે છે જમીન. જળ અને સ્થળના અનુભવ વચ્ચે ઊભેલો માણસ પણ વિચારોના વૃંદાવનની વાટે ખોવાય છે. આકાંક્ષા હોય મોતીની, પણ મુઠ્ઠીમાં પકડાય છે રેતીની ઢગલી અને મન આશા નિરાશાના આટાપાટા રમતું ક્યારેક અને ક્યાંક મોતી જુએ તો કેવો આનંદ થાય? આજે ઓશોના પુસ્તકમાં કંઇક નવા વિચારો જોઈને લાગ્યું કે નવીનતાની આ ક્ષણોનો પમરાટ સહુ વચ્ચે વહેંચાય અને આજની વિચાર કણિકાઓ ક્યાંક વિચાર પુષ્પ બનીને પ્રગટ થાય અને પોતાની સુગંધ પ્રસરાવે. પુષ્પ એ બીજનું અંતિમ ચરણ છે, જ્યાં બીજનું પ્રાગટ્ય એક છોડ બનીને વિકસે છે અને વિકસતાં વિકસતાં એ તબક્કે પહોંચે છે જ્યાં એક નવો પમરાટ, નવી સુગંધ હવાને મહેકાવવા આતુર બની વિકાસગાથાને અગ્રેસર બનાવી રહી છે. આજનો પ્રવાસ એ વૈચારિક સજ્જતાને વિકસાવવાનો છે. ‘ઓશો દર્શન’ એ કેલીડોસ્કોપ છે, જ્યાં નવું વિશ્વ શક્યતાના આકાશમાં ડોકિયાં કરી રહ્યું છે. તો આજનું ‘ઓશો દર્શન’ નવી શક્યતાઓના સંદર્ભમાં માણીએ નવા વિચારોની વાટે.

કોઈએ મહત્વાકાંક્ષા વિશે ઓશોને તેમના વિચાર પૂછ્યા. તેમનો જવાબ હતો કે બહુ જ જૂજ માણસો સાચા અર્થમાં મહત્વાકાંક્ષી હોય છે. ક્ષુલ્લકથી તૃપ્ત થઈ જાય તે ખરા મહત્વાકાંક્ષી નથી. જે વિરાટને મેળવવા માંગે છે તે ખરેખર મહત્વાકાંક્ષી છે. જો કોઈ વિચારે કે મહત્વાકાંક્ષા ખરાબ કે અશુભ છે તો એવું નથી, તે તો માણસને ભગવાન તરફ લઈ જાય છે. જીવનને ધ્યેય આપો અને હૃદયને મહત્વાકાંક્ષા આપો. પોતાની જાતને ઊંચાઈના સ્વપ્નથી ભરપૂર કરો. એક લક્ષ્ય રાખો. એમ નહીં કરો તો તમારું વ્યક્તિત્વ વિકાસશે નહીં. જ્યારે વ્યક્તિ પોતાની શક્તિઓને એકત્રિત કરીને કોઈ એક જ લક્ષ્ય પર કેન્દ્રિત અને સમર્પિત કરે છે ત્યારે તે સફળ વ્યક્તિત્વ મેળવે છે, તેના જીવનમાં સંગીત પેદા થાય છે. તેથી વિપરીત જે પોતાનામાં જ સંગીન ન હોય તે શક્તિ, શાંતિ કાંઈ મેળવી શકે નહીં. શાંતિ અને શક્તિ એક જ સત્યના બે નામ છે.

કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે નોંધ્યું છે કે વરસાદના બિંદુએ ચમેલીના કાનમાં કહ્યું કે પ્રિય, મને હંમેશા તારા હૃદયમાં રાખજે. ચમેલી કંઈ કહે ન કહે ત્યાં બિંદુ જમીન પર પડે છે! જીવનના કહેવાતા સુખોની ક્ષણભંગુરતા સમજાવતી એક માર્મિક લોકકથા ઓશો કહે છે. એક ચકલી આકાશમાં ઉડી રહી હતી. તેને દૂર એક ચમકતું વાદળ દેખાયું. તે વાદળને લક્ષ્ય બનાવી પૂરી તાકાતથી ઉડવા લાગી. વાદળ ક્યારેક પૂર્વમાં તો ક્યારેક પશ્ચિમમાં જતું, ક્યારેક ઊભું રહી જતું તો ક્યારેક પોતાનામાં જ ફેલાઇ જતું. બહુ મહેનત કરવા છતાં ચકલી તેને પકડી ન શકી અને અચાનક એ વાદળનો છંટકાવ થઈ ગયો. મહાપ્રયત્ને ચકલીએ તેની પાસે પહોંચીને એટલું જ જાણ્યું કે ત્યાં તો કંઈ જ ન હતું! તેને મનમાં થયું કે મારે ક્ષણભંગુર વાદળને પકડવાનું લક્ષ્ય રાખવાના બદલે અનાદિ, સ્થિર અને અનંત એવા પર્વતના ઊંચા શિખરે પહોંચવાનું લક્ષ્ય રાખવાનું હતું. આપણામાંથી ઘણા એવા છીએ, જે ક્ષણભંગુર વાદળ જેવા સુખો પાછળ જવામાં જ જીવન લક્ષ્ય રાખે છે અને ભ્રમમાં પડે છે. આપણી નજીકમાં જ અનાદિ, અનંત આત્મા- પર્વત રહેલો છે. તેને પરમ લક્ષ્ય બનાવીએ તો જીવન કૃતાર્થ અને ધન્ય બને.

જીવનના રસ્તા પર ફૂલો અને કાંટા બંને છે, એ સાચું છે. ફૂલોને જોવાનું જેને આવડી જાય તેને માટે પછી કાંટા પણ ફૂલ બની જાય છે. જીવનમાં આવતા સુખ- દુખ અને આનંદના અનુભવનો સ્વાદ માણસની પોતાની દ્રષ્ટિ ઉપર નિર્ભર છે. કોઈ બે અંધારી રાત વચ્ચે એક નાનો દિવસ જોઈ શકે છે તો કોઈ બે પ્રકાશિત દિવસ વચ્ચે એક નાની રાત જોઈ શકે છે. પહેલી દ્રષ્ટિમાં એક નાનો દિવસ પણ અંધકારભર્યો થઈ જતો હોય છે અને બીજી દ્રષ્ટિમાં રાત્રિ પણ રાત્રિ રહેતી નથી!

ઓશો શ્વાઈત્ઝરની વાત ટાંકીને આદર્શની અમાપ તાકાતનો પરિચય આપે છે. જીવન નૈયાને પાર ઉતારવા આપણો દરેક વ્યવહાર આદર્શ પ્રેરિત હોય તે જરૂરી છે. પાણીના ટીપામાં આપણને કોઈ તાકાત ન દેખાય, પણ એ જ પાણી જમીનની તિરાડમાં બરફ બનાવી દેવાય તો તે જમીનને તોડી નાખે છે. જરા જેટલા પરિવર્તનથી પાણીના ટીપાની શક્તિ અમાપ બને છે. આ વાત આદર્શ માટે પણ લાગુ પડે છે. આદર્શ અંધકાર તરફથી અજવાળા તરફ જવાની પ્રક્રિયા છે. આદર્શ માત્ર વિચાર કે આકાંક્ષા નથી, સાથે સાથે સંકલ્પ અને વ્યવહારુ પ્રયત્ન પણ છે, જે જીવન નૈયાનો નાવિક પણ છે.

મનની શાંતિને પકડી લેનાર ખુદમાં પ્રવેશ પામે છે અને આત્મામાં પ્રવેશ એ તો સત્યની પ્રાપ્તિ છે. જ્ઞાન મેળવવું હોય તો જ્ઞેયની પાછળ ન જાઓ. જ્ઞાન મેળવવું હોય તો જ્ઞાતાની પાછળ ચાલવું જરૂરી છે. સત્યની શોધ કરનારે આત્મપરિવર્તન માટે તૈયાર રહેવું પડે કારણ તે પોતાની અંદર રહેલા સંસ્કાર અને શુદ્ધિની અંતિમ ચેતન અવસ્થા છે.

આજના સ્વપ્ન જ આવતી કાલનું સત્ય બની જતા હોય છે. એવું કોઈ સત્ય નથી જેનો જન્મ સ્વપ્નની જેમ ન થયો હોય. આપણો કેટલો બધો સમય સાવ નજીવી બાબતોમાં લડાઈ અને અહંકારથી થતા વાદવિવાદ, નિંદા અને ટીકા કરવામાં વેડફાઈ જતો હોય છે. આ સમયને જો શિક્ષણ, ચિંતન, મનન અને નિદિધ્યાસનમાં ગાળીએ તો તે ખૂબ મૂલ્યવાન બની જશે. તેનાથી એવાં ફૂલો ખીલે છે, જેની સુગંધ અલૌકિક હોય, એવું સંગીત નીપજે જે દિવ્ય હોય. માટે એ લોકો ધન્ય છે જે ખીણમાં રહીને પર્વતના શિખરના સ્વપ્ન જોઈ શકે છે, જે તેમને ઉંચાઈએ પહોંચવાનો સંકલ્પ અને શક્તિ બંને આપે છે. જીવનની દરેક ક્ષણ કેટકેટલી સંભાવનાઓથી ભરપૂર હોય છે અને તે ફરી પાછી આવતી નથી. માટે સ્વપ્ન માટે અમારી પાસે સમય નથી એમ કહી પોતાના હાથેથી પગ બાંધવાની જરૂર નથી. તમારી પાસે અપ્રતિમ સ્વતંત્રતા છે જે દ્વારા તમે સ્વપ્નને આંતરમાંથી બાહ્ય જગતમાં રૂપાંતરિત કરી શકો છો.

ઓશો કહે છે કે અહંકાર બહુ અટપટો છે. ધન, પદ, સત્તા મળે કે પછી ઈચ્છા અને વાસના કોઈપણ સ્વરૂપે તૃપ્ત થાય ત્યારે આંખમાં જે ચમક આવે છે તે અહંકાર છે. એવી ખોટી માન્યતા છે કે બહાર કોઈ પરિગ્રહ નહીં હોય તો ભીતર અહંકાર નહીં હોય. જે લોકો ખૂબ ધર્મ કરે છે, જ્ઞાન પ્રાપ્ત છે કે અપરિગ્રહ કરે છે તે દરેકને અહંકાર હોઈ શકે છે, કારણ કે તેઓ ‘હજુ વધારે’ની ગુલામીથી પીડાતા હોય છે.

સત્ય માત્ર શાસ્ત્રોમાં કે ગ્રંથોમાં નથી. તેનો સાચો પાર પામવા માટે ભીતરનું દ્વાર ખોલવું પડે. જ્ઞાન પોતાની આંખ છે. જે અંદર શોધે છે, તેને સત્ય મળે છે. સવારે ઉઠીને આશા રાખો કે આજનો દિવસ સત્યમ, શિવમ, સુંદરમની દિશામાં શુભફળદાયી બને. એવું કદી ન વિચારતા કે આવા થોડા બીમાં શું વળે, કારણ કે એક બીજમાંથી આખું ઉપવન ઊભું થઈ શકે છે. માટે પોતાની શક્તિ અને સમયનો થોડો ભાગ સત્ય, શાંતિ અને સુંદરતા માટે આપો તો જોઈ શકશો કે જિંદગીની એક અપ્રતિમ ઊંચાઈ તમારી પાસે આવી રહી છે, એક અભિનવ જગત પોતાનો દરવાજો ખોલી રહેલ છે. દરરોજ રાત્રે આત્મનિરીક્ષણ કરો કે ગઈ કાલ કરતા આજે તમે જીવન ઊંચાઇની વધુ નજીક જઇ શક્યા છો કે નહીં. જો આપણે સત્યના શિખરે પહોંચવું હોય તો એ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે કે આપણા દરેક ભાવ, વિચાર અને કર્મનું જોડાણ શુભ અને સુંદર સાથે હોય. સત્ય, સુંદર અને શુભની એક જ અનુભૂતિ સમગ્ર જીવનમાં આમૂલ પરિવર્તન આણી શકે છે.

રીટા જાની
20/05/2022

ઓશો દર્શન -16. રીટા જાની

જીવનનો પથ ભુલભુલામણીવાળો છે. ઘણીવાર આપણે રસ્તો ભૂલી જઈએ છે કે પછી કવિ શ્રી હરિન્દ્ર દવે કહે છે તેમ ‘મને લાગે છે ભૂલાઈને ભળતો રાહ લેવાયો’ એમ ખોટા રસ્તા પર અગ્રેસર થઈએ છીએ. ક્યારેક મંઝિલ ચૂકી જઈએ છીએ તો ક્યારેક થાકીને સફર અધવચ્ચે જ છોડી દઈએ છીએ. ત્યારે કોઈ પથ દર્શક આપણને રસ્તો બતાવો તો કેવું સારું! ગતાંકથી આપણે ઓશોના પુસ્તક ‘પથ દર્શક’ની વાત કરી રહ્યા છીએ. આ પુસ્તક હૃદયપૂર્વક જીવનારા ભાવનાપ્રધાન લોકો માટે છે.

સૂર્ય હોવા છતાં કોઈ તેની સામે આંખો બંધ કરી રહે, તેવું જ આપણે જીવન જીવવા પ્રત્યે કરીએ છીએ. પછી આપણા ચરણો ખાડામાં પડે તેમાં શું નવાઈ? આંખો ખોલો અને જાગૃત થાઓ તો બધો અંધકાર વિલીન થઈ જશે. આંખો સત્યને જોવા માટે છે. આંખો હોવા છતાં જે બંધ આંખો રાખે છે, અજાગૃત રહે છે, તે પોતે જ પોતાનું દુર્ભાગ્ય બને છે. તો જેની આંતરદ્રષ્ટિ ખુલે છે, તેને સત્ય સમજાય છે અને વીજળીના ચમકારે એક જ છલાંગમાં જીવન બદલાઈ જાય છે. અજાગૃત માણસ હજાર ડગલે પણ જ્યાં પહોંચી નથી શકતો ત્યાં સાચો જ્ઞાની અને ત્યાગી એક છલાંગે પહોંચી જાય છે. ધીમે ધીમે વ્યસન ત્યજવાનો, દુર્ગુણો ત્યજવાનો કોઈ અર્થ નથી. માણસ આગમાં પડે તો તે શું તે ધીમે ધીમે બહાર નીકળે? જો કોઈ એમ કહે કે કેમ હું ધીમે ધીમે આગમાંથી બહાર નીકળીશ તો એનો અર્થ એ કે તેને આગ દેખાતી નથી.

દ્રષ્ટિ બદલવાથી કાંટા ફૂલ જેવા લાગે છે તો ક્યારેક સુંદર ફૂલ પણ કાંટા જેવા લાગે છે. આનંદ બધે ઉપલબ્ધ છે. ઈશ્વરની સૃષ્ટિમાં બધું જ શ્રેષ્ઠ છે. પણ તેનો અનુભવ કરી શકે તેવાં મન-હૃદય બધા પાસે નથી. જીવનમાં કેવો કેવો નકામો સામાન બચાવતા લોકો અંતરઆત્માને ખોઈ બેસે છે અને સાચા આનંદને ગુમાવે છે. જે લોકો કોઈ ચોક્કસ સ્થળ કે પરિસ્થિતિના બદલે આનંદનો અનુભવ કરવાની ભાવદશા મેળવી લે છે તેમને દરેક સ્થળે ને દરેક પરિસ્થિતિમાં આનંદ મળે છે. આપણા જીવનના ચિત્રકાર કહો કે મૂર્તિકાર, આપણે પોતે જ છીએ. તમારી અંદરનું કેન્દ્ર સરોવર જેવું સ્થિર અને નિસ્પંદ રાખો તો સર્વ ઉત્તમ બાબતોનું સુંદર પ્રતિબિંબ ઝીલી શકાય. જ્યારે એવું લાગે કે તમારા માથે મોટો બોજો છે અને તમે એના ભાર તળે કચડાઇ રહ્યા છો, તો તરત બોજો ઉતારી નાખી હળવા થઈ જજો, આરામ કરજો, લગામ ઢીલી મુકજો અને તમે અનુભવશો કે તમામ તંગદિલી અને તાણ લુપ્ત થઇ ગઈ છે અને તમે આનંદ માણી રહ્યા છો.

સમજદારીને ઉંમર સાથે કોઈ સંબંધ નથી. માટીના ઘર અને રેતીના મહેલમાંમાં જે આશા અપેક્ષા રાખીને બેસતા નથી તે સમજદાર છે. બીજા તો રેતીના ઘરઘર રમતા બાળકો જ છે!
પ્રેમમાં વહી જવું તે જ તેનું ફળ છે. પ્રાર્થના સ્વયં આનંદસ્વરૂપ છે. તેમાં તન્મય બનતાં જે નિજાનંદ મળે છે, એ તેનો પુરસ્કાર છે. તેમાંથી કોઈ બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ આશા નથી. ઓશો કહે છે કે જીવન અને મૃત્યુ એ બંને તો સિક્કાની બે બાજુ છે. જેઓ જીવનને પૂરેપૂરું જાણતા અને જીવતા નથી તેઓ જ મૃત્યુથી ભયભીત થાય છે. માટે ખુદમાં તપાસ કરો. અંતરમાં જો ક્યાંય મૃત્યુનો ભય હોય તો સમજવું કે હજી જીવનને જાણી શક્યા નથી.

જે લોકો જીવનના રસ્તા ઉપર ચાલવા માટે અસમર્થ બને છે, તે બાજુ પર ઊભા રહીને બીજા ઉપર પથ્થર ફેંકતા હોય છે. તે જ રીતે જેઓ જીવનમાં કંઈક કરી શકતા નથી તે આલોચક થઈ જાય છે અને નિંદારોગના શિકાર બને છે. જે સ્વસ્થ છે તે કદી બીજાની નિંદા કરતા નથી. જે એક આંગળી બીજા તરફ ચીંધે છે તેણે સમજવું જોઈએ કે બાકીની ત્રણ આંગળી તમારી તરફ ઊઠે છે. એવું જીવન જીવીએ કે આલોચકના કહેવા પર કોઈ વિશ્વાસ જ ન કરે.

જ્યાં સુધી આપણને અપવિત્રતા દેખાય ત્યાં સુધી માનવું જોઈએ કે દુર્ગુણોના કોઇને કોઇ અંશ આપણી અંદર છે. ઓશો સુંદર ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત સમજાવે છે. આચાર્ય રામાનુજ પ્રભુની પ્રાર્થનામાં તલ્લીન થઈને મંદિરની પરિક્રમા કરતા હતા. ત્યાં અચાનક એક ચાંડાળ સ્ત્રી તેની સામે આવી. તેને જોઈને રામાનુજ થંભી ગયા અને તેમના મોંમાંથી અત્યંત ખરાબ શબ્દો બોલવા લાગ્યા. તેમને ક્રોધ આવ્યો અને પ્રભુગાન કરનારા હોઠો પર કુશબ્દોનું ઝેર આવ્યું. પરંતુ તે સ્ત્રી હાથ જોડીને કહેવા લાગી: હું કઈ બાજુ જાઉં? પ્રભુની પવિત્રતા ચારે બાજુ હોય તો મારી અપવિત્રતા કઈ બાજુ લઈ જાઉં? આ સાંભળી રામાનુજની આંખો ઉપરનો પડદો હટી ગયો, કઠોરતા દૂર થઈ અને તેની માફી માગી. જે બધામાં અને બધી બાજુ પવિત્રતાનો અનુભવ કરે છે તે જ પ્રભુના દરવાજાની ચાવી મેળવે છે. જેઓ ભીતરની પવિત્રતાથી આંખો આંજી લે છે તેને ચારે બાજુ પવિત્રતા જ દેખાય છે.

આપણે શું કરીએ છીએ તે મહત્વનું નથી પણ કેવી રીતે કરીએ છીએ તે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે. જ્યારે ‘હું’ને વિસર્જિત કરી ચિત્તને કોઈ સર્જનમાં તલ્લીન કરીએ, સમગ્ર અસ્તિત્વ કારીગરીમાં ઓતપ્રોત કરીએ, સમગ્ર કૌશલ્ય એકાગ્ર કરીએ, એ સર્જનમાંથી પ્રાપ્ત થનાર કમાણી, યશનું પણ વિસ્મરણ કરીએ ત્યારે જે કૃતિ બને તે દિવ્ય લાગે છે.

પાયાના ઊંડાણને આધારે જ શિખર મજબૂત બને છે. હિમશિખરો સમુદ્રમાં જેટલા ઊંડા હોય એટલી જ ઉંચાઈ મેળવતા હોય છે. ટૂંકમાં ઊંચા હોવા કે થવા માટે ઊંડાણનું મૂલ્ય ચૂકવવું પડે છે. જીવનમાં મૂલ્ય ચૂકવ્યા વગર કંઈ મળતું નથી. જેનું ઊંડાણ અમાપ હોય તેની ઊંચાઈ અગોચર થઈ જાય છે. હંમેશા ઊંડાણ અસલી તપ, અસલી વસ્તુ, મહામૂલું તત્વ છે. સ્વામી રામતીર્થ કહેતા હતા કે તેમણે જાપાનમાં 300 વર્ષ જૂના દેવદાર અને તાડના ઝાડ જોયા હતા જે માત્ર એક જ વેંત ઊંચા હતા. કારણ કે ત્યાંના લોકો એ ઝાડના ડાળી કે પાંદડાને કંઈ કરતા ન હતા, પણ તેના મૂળ કાપી નાખતા હતા. તેથી જીવનમાં કોઈપણ ઊંચાઈએ પહોંચવા માગતા હોય તેમણે પોતાના આત્માના મૂળને, ભીતરની જડને મજબૂત બનાવવી પડશે. નહિતર જે જીવન દેવદારના ઝાડની જેમ ઊંચા થઈ શકતા હતા તે વામણા બની જશે. જે માત્ર શરીરમાં જીવે છે તે આત્માને કઈ રીતે જાણી શકે? શરીરને જુદું રાખી, તેના ઉપર કંઇક વિચારો, બોલો અને કરો. તેનાથી ધીમે ધીમે આત્માનું મૂળ મળે છે અને પછી ઊંડાણ પ્રાપ્ત થાય છે. જમીનને ખોદવાથી પાણીનો સ્ત્રોત મળી રહે છે. ખુદને ખોદી શકે તે જાણી શકે કે પોતાની અંદર અનંત શક્તિ ભરી પડી છે. પણ તેના માટે સક્રિય અને સર્જનાત્મક થવું જરૂરી છે.

પ્રેમ અભય છે. જેને ભયથી ઉપર ઊઠી જવું છે, મુક્ત થઈ જવું છે, તેણે સમસ્ત સૃષ્ટિ પ્રત્યે પ્રેમ રાખવો પડશે. ચેતનાના આ દરવાજેથી જ પ્રેમ અંદર આવે છે અને ત્યાંથી ડર બહાર નીકળે છે. જમીનમાં દટાયેલું બીજ પોતાની બધી શક્તિ એકઠી કરીને પથરાળ જમીનમાંથી પણ બહાર આવે છે. સૂર્યને જોવાની પ્રબળ ઈચ્છા તેને અંકુરિત બનાવે છે. આપણે પણ આવા બીજ જેવા બનીએ, વિરાટને પામવા માટે બધી શક્તિઓને એકત્રિત કરી ઉપર ઉઠીએ, તો એવી એક પળ આવશે જ્યારે વ્યક્તિ સ્વયંને તોડીને ખુદને મેળવી લેશે. સ્વયંને અને સત્યને પામવું તે દરેકના જીવનનું પરમ લક્ષ્ય હોવું જોઈએ. આ પથ ઉપર અગ્રેસર થઈએ અને જીવાતા જીવન સાથે ધબકતો સંબંધ કેળવીએ.

રીટા જાની
13/05/2022

ઓશો દર્શન -15 રીટા જાની

‘મંઝિલનો રાહ લીધો, સહારા મળી ગયા;
મેં આદરી સફર ને કિનારા મળી ગયા.’

– હરીન્દ્ર દવે

અહીં તો કવિને સહારો પણ મળે છે અને કિનારો પણ. પરંતુ દરેક વ્યક્તિ શું એટલા ખુશનસીબ હોય છે કે જે રળિયામણું અને સોહામણું લાગે તેની પ્રાપ્તિ પણ થાય? મહિમા અલ્પવિરામનો નથી, પૂર્ણવિરામનો છે. આદરેલા કામો પુરા કરવાનાં છે, યત્નો થકી રત્નોને શોધવાના છે, પ્રયત્ન અને પુરુષાર્થની પાંખે પથ કાપવો છે, ગરુડની જેમ આકાશમાં ઊંચે ને ઊંચે ઊડી વાદળના વન વીંધવા છે. તેવામાં કોઈ પથ દર્શક મળી જાય તો કેવું? જી હા, આજે આપણે ઓશો દર્શનમાં વાત કરીશું પત્રોના સ્વરૂપે લખાયેલા ઓશોના પુસ્તક ‘પથ દર્શક’ ની, જે ખરેખર જીવનના રાહ પર જીવનનું સાર તત્વ પામવા માટે વિચાર-દીપ પ્રગટાવે છે.

જ્ઞાનની પહેલી આકાંક્ષા આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે. માણસની સૌથી મોટી મુશ્કેલી છે પોતાના આત્માનું જ્ઞાન પામવા માટેનું અજ્ઞાન. જેમ દીવા તળે અંધારું હોય છે, તેમ માણસ પોતાના સત્ તત્વ પ્રત્યે અજ્ઞાનના અંધકારમાં હોય છે. માણસે પોતાને શું થવું છે તે વિચારતાં પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે પોતે શું છે? આ આત્મ જાગૃતિ આવશે, તો જ જીવનની નૌકાને પૂર્ણતાનો કિનારો મળશે. માણસે પશુતાને પાછળ છોડવાની છે અને આગળ જતાં પ્રભુતાને પ્રાપ્ત કરવાની છે, માર્ગમાં રોકાવાનું નથી. અંધકાર એ પ્રકાશનો અભાવ છે માટે અંધકાર સામે લડવાનું નથી, પ્રકાશ પ્રગટાવવાનો છે. આ જ રીતે અશુભ, અનીતિ અને અધર્મનો નાશ કરવાનો નથી, પણ નીતિનો, શુભત્વનો અને ધર્મનો દીવો કરવાનો છે.

સત્ય, સંયમ અને સંગીત જીવનમાં સમતોલન લાવે છે. અતિની વચ્ચે મધ્યમ રહેવું તેનું નામ સંયમ. રાગ અને વૈરાગ્યની વચ્ચે સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરીએ તો વિતરાગનો સંયમ મળે. સંસાર પ્રત્યે આસક્તિ અને વિરક્તિના વિકલ્પો વચ્ચે મધ્યમ માર્ગ શોધી સ્થિર થવાથી સંન્યાસનો સંયમ પ્રાપ્ત થાય. આવો સંયમ હોય, ત્યાં સંગીતની સુરાવલી ઊઠે છે. બધો જ કોલાહલ શાંત થતા અંતરમાં સહજ સંગીત સ્ફુરિત થાય છે. પોતાનું આ સંગીત જ નિર્વાણ છે, મોક્ષ છે, પરબ્રહ્મ છે.

ઓશો કહે છે મૃત્યુ તો એનું જ સુંદર હોઈ શકે જેનું જીવન પરમ સુંદર રહ્યું હોય. મૃત્યુ એ અફર સત્ય છે. મૃત્યુ એ જીવનની પરાકાષ્ઠા છે, એ તો અંતિમ સ્વર છે બંસીનો. એને મળવા માટે કોઈ આયોજન કરવાની જરૂર નથી. પરંતુ જેણે જીવનભર બંસીને સાધી હોય, સુરતાલમાં જેના છંદ મળ્યા હોય, એ જ મોતને ગાતા, નૃત્ય કરતા કરતા અંગીકાર કરી શકશે.

સૂર્ય સુધી પહોંચવા માટે પ્રકાશનું એક કિરણ મળે તે પણ પૂરતું છે. અને આ કિરણ બધાની પાસે ઉપલબ્ધ છે, ભલે આપણને તેની જાણ ન હોય. જે આ કિરણને શોધી લે છે તે સૂર્યને મેળવી છે. માણસના ભીતરમાં જે જીવન છે, તે અમૃતત્વનું કિરણ છે; જે જ્ઞાન છે તે બુદ્ધત્વનું બિંદુ છે અને જે આનંદ છે તે સચ્ચિદાનંદની ઝલક છે. જ્યારે અંતરયાત્રા શરૂ થાય છે ત્યારે નિજ તત્વ અને સત્વની ઓળખ થાય છે. માટે ભીતર જઇ ચિત્તની સફાઈ રોજ કરવી જરૂરી છે. તેના પર જીવનની નિર્મળતાનો આધાર છે.

પ્રાર્થના એટલે પ્રેમ અને સમર્પણ. તેની કોઈ રીત કે પદ્ધતિ હોતી નથી. જેવી રીતે પર્વત ઉપરથી કલકલ નાદે ઝરણું વહેતું હોય છે, તે રીતે પ્રેમપૂર્ણ હૃદયમાંથી પ્રાર્થનાનો સહજ આવિર્ભાવ થાય છે. પાણીની એક એક બુંદથી જ દરિયો બને છે. જે બિંદુને ઓળખે તે દરિયાને જાણી શકે છે. એ જ રીતે પળ પળથી જીવન બને છે. જે પળને ઓળખે તે જીવનને પામે છે. કોઈ એક પળનું મહત્વ બીજી પળ કરતાં વધુ પણ નથી અને ઓછું પણ નથી. માટે દરેક ક્ષણને આનંદમય બનાવીએ. પળમાં છુપાયેલા શાશ્વતને શોધીએ તો પરમ ઉપલબ્ધ થશે અને જીવન કૃતાર્થ બનશે.

બીજ જ્યારે પોતાની જાતને જમીનમાં દટાઇ જવા દે છે, ત્યારે જ તે અંકુરિત થઈને વૃક્ષ બને છે અસ્તિત્વની ઓગાળવાની કિંમત ચૂકવ્યા વગર સત્ય તરફ ગતિ થશે નહીં. જે લોકો જીવનનો સાચો હેતુ સમજ્યા નથી તે એવા માળી છે, જેની પાસે ફૂલો છે, તેની માળા બનાવવી છે, પણ તેની પાસે એવો દોરો નથી જેમાં બધા ફૂલો પરોવાઈ જાય. તેનું જીવન પછી એવું વૃક્ષ બની જાય છે, જેમાં ફળ કે ફૂલ ઉગતાં નથી. જીવનના અનુભવોને એક લક્ષ્યના દોરામાં પરોવીને એક સાથે જોડીએ ત્યારે સાર્થકતા અને કૃતાર્થતા પામી શકાય.

મોટા બારણાં નાનાં મિજાગરા પર જ ઝૂલતા હોય છે. તે રીતે જીવનમાં મૂલ્યોનું સ્થાન ભલે નાનું લાગતું હોય પણ જીવન એ મૂલ્યો પર જ આધારિત છે. ચિત્તની પૂર્ણ સ્વતંત્રતા એ સત્યના આગમનની પૂર્વશરત છે. જિજ્ઞાસા શોધ તરફની ગતિ છે. તેના માધ્યમથી જ વિવેક જાગે છે અને ચેતના ઊર્ધ્વ બને છે. આ જિંદગી એક વિદ્યાલય છે. જેને શીખવાની તાલાવેલી હોય, પોતે જાગૃત હોય, આંખો ખુલ્લી હોય, તે દરેક વ્યક્તિ પાસેથી અને દરેક ઘટનામાંથી કંઈ ને કંઈ શીખે છે.

જાગૃત ચિત્તદશામાં પાપ ક્યારેય સંભવિત નથી. જાગૃત માણસ જેમ અગ્નિમાં હાથ નાખતો નથી, એ જ રીતે જે જાગૃત અવસ્થા મેળવી લે છે તેને સહજ રીતે જ ધર્મ મળી જાય છે. જે વિચારોના તરંગમાંથી મુક્ત થઈ શકે છે, તે જ્યાં પણ રહે ત્યાં મંદિર છે. તે જે કાર્ય કરે તે પ્રાર્થના, માળા અને જપ છે. જ્યાં હૃદયનો નિખાલસ પોકાર હશે, ત્યાં પ્રભુ સામેથી આવશે. જેના આંતરચક્ષુ ખુલી જાય છે, તેના જીવનની દિશા અને અર્થનું પરિવર્તન થઈ જાય છે. જાગૃત થાઓ તો બધો અંધકાર વિલીન થઇ જશે.

જીવનમાંથી અંધકારને હટાવી શકાતો નથી, પ્રકાશનું પ્રજ્વલન કરી શકાય છે. ઓશો કહે છે કે ફૂલોને માટે આખું જગત ફૂલસ્વરૂપ છે અને કાંટાને માટે કાંટારૂપ છે. સંસાર તો અરીસો છે. તમે બીજામાં જે જુઓ છો તે તમારી જ પ્રતિક્રિયા છે. જો તમારી દ્રષ્ટિ અને સમજણ સાચી હશે તો બીજામાં શિવ અને સુંદર જોઈ શકશો. આપણે પણ નિષેધાત્મક પલાયનવાદના અંધારા સામે લડવાનું છોડી દઈએ અને જીવનને સકારાત્મક દિશા આપે એવો દીવો પ્રગટાવી લઈએ. ‘પથ દર્શક’ના વધુ પ્રકાશમય રસ્તાની સફર કરીશું આવતા અંકે.,.

રીટા જાની
06/05/2022

ઓશો દર્શન -11. રીટા જાની

કવિ મનોજ ખંડેરિયા કહે છે-
‘બધાનો હોઈ શકે, સત્યનો વિકલ્પ નથી
ગ્રહોની વાત નથી, સૂર્યનો વિકલ્પ નથી.’
અનુભવના ઉંબરે પદાર્પણ કરી સત્યને જુદી જુદી રીતે મુલવવાના પ્રયાસ આજ સુધીમાં અનેક વિદ્વાનો, સંતો અને મહાત્માઓએ કરેલો છે. જાણીતી વ્યક્તિઓએ પોતપોતાની રીતે જીવેલો, પરખેલો, ઓળખેલો સત્યના અનુભવનો અર્ક   ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ગૌતમ બુદ્ધે તેમના જીવનના સત્યને ધમ્મપદમાં સૂત્રરૂપે આલેખ્યું છે. ચેતનાના શિખરે પહોંચેલા, પ્રભુત્વની પેલે પાર પહોંચેલા ઓશોએ બુદ્ધના જ્વલંત વ્યક્તિત્વને  ન્યાય આપવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. બુદ્ધના શબ્દોનો વર્તમાન સમય સાથે તાલ મેળવવામાં, સાક્ષાત્કારના એ સુંદર અનુભવની ઝલક આપણને ઓશોના પ્રવચનોમાં અસાધારણ સ્પષ્ટતા અને આનંદની ચરમસીમાની સાથે  છલકતી  જોવા મળે છે.

ઓશો સૂચવે છે  કે  પુસ્તકોનો આસ્વાદ માણવાની એક ખાસ રીત છે. અરીસાની જેમ ફક્ત તેને પ્રતિબિંબિત થવા દો, કોઈ અર્થઘટન ન કરો, તો જ એનો સાચો અર્થ તમે જાણી શકશો. ઓશો આપણી સાથે જે વહેંચવા માંગે છે તેના હાર્દ સુધી આપણને લઈ જાય છે. અવિક્ષિપ્ત શાંતિનો અનુભવ કરવા જેટલા આપણે પાત્ર બનીએ ત્યારે જ શબ્દો અને નિ:શબ્દતા વચ્ચેની ખીણ પુરાશે.

આપણા વિચારોથી જ આપણું વિશ્વ બને છે આપણે જેવું વિચારીએ તેવા આપણે બનીએ છીએ. સ્વચ્છ મનથી બોલશો તો સુખ પડછાયાની જેમ તમને અનુસરશે. તિરસ્કારને પ્રેમથી જીતી શકાય. જો તમે વિષયોમાં, ખોરાકમાં, ઊંઘમાં સુખ શોધો તો તમે ચોક્કસ નાશ પામશો. એવું લાગે છે કે જુઠ્ઠાણાઓ બહુ સુંદર તક આપે છે, મનગમતા સ્વપ્નો દેખાડે છે, પણ છેવટે હતાશા અને નિષ્ફળતાના આપે છે. ધમ્મપદ, બુદ્ધનો ઉપદેશ ફક્ત બૌદ્ધિસત્વોને શીખવી શકાય કારણ કોઈ સામાન્ય માણસ એને સમજી ન શકે. પ્રશ્ન થાય કે બોધિસત્વ કોણ છે? પ્રકાશની શોધ જેમણે શરૂ કરી હોય, પ્રભાતની પ્યાસ જેનામાં ઉઠી હોય, જેના હૃદયનું બીજ અંકુરિત થવા લાગ્યું હોય, જે જાગૃત અને સચેત હોય, સત્યની ખોજ કરી રહ્યા હોય તેને બોધિસત્વ કહી શકાય.

બુદ્ધના શબ્દો શાશ્વત મૌનમાંથી આવે છે પરંતુ તે સમજવા માટે હૃદયની સરળતાની જરૂર પડે છે. એક વિનમ્ર, નિરાભિમાની, સચેત, જાગૃત અને શુદ્ધ વ્યક્તિ જ તત્વને સમજી શકે છે, સત્યને સમજી શકે છે. આ શબ્દોને દિમાગથી નહિ દિલથી સાંભળજો તો તમારા અસ્તિત્વના અણુએ અણુને એ ઝંઝોડી નાખશે.

મૌનનું સૌંદર્ય એ છે કે તેના વિશે ગેરસમજ કરવી અઘરી છે. શબ્દોમાં ઘણીવાર ફક્ત શબ્દો જ બીજા સુધી પહોંચે છે અને અર્થ જ્યાં નો ત્યાં રહી જાય છે.  શબ્દોને તોડી મરોડી પણ શકાય છે, મૌન તોડી મરોડી શકાતું નથી. માટે ફક્ત તમારા હૃદયના ધબકારને સાંભળતા રહો, પક્ષીઓને અને એમના ગીતોને સાંભળતા રહો અને મૌનમાં બેસો.

‘ધમ્મપદ’નો શાબ્દિક અર્થ છે અંતિમ નિયમ. એ નિયમ જે અદ્રશ્ય છે, અસ્પર્શ્ય છે; છતાં આખા બ્રહ્માંડને જોડે છે જેથી આ બ્રહ્માંડ આટલી સરળતાથી અને સંવાદિતાથી ચાલ્યા કરે છે. ધમ્મ શબ્દનો બીજો અર્થ છે ન્યાય, સમાનતા. અસ્તિત્વમાં સંપૂર્ણ સામ્યવાદ છે, તમામ એકસરખું, ઊંચનીચ વિનાનું અસ્તિત્વ. તેનો ત્રીજો અર્થ છે સચ્ચાઈ અને સદગુણ. તમે જો પૂર્વગ્રહ વિના જોશો તો ખબર પડશે કશું જ ખોટું નથી, બધું જ સાચું છે, જન્મ સાચો છે, મૃત્યુ સાચું છે, સૌંદર્ય સાચું છે અને કુરૂપતા પણ સાચી છે. પરંતુ આપણે કીહોલમાંથી શેરીનું દ્રશ્ય જોવા ટેવાયેલા છીએ. સમગ્રને બદલે એક નાનકડા ભાગને નિહાળીએ છીએ. જ્યારે કીહોલમાંથી જોવાનું છોડી દઈશું અને સમગ્રને નિહાળીશું તો ખબર પડશે કે અસત્યનું અસ્તિત્વ જ નથી. ફક્ત ઇશ્વર અસ્તિત્વ ધરાવે છે, શેતાન તો આપણું સર્જન છે. ધર્મનો અર્થ શિસ્ત પણ છે. શિસ્ત એટલે પોતાના પૂર્વગ્રહો ત્યજીને શીખવાની પાત્રતા, શીખવાની તત્પરતા, શિક્ષણને સ્વીકારવાની તૈયારી, જેના ઉપરથી શિષ્ય શબ્દ બન્યો છે. ‘ધમ્મ’નો અંતિમ અર્થ છે ‘ તમારું અંત: સ્તલ, તમારું મૂળ તત્વ, તમારું સત્ય. જ્યારે મન અદ્રશ્ય થઇ જાય છે, અહંકાર અદ્રશ્ય થઇ જાય છે, ત્યારે બચે છે અંતિમ સત્ય.

સત્ય એ એક અનુભવ છે, કોઈ સિદ્ધાંત કે પરિકલ્પના નથી. તેથી મારું સત્ય એ તમારું સત્ય ન બની શકે, તેને વહેંચી કે આપી ન શકાય કહી કે વ્યક્ત પણ ન કરી શકાય. સત્ય મેળવવાની રીત બતાવી શકાય પણ એ શું છે તે સમજાવી ન શકાય. દરેકે પોતાની રીતે જ એને સિદ્ધ કરવું પડે.

‘ધમ્મપદ’માં બીજો શબ્દ છે પદ, જેના ઘણા અર્થો છે. પદનો સૌથી મૂળભૂત અર્થ છે – માર્ગ. હું તમને રસ્તો ચીંધી શકું તેમ છું, હું એ બતાવી શકું કે મેં કઈ રીતે મારી મુસાફરી કરી, તેના આરોહ અવરોહ વિશે કહી શકું,  તેનો નકશો આપી શકું, પણ ત્યાં પહોંચ્યા પછી કેવી લાગણી થાય છે એવું તમને ન કહી શકું.

પદનો બીજો અર્થ છે -પગલું,પગ,પાયો. ‘ધમ્મપદ’ તરીકે સંચિત કરાયેલા સુત્રો બૌધ્ધિક રીતે નહીં પણ અસ્તિત્વની રીતે સમજવાના છે. તેનો ન્યાય તોળવાને બદલે તેને સમજવાની જરૂર છે. જ્યારે તમને એનું સત્ય સમજાઈ જશે ત્યારે બીજા પુરાવાની જરૂર નહીં રહે.  સત્ય ક્યારેય  દલીલ કરતું નથી કે નથી એ કોઈ ચર્ચાનો વિષય. મનથી અ-મન જવાનું પગલું એ જ  છે એક પદ અને એ જ છે ધમ્મપદનું રહસ્ય. અશુદ્ધતાનો અર્થ છે મન અને શુદ્ધતાનો અર્થ છે અ-મન. દુઃખ  સુષુપ્તાવસ્થાની આડ પેદાશ છે તો પરમ સુખ એ જાગૃતિની. જ્યારે જાગૃતિ આવે છે ત્યારે પરમસુખ પડછાયાની જેમ એની મેળે જ આવે છે.

જીવન વિચારવા માટે નથી જીવવા માટે છે. તમારે અનુમાન લગાવવાની જરૂર નથી, ફક્ત આંખો બંધ કરી એના સ્પંદનો અનુભવી શકો છો.  દુનિયાનો ત્યાગ કરવાની કે વિશ્વથી ભાગવાની જરૂર નથી, ઈશ્વર તરફ જવાનું છે, સત્યને પામવાનું છે. જુઠાણા તો લાખો છે એની સામે લડવામાં જિંદગી વેડફવાની નથી. સત્ય એક છે એટલે સત્યને તરત જ પામી શકાય તેમ છે. આ જીવન એટલું ક્ષણિક છે ત્યારે તમારી શક્તિઓ ઝઘડાઓમાં ગુમાવવાને બદલે તેના દ્વારા જીવનને પ્રકાશમય બનાવવું છે. ધ્યાન તમને જગાડશે, મજબૂત અને વિનમ્ર બનાવશે જ્યારે સાક્ષીરૂપ ચેતનાને સ્પર્શ કરવામાં આવે ત્યારે તમને તમારા અસ્તિત્વનું સત્ય આવીને મળે છે અને પ્રતીતિ થાય છે કે સાક્ષીભાવે રહેલો એ જ આત્મા દરેકમાં રહેલો છે -, પક્ષીઓ, વૃક્ષો અને ખડકોમાં પણ. જીવનને એટલી હદે ચાહો કે તમારી ચાહ તમને જાગૃત બનાવે.

‘ધમ્મપદ’નું શિક્ષણ માનવીયતાના કેન્દ્રને જગાડી શકે છે. પરિઘ ઉપર સરેરાશ મન ભલે સુતા રહે, પણ કેન્દ્રમાં જ્યાં બુદ્ધિ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, ત્યાં પ્રકાશ પ્રગટાવી શકાય તેમ છે. સમય પાકી ગયો છે, જ્યારે બુદ્ધ ક્ષેત્રનું સર્જન કરવાનું છે, એક એવું શક્તિનું ક્ષેત્ર જ્યાં શાશ્વત સત્યો ફરીથી ઉચ્ચારી શકાય. સત્યનું આ ચિંતન સૌના જીવનમાં પ્રકાશ પાથરે એ અભ્યર્થના સાથે આ વિશે વિશેષ ચિંતન આવતા અંકે….

રીટા જાની
08/04/2022

ઓશો દર્શન-9. રીટા જાની

કુદરતના સાથમાં, ઉષા સંધ્યાને સંગ, માનવ જીવનમાં છવાય અજબ રંગ. ક્યાંક ફૂલ મહેકે તો ક્યારેક કોયલ ટહુકે, આમ્ર વનોમાં ઝૂમે  છે મંજરી અને આ સુગંધની સાથે જ્યારે મળે જીવનની સુવાસ ત્યારે એ રંગો છવાય જીવનના અંગે અંગ. કોઈને હોળીના રંગો દેખાય તો કોઈને ગ્રીષ્મના વાયરા દેખાય અને આવા રંગો વચ્ચે ક્યારેક શ્વેત બદલાય શ્યામમાં, આકાશ છવાય  વર્ષાના વાદળોમાં, કોયલના ટહુકા બદલાય મોરના ટહુકે, અને વર્ષાની રસધારોમાં નહાતું જીવન ક્યારે લીલી હરિયાળી ચાદરનો રંગ ઓઢી લે તે કોણ કહી શકે?

વર્ષાની રસધારા બને છે જીવનની સરવાણી અને આ સરવાણીઓનો સંગમ એટલે આપણી જિંદગીના રાત અને દિન, આપણા અનુભવની પળો, ક્યારેક આશા તો ક્યારેક અરમાનો, ક્યારેક અઘરા તો ક્યારેક આકરા સમયના ફરમાનો વચ્ચે વહેતી જિંદગીમાં સવારે આંખ ખૂલે અને માણસ હજુ વિચારે ત્યાં તો ઘટમાળ થાય શરૂ. કોઈ બાળકની ખૂલે શાળા, તો કોઈ ધંધા રોજગારના ખૂલે તાળાં. બસ પ્રવૃત્તિ જ પ્રવૃત્તિ અને જ્યારે આવે ઉત્સવનો પ્રસંગ ત્યારે જીવન પૂછે આપણને, ક્યાં ખોવાયો જીવનનો રંગ? આપણને થાય વિમાસણ આ તે કયા રંગની વાત? આ રંગ એટલે આજે સહુ જેને શોધે તે આનંદનો રંગ. કુદરતના વિવિધ રંગોમાં પણ દરેક શોધે છે આનંદનો રંગ –  ચાહે તે બાળક હોય કે વૃદ્ધ, સિટીઝન હોય કે સિનિયર સિટીઝન સહુ શોધે આ એક રંગ. આજે ઓશો દર્શનના આંગણે આપણે પણ શોધીશું આ જ રંગ અને જીવન મહેકશે આનંદના રંગોમાં. આજે આ રંગને નજીકથી માણીશું, શબ્દોથી જાણીશું અને તેની રંગ છટામાં રંગાઈશું.

ઓશો સુખ,ખુશી, આનંદ અને પરમાનંદને વ્યાખ્યાયિત કરે છે અને તેના વચ્ચેનો સૂક્ષ્મ ભેદ સમજાવે છે. સુખ બીજા પર નિર્ભર છે, આનંદ બીજા પર નિર્ભર નથી તેમ છતાં તે તમારાથી હજુ અલગ છે, પરમાનંદ નિર્ભર નથી અને ભિન્ન પણ નથી. તે તમારું અસ્તિત્વ સ્વયં છે, તે તમારો સ્વભાવ છે.

સુખની વાત કરીએ તો એ ખૂબ ઉપરછલ્લી ચીજ છે. સુખ શારીરિક છે, ઇન્દ્રિયગત છે, બાહ્ય પરિબળો પર આધારિત છે. સુખ દરિયાના મોજાં જેવું છે. મોજા પવનની દયા પર નિર્ભર છે. જ્યારે પવન ફુકાય છે, ત્યારે મોજાઓ ઊઠે છે. જ્યારે પવન અદ્રશ્ય થઇ જાય છે, ત્યારે મોજા શમી જાય છે. આથી જે પણ વસ્તુ પોતાની બહારની ચીજ પર નિર્ભર છે તે બંધન નોતરે છે. સુખ બીજા પર નિર્ભર છે. માટે જેટલી વધુ અપેક્ષા, વધુ કામના એટલો વધુ અભાવ. એ આહાર હોઈ શકે, ધન હોય શકે  કે બીજી કોઈ વ્યક્તિ હોઈ શકે. સુખની ઈચ્છા મૂર્ખામીભરી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરે છે. મન ઇચ્છાઓનું જાળું ગૂંથવાનું શરૂ કરી દે છે, જે ઇચ્છાઓ પરિપૂર્ણ થઈ શકે તેમ નથી. તે તમને છિન્ન ભિન્ન અને ચકનાચૂર કરી નાખે છે. સમગ્ર જીવન સંઘર્ષમય બની જાય છે. સુખને શોધતો માનવી સતત તનાવ, ઉદ્વેગ અને  ચિંતાગ્રસ્ત રહે છે. સુખ એ ક્ષણિક છે, અન્ય લોકો દ્વારા છીનવાઇ શકે છે. માટે સુખ જીવનનું ધ્યેય નથી અને હોઈ શકે પણ નહીં.

ઓશો કહે છે તમારું સુખ તે વાસ્તવિક સુખ નથી, કેવળ છુપાયેલું દુઃખ છે. સુખને સફળતા સાથે, મહત્વાકાંક્ષા સાથે, પૈસા, સત્તા કે પ્રતિષ્ઠા સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. સુખને નિસ્બત છે તમારી ચેતના સાથે.

સુખ એ શારીરિક છે તો ખુશી એ માનસિક છે. ખુશી થોડી વિશેષ ઉચ્ચ છે, પરંતુ સુખથી વિશેષ જુદી નથી. ખુશી ઉચ્ચ પ્રકારનું સુખ છે. સુખ વધુ પ્રાણીસહજ છે, તો ખુશી થોડી સંસ્કૃત, થોડી વધુ માનવીય છે. આપણને શારીરિક કરતાં માનસિક અનુભૂતિની વધુ પરવા છે, પરંતુ મૂળભૂત રીતે બંને જુદા નથી.

આનંદ સુખ અને ખુશીથી તદ્દન અલગ છે. આનંદ આધ્યાત્મિક છે. તેને બાહ્ય જગત, અન્ય વ્યક્તિ જે ચીજવસ્તુ સાથે કોઈ નિસ્બત નથી. આનંદ આંતરિક ઘટના છે, તે તમારો પોતાનો છે, તે  શાંતિ, મૌનની અવસ્થા છે, ધ્યાનની અવસ્થા છે. તમારી સર્જનાત્મક ઊર્જાને નિર્વિરોધ વહેવા દો, સમગ્રતા સાથે જે કરો છો તેમાં ખોવાઈ જાવ, કર્મમાં કર્તાને ઓગાળી દો –  તો એક ચિત્રકાર, એક નૃત્ય, એક સંગીતકારની માફક પરિણામનો નહીં પણ એ કરવાનો જ આનંદ ઉઠાવો.

આપણે જેને આનંદ માનીએ છીએ તે મહદ અંશે મનોરંજન હોય છે. જે ચીજ બહારથી આવે છે, બીજા પર આધારિત છે, તે આનંદ ના હોઈ શકે. એ  તમારા હાર્દમાંથી  ઉદ્ભવે છે. આનંદ ત્યારે જ ઉદ્ભવે છે, જ્યારે તમે નિજત્વમાં  પાછા આવો છો. મહાન રશિયન નવલકથાકાર મેક્સીમ ગોર્કી કહે છે વિશ્વ જેટલું વધુ આનંદહીન બનતું જાય છે એટલા વધુ મનોરંજનના સાધનોની તેની જરૂર પડે છે. ઉલ્લાસ પ્રાકૃતિક છે, સ્વાભાવિક છે. ઉલ્લાસ એ મુક્તિ છે, આઝાદી છે. પરંતુ સમાજ આવી વ્યક્તિને વિદ્રોહી ગણે છે. વિદ્રોહી વ્યક્તિ માનવ સર્જિત માળખાને બદલે પ્રકૃતિ પર ભરોસો રાખે છે. ઓશો ટકોર કરે છે આટલું મોટું બ્રહ્માંડ, પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ, વૃક્ષો, દરેક ચીજ સરકાર વગર ચાલતી રહે છે. તો મનુષ્યને સરકારની જરૂરિયાત શા માટે? ક્યાંક કશુંક ખોટું છે. આપણે ત્યાં બાળકને પણ જેનાથી સ્વયં સ્ફૂર્ત આનંદનો અનુભવ થાય  તે જાણે ખોટું હોય તેમ તેને ટોકવામાંમાં અને રોકવામાં આવે છે અને જેમાં તેને બિલકુલ રસ ન પડે તેવું કરવાનું કહી તેના ઉલ્લાસમય બનવાની, ખુશ, આનંદમય, પ્રસન્ન રહેવાની તમામ સંભાવનાઓને સતત ખતમ કરતા રહીએ છીએ. પરિણામે, દુઃખી થવું બરાબર છે, ખુશ થવું ખોટું છે – એવી ઊંડી ગ્રંથિ બની જાય છે. આ બિબાંઢાળ આદતના વશીકરણ  પર કાબુ મેળવી તેનો ત્યાગ કરીને જ તમે ઉલ્લાસિત થઇ શકશો, ગીત ગાઈ શકશો, નૃત્ય કરી શકશો, જીવન આનંદપૂર્વક જીવી શકશો.

આનંદથી ઉપર સંપૂર્ણ અને સર્વાંગી પરમાનંદ છે. તે  શારીરિક, માનસિક કે આધ્યાત્મિક નથી. તે તો છે તમારા અસ્તિત્વની ગહનતમ ઊંડાઈનો ભાગ,  જ્યાં અહમ પણ ઓગળી જાય છે. એ નાસ્તિની અવસ્થા છે. પરમાનંદ એ તમારો અંતરતમ સ્વભાવ છે. તે સમયાતીત છે, તેનો પ્રારંભ અને અંત નથી કે અન્ય લોકો તેને છીનવી શકતા નથી. સત્ય, ચેતના અને પરમાનંદ – આ બધા અંતિમ સત્ય છે. સત્ થી સભાન બનીએ તો ચેતનાની જ્યોત જાગૃતિ લાવશે, જે તમને પ્રજ્ઞ બનાવશે અને પરમાનંદની પ્રાપ્તિ થશે.

મેઘધનુષને પકડવા માટે દોડવામાં સમય ન બગાડીએ.  રંગો આપણી પોતાની અંદર જ રહેલા છે અને તે બહાર આવવાની અને ખુલ્લા થવાની રાહ જુએ છે. માટે ધૈર્ય રાખી, શાંત અને સ્થિર બની જે અંદર છે તેને પ્રગટ કરીએ.

રીટા જાની
25/03/2022

ઓશો દર્શન-8. રીટા જાની

જીવનની હર પળ એક રંગછટા પ્રસ્તુત કરે છે. આ રંગછટાઓ એકત્ર થઇને આપણા જીવનને આનંદથી પૂર્ણ અને જીવંત રાખે છે. કોઈને ઉષા અને સંધ્યાના સંગમાં આ વૈભવનો અનુભવ થાય તો કોઈને નદી અને સાગરના સંગમના સંગાથમાં પૂર્ણતા દેખાય. આવી જ પૂર્ણતા એટલે ધરતી અને આકાશનો મિલાપ, જે ક્ષિતિજ પર જોવા મળે અને મનમાં પ્રશ્ન ઉઠે કે આકાશની મહત્તાના ગુણગાન કરીએ કે ધરતીએ આપેલા અવિરત આધારને વખાણીએ …દર્શનની ભિન્નતા છે પણ વિશ્વની પૂર્ણતાને પામવી હોય તો મનનું ખુલ્લાપણું પણ જોઈએ અને હૃદયની સંવેદના પણ. આવી સંવેદના અને વિશાળ મનની સાથે જો આસપાસ નજર કરીએ તો એક …ના.. ના અનેક વ્યક્તિઓના આપણા જીવનમાં યોગદાન છે. પુષ્પોનો પરિમલ કદાચ માણી શકાય છે પણ આ સુવાસનું મૂળ પકડી શકાય નહિ. સુવાસ વહે અને અવિરત વહે…આવી જ સુવાસ આપણા સહુના જીવનને પ્રેમસભર, ગુણસભર અને જીવંત બનાવે તો તે હશે …એક સ્ત્રી …સ્વરૂપ ગમે તે હોય – માતા, બહેન કે પત્ની-મહત્તાનું ગુણગાન કદાચ અધૂરું રહેશે, શબ્દો ખૂટશે પણ અનુભવોની કિતાબના પર્ણો નહિ ખૂટે. અને આ અનુભવ, આ જીવંતતા એટલે જ સ્ત્રી.

8મી માર્ચ, આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિનના ઉપલક્ષમાં મહિલાઓ વિશેષ ચર્ચામાં રહી. ઓશોએ પણ સ્ત્રી માટે ઘણું કહ્યું છે. ઓશો કહે છે સ્ત્રી અને પુરુષ સાથે જ રહે છે છતાં એવું કશું સ્ત્રીની ભીતર રહેલું છે જે હંમેશા અપરિચિત રહી જાય છે. આ જ છે સ્ત્રીનું રહસ્ય. મોટા ભાગે સ્ત્રી પ્રતીક્ષા કરે છે, આક્રમણ નથી કરતી. સ્ત્રી નિમંત્રણ આપે છે, પણ તેની કોઈ રૂપરેખા જોવા મળતી નથી. સ્ત્રી હાથ ફેલાવે છે, પણ એ હાથ દેખાતા નથી. સ્ત્રી આકર્ષે છે, પણ એ ફક્ત અહેસાસ છે. સ્ત્રી અને પુરુષના ના પાડવામાં ફેર છે. સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વમાં ઘણું ઊંડાણ છે. સ્ત્રી ઘણી શક્તિશાળી છે, એટલે જ કદાચ પ્રકૃતિએ જન્મ અને પાલન પોષણની જવાબદારી સ્ત્રીને આપી છે, જે તે બખૂબી નિભાવે છે. સ્ત્રી કમજોર નથી ખૂબ શક્તિશાળી છે. પરંતુ વિશ્વભરમાં વર્ષો સુધી તેને દબાવવામાં આવી, તેની શક્તિઓને પ્રગટ થતા રોકવામાં આવી અને તેને એવું કહેવામાં આવ્યું હંમેશા તેને પુરૂષના ખભાની જરૂર છે. ખરેખર તો પુરુષ કરતાં સ્ત્રી વધુ શક્તિશાળી છે. ઓશો કહે છે જેણે સ્ત્રીના રહસ્યને જાણ્યું અને સમજ્યું, જેણે સ્ત્રીના સમર્પણને સમજ્યું તે વ્યક્તિ જગતના સત્યને પામી શકે છે, પરમાત્માને પામી શકે છે. સ્ત્રીની શ્રેષ્ઠતમ ગરિમા મા તરીકે છે. પત્ની બનવા કંઇક કરવું પડે છે. મા બનવા કાંઈ કરવું નથી પડતું, એ જાતે જ પ્રગટે છે. વિશ્વનો સૌથી નિસ્વાર્થ, સુંદરતમ સંબંધ મા છે.

ઓશો નારી અને ક્રાંતિની વાત કરતાં કહે છે કે ઉછેર સમયે જ સમાન વાતાવરણ મળે એ જોવું જરૂરી છે. ખાસ કરીને ભારતમાં તો એક સ્ત્રી અને એક પુરુષ વચ્ચે ફક્ત મિત્રતાનો સંબંધ હોય તો એ શંકાની નજરે જોવાય છે. સહશિક્ષણ આપતી શાળા કોલેજોમાં પણ વિદ્યાર્થી અને વિદ્યાર્થિનીઓને અલગ બેસાડવામાં આવે છે. નારી ફક્ત તેના સ્ત્રી હોવાના કારણે પોતાના અધિકારથી વંચિત ન રહે એ જેટલું જરૂરી છે તેટલું જ જરૂરી એ છે કે નારી હોવાના કારણે તેને પ્રાથમિકતા મળવી જોઈએ એ અધિકાર પણ છોડવો જોઈએ. એ માટે નારીએ સૌથી પહેલા પોતાના તમામ વિશેષાધિકારો છોડવા પડશે. જેમ ચમેલીએ ગુલાબ બનવાની જરૂર નથી તેમ નારીએ ન તો પુરૂષ સમોવડી બનવાની જરૂર છે કે ન પુરુષ સાથે કોઈ હરીફાઈની જરૂર છે. નારીએ તેનું સ્વત્વ, પોતાપણું, તેનું મૂળભૂત ઉમદા વ્યક્તિત્વ જાળવવાનું છે અને તેને મુક્તપણે ખીલવવાનું છે. જરૂર છે ફક્ત એટલી કે તેણે પોતાના અસ્તિત્વની ઘોષણા કરવાની છે. સમાજે પણ સાચા અર્થમાં તેના અસ્તિત્વને સ્વીકારવાનું છે. નારી કમજોર નથી. એ રસ્તા પર નીકળે ત્યારે કોઈ અપશબ્દો બોલી જાય, છેડતી કરે, બળાત્કાર કરે એવા ડરમાંથી મુક્તિ મળે ત્યારે સાચા અર્થમાં સ્ત્રી સશક્તિકરણ યથાર્થ બનશે. આ માટે સમાજે બાળપણથી જ જે અદૃશ્ય ભેદરેખા ખેંચી છે તેને ભૂંસી નાખવી પડશે. સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિના ઓઠા હેઠળ પોતાનો હક દાવો જતો કરવો એ સ્ત્રી માટે મહાનતા છે એવું સ્ત્રી પોતે પણ માનવા લાગે છે અને દીકરાનો જન્મ થાય તો હજુ પણ પરિવાર માટે એ વિશેષ આનંદ કે ગૌરવનો વિષય છે એ માન્યતા ધરમૂળથી બદલવી પડશે.

ઓશો દર્શન એ વિચારોની ચિનગારી છે. ઓશો એ ચિંતન અને વિચાર પ્રેરનાર છે. વર્ષો સુધી સ્ત્રી પતિ પાછળ સતી તરીકે આગમાં હોમાઈ, પવિત્રતા સિદ્ધ કરવા સીતાને અગ્નિ પરીક્ષા આપવી પડી, ધર્મરાજ દ્રૌપદીને દ્યુતમાં હારી ગયા, આજે પણ વિધવાઓની સ્થિતિ શોચનીય છે અને પતિ સ્ત્રીનો સ્વામી છે! જીવન એ દરેક વ્યક્તિનો આગવો અને અંગત અધિકાર છે – સ્ત્રી હોય કે પુરુષ. સમાન તકો પ્રાપ્ત કરીને શક્તિને ખીલવવાની છે અને શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરીને માનવજાતિને અદભુત ક્ષણો તરફ અગ્રેસર કરવાની છે. આ પ્રાપ્ત કરવું હશે તો સ્ત્રીને ઘૃણિત માનીને નહિ થઈ શકે પણ સન્માનની પાત્રતા સાથે જ થઈ શકે. વળી આ સન્માન એ કોઈની પાસેની યાચના નથી. આ સન્માન એ એક સ્વત્વની, સ્વતંત્રતાની ભાવના છે અને આ ભાવનાના વિકાસ માટે સમાજનાં ધોરણોની સુયોગ્ય જાળવણી જરૂરી છે. આ સુયોગ્યતા વિકાસની સુયોજિત તકો પ્રગટ કરશે. આ ક્યારે થઈ શકે? જ્યારે સમાજ સ્ત્રીની શક્તિનો સુયોગ્ય પરિચય પામે ત્યારે. સ્ત્રી એ પરિચિત છતાં અપરિચિત છે. જ્યારે તમે સ્ત્રીની જીવંતતા એક માતા તરીકે, પત્ની તરીકે કે બહેન તરીકે અનુભવો ત્યારે સ્ત્રીનું જીવંતપણું પ્રગટ થાય છે. તમે અપરિચિતપણામાં કંઇક પ્રગટ કરો છો અને પૂર્ણતા તરફ ગતિની શરૂઆત થાય છે. જે બાલિકા ગઈ કાલ સુધી તમારી પુત્રી તરીકે પ્રેમને પાત્ર હતી તે હવે ક્યાંક કોઈના જીવનસાથી તરીકે પ્રેમની નીતનવી રંગોળી પૂરી કોઈ સંસારને મહેકાવવા સજ્જ છે. આ સજ્જતામાં જ જ્યારે બાળકનો જન્મ થાય ત્યારે માતૃવાત્સલ્ય પ્રગટ થાય છે. આ અનુભવની ગંગોત્રીની અનુભુતિ જો તમને ક્યારેક માતાના હાલરડાંમાં થઈ હોય તો જીવનને સફળ ગણવા કોઈ પણ સમૃધ્ધિ કે દોલતની જરૂરત નથી. આવું જ અમૃત ક્યારેક કૌટુંબિક પ્રેમના પાયામાં હોય તો જીવન પૂર્ણતાની કક્ષાથી દુર નહિ હોય. શું આ બધાનો ઇન્કાર કરીને માનવજાત વિકાસ કરી શકે ખરી? વિદ્રોહ ક્યારેય તૃપ્તિ નહિ આપી શકે. જ્યારે સ્ત્રીના આત્માનો સ્વીકાર થશે, ક્રાંતિ થશે ત્યારે જ સ્ત્રીને તૃપ્તિ મળશે. પ્રેમ હંમેશા સમાન સ્તર પર સંભવી શકે. ત્યારે જ મકાન એક ઘર બનશે, જીવન એક સુગંધ બનશે, પ્રાર્થના બનશે, સંગીત બનશે. સૂર્ય રોશની અને પ્રકાશ છે તો ચંદ્ર શીતળતાનો એહસાસ છે. સમાનતાના સૂત્રો કરતાં સભાનતાની ક્ષણો વધુ પરિણામદાયી બનશે. સ્ત્રીનું સ્વાતંત્ર્ય એ સમાનતાના પશ્ચિમી ખ્યાલના બદલે વિકાસના સોપાન તરીકે જોવામાં આવે તો સફળતાનું રહસ્ય એ રહસ્ય નથી પણ જીવન મંત્ર છે.

આ જીવન મંત્ર સાથે જીવન એક અનુભવ બને. અનુભવ એ દર્શન પણ નથી અને પ્રદર્શન પણ નથી. એ છે સાક્ષાત્કાર. સ્ત્રીનો સાક્ષાત્કાર એ છે જીવનનો ઝંકાર. દરેક ઝંકાર સુરોની મહેફીલનો અનુભવ છે, ઉપવનમાં વહેતા મંદ મલયાનિલની સુવાસ છે, ઘર એ સ્ત્રી અને પુરુષના સંવાદી સુરોની જુગલબંદી છે, આશા અને અરમાનોની પ્રાર્થના છે.
સંવાદિતા સજાવીએ , જીવનમાં પુષ્પ પરાગ મહેકાવીએ, સાર્વત્રિક વિકાસના સ્વપ્ન સોપાન પર સહપંથી બનીને જીવનની પ્રત્યેક પળ ઉજ્જવળ બનાવીએ તો યુગો સુધી આ સુવાસની મહેક રહેશે. નારી બને પ્રેરણાવારિ તો મહેકે જીવન ફૂલવારી.

રીટા જાની
18/03/2022