ઓશો દર્શન -35. રીટા જાની

જીવન એટલે ક્ષણોની સમજણનો સરવાળો. મહાન પુરુષો કે શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનનો ઉદભવ જીવનની સાચી સમજમાંથી ઉદભવે છે. જીવનમાં શું કરવું અને શું ન કરવું તેવા બે માર્ગોની સાચી સમજણ એ જીવનની ચાવી છે. આ ચાવીથી સુંદર ભવિષ્યનું તાળું ખૂલે છે. આપણા સ્વપ્નો અને આપણો વ્યવહાર, સફળતાની સીડીનું રહસ્ય શું? સફળતાની સીડી સહુના માટે અલગ છે. આપણે સફળ થયા તેમ વિશ્વ તો કહે, પણ આપણું મન અને આત્મા કહે તો જ આપણે સફળ. જીવનની સમૃધ્ધિની વચ્ચે પણ કંઇક હજુ મેળવવાની કામના કે ઈચ્છા રહે તો તે તૃપ્તિ કે સંતોષ નથી, પણ અતૃપ્તિ છે. શ્રાવણની સરી ગયેલી ક્ષણોના તત્વજ્ઞાન અને આત્મચિંતનને એકત્ર કરીએ તો ક્ષણની સફળતા એ આત્મસંતોષ છે અને જીવનની સફળતા એ પણ આત્મસંતોષ છે. ભરપૂર જીવ્યાનો આનંદ, સૃષ્ટિને માણ્યાનો આનંદ અને વિશેષ પામવાની કામનામાંથી મુક્તિ એ સફળ જીવનનું રહસ્ય છે. આ રહસ્ય ધર્મોનું સત્વ છે.

ઓશો દર્શન અંતર્ગત ગત અંકમાં આપણે જોયું કે ‘જીવન જ ઈશ્વર છે’. આજે આ જ વિષય પર વધુ ઊંડાણથી વિચારીશું.
ઈશ્વરની ખોજ કરતા લોકો પૂછશે કે ઈશ્વર છે એની સાબિતી શું? ઓશો કહે છે કે જેઓ આ પ્રશ્ન પૂછે છે તેઓ બંધ આંખો રાખીને જ જીવન જીવે છે. નહિ તો ખીલતા ફૂલના હાસ્યમાં, કોકિલના કલરવમાં, મેઘધનુષના રંગોમાં, ખળખળ વહેતા ઝરણાંમાં, આસપાસ જ્યાં નજર નાખે ત્યાં ઈશ્વર જ ઈશ્વર છે. બને છે એવું કે જેઓ આંખો ખુલ્લી રાખીને જીવે છે તેમને આ બધી જગ્યાએ ઈશ્વર દેખાય છે. પ્રકૃતિ પર નજર નાખો અને તમને લાગશે કે જ્યાં નજર પડે ત્યાં કણ કણમાં પરમાત્મા છે. પણ તેમની મૂંઝવણ એ છે કે ઈશ્વરની સાબિતી તો બધે મળે છે પણ ઈશ્વર ખુદ ક્યાં ગુમ છે? માછલી સાગરમાં ડૂબકી મારે છે એમ આપણે પણ પરમાત્માના સાગરમાં ડૂબકી મારીએ છીએ. માછલી સાગરમાં સર્વત્ર પાણીનો અનુભવ કરે છે તે જ રીતે આપણે પણ સર્વત્ર પરમાત્માના પ્રેમને અનુભવી શકીએ છીએ. જરૂર છે તર્કને થોડો બાજુએ મૂકી જાગૃત થવાની, ચૈતન્યનો અહેસાસ કરવાની. ચૈતન્યનો જરા સરખો જ સ્પર્શ, તર્ક નહીં, પણ ધ્યાન- આપણને પરમાત્માના પ્રેમમાં તરબોળ કરી દેશે.

ઓશો સાગરના મોજાંના માધ્યમથી આ ગહન તત્વજ્ઞાનને સુપેરે સમજાવે છે. મોજાં સાગર વિના ન હોઈ શકે માટે સાગર એ મૂળ છે મોજાં આવે છે અને જાય છે, સાગર ન આવે છે ન જાય છે. મોજાં કદી જન્મે છે, કદી મટે છે. સાગર જન્મતો પણ નથી અને મટતો પણ નથી. આપણે એમ ન કહી શકીએ કે સાગર હતો, સાગર સદાય છે, સાગર વર્તમાન છે. એ જ રીતે ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળ આપણા કાળ છે. પરમાત્મા હંમેશા વર્તમાનમાં છે. ઈશ્વર હતા અથવા ઈશ્વર હશે એમ કહેવાનો કોઈ અર્થ નથી, ઈશ્વર છે. સાગર અને મોજું એક છે, તેમ છતાં મોજાં ઉઠે છે અને પડે છે. પરમાત્મા અને આપણે પણ એક છીએ, આપણે આવીએ છીએ અને જઈએ છીએ. એનો અર્થ એ નથી કે આપણે પરમાત્માથી અલગ છીએ. મોજું પણ ક્યાં સાગરથી અલગ છે? કોઈ મોજું એકલું ઉઠતું નથી, કરોડો મોજાંની જાળમાં પેદા થાય છે. તેને ચારે તરફ મોજાં દેખાય છે, સાગર દેખાતો નથી. આપણને પણ મનુષ્ય, વૃક્ષો, પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ દેખાય છે, પરમાત્મા દેખાતા નથી. ધ્યાન એ અંદર ઉતારવાની કળા છે, જેમાં આપણને ખબર પડે છે કે હું સાગરનું મોજું નથી, સાગર છું. એ અનુભૂતિ બાદ જીવનનો અર્થ જ બદલાઈ જશે, કારણ કે મટવાનો કે મરવાનો કોઈ ડર રહેશે જ નહીં, કારણ કે સાગર કદી નથી મટતો. દરેક માણસ મરણથી ભયભીત છે, એને ખબર જ નથી કે નીચે કંઈક છે જે મરી જ શકતું નથી. આ વાતની ખબર પડી જાય તો ભય સમાપ્ત થઈ જશે, નષ્ટ થઈ જશે. જીવન જીવવાની મજા કંઈ જુદી થઈ જશે. કારણ કે ત્યારે આપણે મોજાંની જેમ નહીં, સાગરની જેમ રહીશું; માણસની જેમ નહીં, પરમાત્માની જેમ રહીશું.

પરમાત્માની જેમ રહેવું એટલે ઐશ્વર્યમાં રહેવું. ઈશ્વરનો અર્થ છે- માલિક. બધું ઐશ્વર્ય જેનું છે, તેની સાથે ઐકયનો અનુભવ કરવો. સન્યાસી તે નથી, જેણે ઘર છોડી દીધું છે, જેને માટે બધાંના ઘર પોતાના થઈ ગયા તે સન્યાસી. સન્યાસી એ નથી જેણે પોતાનો પરિવાર છોડી દીધો, પણ સમગ્ર જગતનો પરિવાર તેનો પોતાનો થઈ ગયો. જેવું મોજું નીચે ઉતરે છે, તે સાગરને મળી જાય છે અને તેને ખબર પડે છે કે બધા મોજાં સાગરના જ છે. સવાલ તમામ લહેરના અલગ અસ્તિત્વના છે, જવાબ બધાં સાગરમાં છે. જ્યારે લહેર સાગરમાં સમાઈ જાય છે, તો સવાલ ખોવાઈ જાય છે. કબીર કહે છે કે શોધતાં શોધતાં હું પોતે જ ખોવાઈ ગયો અને જ્યારે ખુદ ખોવાઈ ગયો ત્યારે એ મળી ગયો, જેની હું શોધ કરતો હતો. લહેરની અને સાગરની મુલાકાત ક્યારેય થતી નથી પણ લહેર અને સાગરનું મિલન થાય છે. જે લોકો જ્ઞાની છે તેઓ એવા લોકો નથી, જેમને બધા સવાલોના જવાબ મળી ગયા. તેઓ એવા લોકો છે જેમની પાસે કોઈ સવાલ જ ન રહ્યો. ધ્યાન એ સવાલોની ખતમ કરી દેવાની પ્રક્રિયા છે. મન એ આનંદમાં પહોંચી જાય છે, જેમાં આપણે એવી રીતે લીન થઈ જઈએ છીએ કે સવાલ પૂછીને પણ એને ખંડિત કરવાની હિંમત આપણે નહીં કરીએ. અંધ વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણતો નથી, તો પ્રકાશના સંબંધમાં યોગ્ય સવાલ કઈ રીતે પૂછી શકે? દ્રષ્ટીવાળો વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણે છે, માટે સવાલ પૂછવાની કોઈ જરૂર નથી. જ્ઞાન એ સવાલના જવાબ નથી. જ્ઞાન સવાલોનો અભાવ છે. ધ્યાન એ પ્રયોગ છે, જ્યાં બધું અનુપસ્થિત થઈ જાય છે અને લહેર ધીરેથી ઉતરીને સાગર સાથે એક થઈ જાય છે.

જિંદગી વહેણ છે, મહાનતા તરફની યાત્રા છે, વિરાટ તરફની મંઝિલ છે. નદી સાગરમાં ખોવાઈ જાય તો સાગર બની જાય છે. પણ જો સાગરમાં જવાનો ઇનકાર કરી દે તો પછી તળાવ કે ખાબોચિયું બનીને મર્યાદિત બની જાય છે, તેને સાગરનું મહાજીવન મળી શકતું નથી. માણસ બીજ છે, પરમાત્મા વૃક્ષ છે. જેમ બીજ તૂટીને વૃક્ષ બની જાય છે, તેમજ માણસ જ્યારે તૂટવાની હિંમત એકઠી કરી લે તો પરમાત્મા બની જાય છે. ધ્યાન વિલીન થવાની ક્રિયા છે, પોતાના મૂળ સ્ત્રોતમાં પોતાને ખોવાની ક્રિયા છે. ઘરની બહાર સુરજ ઉગ્યો છે અને ઘરમાં અંધકાર છે કારણ કે દરવાજા બંધ છે સૂરજના કિરણો અંદર લાવવા હોય તો ફક્ત દરવાજા ખોલવાની જરૂર છે. એ કિરણોને પકડીને આપણે અંદર નહીં લાવી શકીએ. એ જ રીતે પરમાત્માની અનંત શક્તિઓને પ્રાપ્ત કરવા આપણે વચ્ચે નહીં ઊભા રહીએ, તો એ આપણને સરળતાથી પ્રાપ્ત થશે. જીવન જેવું છે, તેવું સ્વીકાર્ય બને, સ્વીકારનું દ્વાર ખુલે, તો શાંતિનો સાગર અંદર પ્રવેશી જશે. જ્યારે સાક્ષી કે દ્રષ્ટા બની જઈએ ત્યારે ધીરે ધીરે અંદરના દ્વાર ખુલી જશે, શાંતિ વરસી પડશે, પ્રકાશ છવાઈ જશે, આનંદના ઝરણાં ફૂટી નીકળશે, જે રોમે રોમને પુલકિત કરી દેશે. આ શાંતિમાં, આ આનંદમાં, આ પ્રકાશમાં પરમાત્માનો અનુભવ ઉપલબ્ધ થશે, ચારે તરફ એની હાજરીની પ્રતીતિ થશે.

રીટા જાની
30/09/2022

ઓશો દર્શન-32. રીટા જાની

ગત અંકમાં આપણે સ્વામી આનંદ વીતરાગના ‘મહાવીર દર્શન’ પર આધારિત ઓશો દ્વારા ભગવાન મહાવીરે આપેલા બાર તપ પૈકી છ બાહ્ય તપની વાત કરી હતી. આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે બાકીના 6 આંતર તપને સમજીશું. ઓશોની ખૂબી એ છે કે તે જે વિષયને સમજાવે છે તેની આંતરિકતામાં એટલી ઊંડી ડૂબકી મરાવે છે કે એ આંતરિકતાના મહાસાગરના મોતી, માણેક અને રત્ન આપણી નજર સામે તાદૃશ થાય છે, એટલું જ નહીં પણ વાચક સ્વયં એ ઊંડાણમાં ઉતરીને પાછો આવ્યો હોય એવો અનુભવ તેને કરાવે છે.

અંતર તપમાં પ્રવેશ માટેનું દ્વાર પ્રાયશ્ચિત છે. ભગવાન મહાવીરે પ્રાયશ્ચિતને પહેલું અંતર તપ કહ્યું છે. ઓશો આપણને પ્રાયશ્ચિત અને પશ્ચાતાપનો ભેદ સુપેરે સમજાવે છે. ત્રણ પ્રકારના માણસ હોય છે. એક પ્રકારના લોકો બીજાની ભૂલ જુએ છે, તેઓ પશ્ચાતાપ પણ કરતા નથી. બીજા પ્રકારના લોકો કર્મની ભૂલ જુએ છે, તે પશ્ચાતાપ કરે છે. ત્રીજા પ્રકારના લોકો જે સ્વયંની ભૂલ જુએ છે, તે પ્રાયશ્ચિત કરે છે. પશ્ચાતાપ બહુ સાધારણ ઘટના છે, પરંતુ પ્રાયશ્ચિત સાધના છે. પશ્ચાતાપ ખોટા કામ સાથે સંબંધિત છે અને પશ્ચાતાપ કરનાર એવો ને એવો જ રહે છે, જ્યારે પ્રાયશ્ચિત ‘હું જ ખોટો છું’ એવા બોધ સાથે સંબંધિત છે. માટે પ્રાયશ્ચિત કરનારે પોતાની જીવન ચેતનાને રૂપાંતરિત કરવી પડે છે. પ્રાયશ્ચિત આપણને બદલે છે. જેમનું ધ્યાન કર્મ પર છે, તેઓ પશ્ચાતાપ કરીને ત્યાંના ત્યાં જ રહે છે. ક્રોધ થઈ ગયો, ભૂલ હતી, એવો ખ્યાલ આવ્યો એટલે પશ્ચાતાપ કરી પગલું પાછું લીધું. આમ એકની એક જગ્યા પર દોડ્યા કરવા જેવું થશે. પસ્તાવો કરી માણસ પ્રસન્ન થાય છે અને આશ્વાસન લે છે કે હું કેટલો સારો માણસ છું. પરંતુ પ્રાયશ્ચિતનો અર્થ જુદો છે. ભૂલ મારા પૂર્વ કર્મની નથી પરંતુ મારી છે, મેં ખોટું કામ કર્યું છે. તો એક મનોમંથન શરૂ થાય છે, એ માણસ ખરેખર પ્રાયશ્ચિત કરે છે અને સુધરી શકે છે. જે વ્યક્તિ કર્મની ભૂલ હોવાનું માનતો નથી અને સ્વયંની ભૂલ જોવાનું શરૂ કરે છે, તેની અંતરયાત્રા શરૂ થઈ જાય છે. તથ્યનો સ્વીકાર પ્રાયશ્ચિત છે, ભૂલને ભૂંસી નાખવાનો પ્રયત્ન પશ્ચાતાપ છે. પશ્ચાતાપ બીજા સામે પ્રગટ કરવો પડે છે, પ્રાયશ્ચિત સ્વયંની સામે પ્રગટ કરવાનું છે.

વિનય એ બીજું અંતર તપ છે. સૌ પ્રત્યે સહજ આદર એટલે વિનય. જ્યારે બીજાના દોષ જોઈને પોતાના અહંકારને પોષણ આપવાનું બંધ કરીએ, ત્યારે વિનય પેદા થાય. મન હંમેશા એવું ઈચ્છે કે બીજા નિંદિત રહે, બીજાના દોષ દૂરથી પણ આપણને દેખાય, પણ આપણા દોષ નિકટ હોવા છતાં આપણે જોઈ શકતા નથી. જ્યારે કોઈ પણ ભેદભાવ વિના આદર અપાય ત્યારે વિનય પેદા થાય છે – જીવન પ્રત્યે આદર, અસ્તિત્વ પ્રત્યે આદર, જે છે તેના પ્રત્યે આદર, શ્રેષ્ઠત્વનો કોઈ સવાલ નથી- એ વિનય છે. દરેક પ્રત્યે આદર સંભવે, એ તમારું અંતર તપ છે. મહાવીર સ્વામી વિનયને આંતરિક ગુણ ગણાવે છે. સુરજ તમને પ્રકાશ આપે છે ત્યારે તમને પૂછતો નથી, હવા તમને ઓક્સિજન આપવાની ના નથી પાડતી, આકાશ એમ નથી કહેતું કે તે જગ્યા નહીં આપે કે તમે સારા માણસ નથી. સમગ્ર અસ્તિત્વ કોઈપણ શરત વિના તમારો સ્વીકાર કરે છે. આ જીવન પ્રત્યે સહજ સન્માન એ જ વિનય છે.

ત્રીજું અંતર તપ છે – વૈયા વૃત્ત્ય એટલે કે સેવા. ભગવાન મહાવીર સેવાનો અર્થ જુદો જ કરે છે. જે સેવામાં કોઇ પ્રયોજન હોય તો તે સેવા નથી. એનાથી પુણ્ય મળશે તેવો ભાવ પણ ન હોવો જોઈએ. ભૂતકાળમાં આપણે જે કર્મ કર્યા છે તેના વિસર્જન માટે સેવા કરવી પડે છે એમ ભગવાન મહાવીર કહે છે. જે કંઈ ખોટું અર્ચિત થઈ ગયું છે તેની નિર્જરા કરવાની છે, વિસર્જન કરવાનું છે. સેવક બન્યા વિના સેવા થઈ જાય તો જ એ સેવા છે. પુણ્ય પણ ભવિષ્યોન્મુખ હોય તો તે પાપ બની જાય છે. પુણ્ય જો પાછલા કર્મોનું વિસર્જન હોય તો તે એક સંતુલન છે. કોઈ સેવા કરવાનો અવસર ઉભો થાય તો સેવા કરો. વૈયા વૃત્યનો અર્થ છે ઉત્તમ સેવા. સેવા કરવાનો ભાવ ભીતરમાંથી ઉઠતો હોય તો તમારી જાતને રોકશો નહિ, જો ભાવ ન ઉઠતો હોય તો ચૂપચાપ આગળ વધી જાવ. કોઈને ખબર ન પડે કે તમે સેવા કરી છે તો એ વૈયાવૃત્ય છે. સેવા દવા જેવી છે. દવાથી કાંઈ મળતું નથી, રોગ દૂર થાય છે. જો સેવા કરવામાં કોઈ પ્રકારનું ગૌરવ, ગરિમા કે અસ્મિતાની ભાવના મનમાં ગહન બને તો એ સેવા વૈયા વૃત્ય નહીં બને. સેવા એવી હોય કે જે કરવા કોઈ રાજી ના હોય, ત્યારે તમે અંતર તપમાં પ્રવેશ પામશો.

આંતર તપનું ચોથું પગથિયું છે – સ્વાધ્યાય. સામાન્ય રીતે એવો અર્થ કરવામાં આવે છે કે શાસ્ત્રોનું અધ્યયન, પઠન અને મનન સ્વાધ્યાય છે. પરંતુ મહાવીર સ્વામી અનુસાર સ્વયંનું અધ્યયન સ્વાધ્યાય છે, શાસ્ત્રોનું નહીં. માનવી સ્વયં એક પરમ શાસ્ત્ર છે, કારણ કે જે કાંઈ જાણી શકાય છે, જે જાણી શકાશે, તે પણ માનવી જ જાણે છે. માટે જ મહાવીર કહે છે કે એક સ્વયંને જાણી લેવાથી બધું જાણી લેવાય છે. જ્ઞાતાને જાણવો એ ધર્મ છે. ધર્મ સ્વયંને જાણવામાં છે. સ્વયંનું અધ્યયન કરો તો તે શાસ્ત્ર છે, પરંતુ ક્રોધ કે રાગ વિશે શાસ્ત્રોમાં જે સમજાવ્યું છે તેનું અધ્યયન કરો તો તે સ્વાધ્યાય નથી. આપણું બધું ધ્યાન બહારની તરફ છે માટે ભીતરમાં અંધારું છે. સ્વાધ્યાયનો અર્થ છે ધ્યાનનો પ્રકાશ ભીતરની તરફ વાળવો, જેથી ભીતરમાં શું છે તે દેખાવાનું શરૂ થાય. કોઈ માણસ તમને ગાળ આપે અને તમારામાં ક્રોધ ઉઠે ત્યારે તમારું ધ્યાન શેના પર છે? ગાળ પર કે ક્રોધ પર? જો ગાળ પર ધ્યાન હશે તો સ્વાધ્યાય નહીં બને અને જો ક્રોધ પર ધ્યાન હશે તો સ્વાધ્યાય થઈ જશે.

અંતર તપનું પાંચમું ચરણ છે સામાયિક એટલે કે સ્વભાવમાં સ્થિર થવું તે. મહાવીરે ધ્યાન શબ્દનો ઉપયોગ નથી કર્યો જેટલો સામાયિક શબ્દનો કર્યો છે. મહાવીર આત્માને સમય કહે છે અને જે વ્યક્તિ પોતાના આત્મામાં હોય છે ત્યારે એ સામાયિકમાં છે એમ કહે છે. કારમાં બેસીને તમે ઘેરથી ઓફિસ જાવ છો સાથે એક પથ્થર પણ રાખ્યો હોય તો એ પણ ઓફિસ પહોંચી જશે. પરંતુ કારમાં બેઠેલું તમારું મન એક અન્ય ગતિ પણ કરે છે, એની ગતિ સમયમાં છે. તમારી કાર તમારા ઘરની બહાર જ ઉભી હોય છતાં તમારું મન ગતિ કરીને ઓફિસમાં પહોંચી ગયું હોઈ શકે. પથ્થર તમારી સાથે બેસીને એવો જ રહેશે તેની ભીતરમાં કંઈ ફરક નહીં પડે. પરંતુ તમે જ્યારે કારમાં બેસો છો ત્યારે તમારું શરીર સ્થાનમાં યાત્રા કરી રહ્યું છે અને તમારું મન સમયમાં યાત્રા કરી રહ્યું છે. ચેતનાની- મનની ગતિ સમયમાં છે. એટલે મહાવીર કહે છે કે ચેતના સમય છે અને ધ્યાન સામાયિક છે. જો ચેતનાની ગતિ સમયમાં હોય તો ચેતનાની ગતિનું સ્થિર થઈ જવું તેનું નામ સામયિક છે, શરીરની ગતિ સ્થિર થઈ જાય તેનું નામ આસન છે અને ચિત્તની ગતિ સ્થિર થઈ જાય તેનું નામ ધ્યાન છે. મહાવીરનું ધ્યાન એવું નથી જેમાં પ્રકાશના કિરણને બુઝાવી દેવાનું હોય, એ તો એવું ધ્યાન છે જેમાં ઓરડાનું આખું છાપરું જ ખોલી નાખવાનું હોય જેથી આખો ઓરડો પ્રકાશથી ભરાઈ જાય. આ ધ્યાનમાં ઉતરતા પહેલા બાહ્ય અને આંતરિક તપના જે 10 સૂત્રો છે તેમાંથી પસાર થવું અત્યંત જરૂરી છે. આ પ્રકારના ધ્યાનની પ્રક્રિયામાં પ્રવેશના ત્રણ પગથિયાં છે, જેને માટે મહાવીર સ્મૃતિ (Remembering), પ્રતિક્રમણ (Returning), જાતિ- સ્મરણ(Re-living) શબ્દ પ્રયોજે છે. પ્રતિક્રમણ ભૂતકાળ અને ભવિષ્ય બંનેથી છુટકારો મેળવવાની વિધિ છે. જ્યારે કોઈપણ ઘટના પૂરેપૂરી જીવાય છે, ત્યારે એવી ઘટના ફરીથી જીવવાની આકાંક્ષાથી મુક્ત થઇ જવાય છે.

કાયોત્સર્ગ અંતિમ અંતર તપ છે, શરીરનું છૂટી જવું એનું નામ કાયોત્સર્ગ છે. મૃત્યુ સમયે બધાંના શરીર છૂટી જાય છે, પણ મનની આકાંક્ષા નથી છૂટતી. જ્યારે ધ્યાન પ્રગાઢ બનશે, ત્યારે સાધકમાં શરીરને પકડવાનો ભાવ ન ઉઠે તો એ સાધનાનું નામ કાયોત્સર્ગ છે. કાયાનો ઉત્સર્ગ થવો એટલે કાયાનો આપણને ખ્યાલ જ ન આવે એવી પરિસ્થિતિ. જેમ નદીના બે કિનારાને જોડતો પુલ નદીમાં પડી જાય અને બે કિનારા અલગ થઈ જાય, તેમ ધ્યાનમાં વિચાર અને વાસના અદ્રશ્ય થતા ચેતના અને શરીર અલગ થઈ જાય છે. આ સમયે જો સાધકને મૃત્યુનો ભય રહેતો નથી, તો કાયોત્સર્ગ થયો એમ કહી શકાય, ‘હું શરીરથી ભિન્ન છું’ એ જાણી લેવાની તૈયારી છે. હું શરીર નથી એ પ્રતીતિ પ્રગાઢ થઈ જશે તો હું આત્મા છું એ બોધ પ્રગાઢ થઈને જાગશે. આ જગતમાં કોઈપણ ચીજનો નાશ નથી, રૂપાંતર છે. જેવું શરીર છૂટે છે, તેવી જ ચેતના આપણી પકડની બહાર જતી રહે છે, તેનો નાશ નથી થતો. જ્યારે શરીરનો દીવો ફૂટી જાય છે, ત્યારે એમાંથી ચેતનાની જ્યોતિ અદ્રશ્ય થઈ જાય છે, પણ નાશ થતી નથી. આપણું શરીર જેમાંથી બનેલું છે, તેને સમર્પિત કરવાનું છે. ધ્યાન સાથે આ ચેતનાનો પ્રયોગ કરવાથી કાયોત્સર્ગ થઈ શકશે. ત્યારે મૃત્યુની પાર જે અમૃત છે તેનો અનુભવ થશે. મૃત્યુ શરીરના મોહનું પરિણામ છે. અમૃત્વનો બોધ શરીરની મુક્તિનું પરિણામ છે. કાયોત્સર્ગને મહાવીરે 12 મું તપ કહ્યું છે. એના પછી બીજું કંઈ કરવાનું બાકી રહેતું નથી. ઓશો કહે છે કે મહાવીરના આ બાર તપ માત્ર સમજવાથી કાંઈ નહિ બને, પણ એ સમજીને કૃત્ય કરવાની કોઈ દિશા ખુલી જાય તો જીવન સાર્થક બની જશે.

રીટા જાની
09/09/2022

ઓશો દર્શન -31. રીટા જાની

જીવનમાં ભક્તિ સાથે ત્યાગને પણ કઈ રીતે સ્થાન આપી શકાય તે પર્યુષણ પર્વનો મહાધ્વનિ છે. જૈન સમુદાયનું પર્યુષણ મહાપર્વ ધર્મના શ્રેષ્ઠ આદર્શો, જ્ઞાન, ભક્તિ અને ત્યાગ તથા સહનશીલતા સાથે તપ અને ક્ષમાભાવ સાથે શ્રેષ્ઠ સામાજિકતાનો પરિચય આપે છે. ત્યાગ એ ભારત ભૂમિનો આદર્શ છે. આ આદર્શને વાસ્તવિક જીવનમાં કઈ રીતે પ્રતિબિંબિત કરી શકાય તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ અને સાથે ભક્તિનું સંયોજન અહીં જોવા મળે છે. જ્યારે ઉપવાસ સાથે સંકળાયેલ આરાધના અને અન્ય મહાતપ માનવજીવનને મોહના સ્થાને ત્યાગનો જયઘોષ કરાવે છે, ત્યારે આદર્શોની ઉચ્ચતા સિદ્ધ થાય છે. જીવનનો આદર્શ મોહ નથી પણ ત્યાગ છે, જીવન એક સાધન પ્રાપ્તિની દિશા તરફની દોડ નથી પણ તપસ્યા છે. તેનો હેતુ વસ્તુ અને વ્યક્તિઓ પ્રત્યેનો સમભાવ છે, એવી ભાવના અહીં દ્રઢ થાય છે. જો પરસ્પર વ્યવહારમાં ક્ષમા ભાવના પ્રગટ થાય તો આ જ સમભાવ સમાજમાં પ્રવર્તે. ‘મિચ્છામી દુક્કડમ’ એ આનું આદર્શ ઉદાહરણ છે. આવા ઉચ્ચ આદર્શોનું ચિંતન, મનન અને વ્યવહાર ‘વસુધૈવ કુટુમ્બકમ’ને પણ સિદ્ધ કરે છે.

ભગવાન મહાવીરના વિચારો, આદર્શો અને આચારો આજના યુગમાં સાકાર કરવાની તાતી જરૂર છે. ભગવાન મહાવીરનું અર્થશાસ્ત્ર પણ નૈતિકતા સાપેક્ષ, સંયમ સાપેક્ષ અને અનુકંપા સાપેક્ષ છે. આવી પરિસ્થિતિમાં પ્રભુ મહાવીરનો સંદેશ, એમણે આપેલી ભાવનાઓ, વિચારો અને આદર્શ આપણને જાગૃત થવા પોકારી રહ્યા છે. એ સંદર્ભમાં આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે સ્વામી આનંદ વીતરાગ દ્વારા લિખિત ‘મહાવીર દર્શન’ની વાત કરીશું, જેમાં ઓશો પ્રત્યેક તપની વિશદતા અને વિસ્તારથી વાત કરે છે. આ વાત માત્ર જૈન સાધકો માટે જ નથી, પણ સર્વ ધર્મના સાધકો માટે પથ પ્રદર્શક બની શકે.

મહાવીર સ્વામીએ છ બાહ્ય તપ અને છ આંતર તપ એમ કુલ બાર તપ સમજાવ્યા છે. ઓશો આ બાર તપની ઊંડાણપૂર્વક છણાવટ કરે છે. આંતરિક અને બાહ્ય વ્યક્તિત્વ એક જ વ્યક્તિત્વના બે હિસ્સા છે. માટે જેણે સાધના કરવાની છે તેણે બધા તપ સાથે જ સાધવાના છે, નહીં તો પૂર્ણતા ઉપલબ્ધ નહીં થાય.

આજે આપણે છ બાહ્ય તપની વાત કરીશું. પ્રથમ બાહ્ય તપ છે અનશન એટલે કે ઉપવાસ. ભોજન તમારી અને તમારા શરીર વચ્ચેનો સેતુ છે. એટલે જો તમારો અનુભવ હોય કે ‘હું શરીર નથી’ તો શરીરમાં જ્યારે બિલકુલ ભોજન નહીં હોય ત્યારે આ જાણવું સહેલું છે. ત્યારે પ્રજ્ઞા પોતાની શુદ્ધ અવસ્થામાં હોય છે, કારણ કે ત્યારે શરીરની બધી ઊર્જા મગજને જ મળે છે. જ્યારે ભોજન નહીં અને ભોજનનું ચિંતન પણ નહીં, ત્યારે અનશનનું બાહ્ય તપ સાર્થક બને. અનશન આપણા મનની માલિકી તરફની યાત્રાની શરૂઆત છે.

બીજું બાહ્ય તપ છે ઉણોદરી એટલે કે અપૂર્ણ આહાર. ઉણોદરીનો અર્થ છે કે તમારા સામર્થ્યની સીમાની અંદર રોકાઈ જવું. આપણે રોજ ત્રણ રોટલી ખાતા હોઈએ અને અઢી રોટલી ખાઈએ તો તેથી ઉણોદરી થતી નથી. પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયના ‘ઉણ’ પર રોકાઈ જવું, એ ઇન્દ્રિયને જીતવાનો માર્ગ છે. ઉણોદરી અનશન કરતાં વધારે કઠીન પ્રયોગ છે. જે વ્યક્તિ અનશન કરી શકે છે, તે જ ઉણોદરી કરી શકે છે. જો પૂર્ણ ભોગવવા જશો નહીં, તો તમે ધીમે ધીમે તમારી શક્તિના માલિક બની જશો.

ત્રીજું તપ છે વૃત્તિ સંક્ષેપ એટલે કે વૃત્તિઓનું સંકોચન કરવું. આપણી ભીતર દરેક વૃત્તિના પોતપોતાના કેન્દ્ર છે. વૃત્તિ સંક્ષેપનો અર્થ છે કે દરેક વૃત્તિને એના કેન્દ્ર પર રહેવા દઈએ. આપણી બધી ઇન્દ્રિયો લગભગ બુદ્ધિની આસપાસ એકઠી થઈ ગઈ હોય છે. આપણે બુદ્ધિની જેમાં જરૂર ન હોય તેવા કામ પણ તેની પાસેથી લઈએ છે. તેથી તેને જે કામ કરવાનું છે તે કામ બુદ્ધિ કરી શકતી નથી. અને પરિણામે માણસો બુદ્ધિહીન દેખાય છે. આપણે ભોજન પણ મનથી કરીએ છીએ, કપડાં પણ મનથી પહેરીએ છીએ અને ઓફિસ પણ મનથી જઈએ છીએ. જે પણ વૃત્તિને એની સમગ્રતામાં જીવી શકાશે, તે વ્યર્થ બની જશે. આત્મદર્શન પહેલાં વૃત્તિઓનું વ્યર્થ થવું અત્યંત જરૂરી છે.

બાહ્ય તપનું ચોથું ચરણ છે રસ-પરિત્યાગ. સ્થૂળ દ્રષ્ટિએ જોતાં એમ લાગે કે સ્વાદ વસ્તુમાં છે માટે વસ્તુ છોડો. પરંતુ હકીકતે, વસ્તુમાં સ્વાદ કે રસ નથી, વસ્તુ તો માત્ર નિમિત્ત છે. સ્વાદ અને રસના અનુભવના ત્રણ હિસ્સા છે – જીભ, મન અને ચેતના. પ્રશ્ન થાય કે કયો હિસ્સો સ્વાદનો પરિત્યાગ કરશે? વસ્તુને છોડવાથી રસમાંથી મુક્તિ મળી શકે? એ તો વીજળીનું બટન દબાવવા જેવું છે. બટન બંધ કરવાથી વીજળી નષ્ટ નથી થતી, ફક્ત ઈલેક્ટ્રિસિટી અને બલ્બ વચ્ચેનો સંબંધ તૂટી જાય છે. એ જ રીતે વસ્તુ અને જીભ વચ્ચે સંબંધ સ્થાપિત થતાં જ એ રસ ફરીથી પ્રગટ થઈ જાય છે. મન અને ચેતના વચ્ચેનો સંબંધ તૂટવાથી જ રસ-પરિત્યાગ માટેનું વાસ્તવિક રૂપાંતર શક્ય બને છે. એ માટેનો એક માત્ર રસ્તો છે સાક્ષી ભાવ કેળવવાનો.

પાંચમું બાહ્ય તપ છે – કાયાકલેશ. ઓશો કહે છે કે મહાવીરના સાધના સૂત્રોમાં સૌથી વધારે ખોટી રીતે સમજાયું હોય તો તે કાયા કલેશ છે. મહાવીર રસ્તા પર ચાલશે તો પગ દુખશે, કોઈ પથ્થર મારશે, કોઈ કાનમાં ખીલા ઠોકશે તો શરીર દુ:ખ ભોગવશે, પરંતુ મહાવીર દુઃખી નહીં થાય. દુઃખના સ્વીકાર સાથે એક મોટું રૂપાંતરણ થાય છે. અને એ જ દુઃખમાંથી મુક્તિનો ઉપાય પણ છે. સ્વીકાર જ દુઃખનું અતિક્રમણ છે.

બાહ્ય તપનું છઠઠું અને અંતિમ તપ છે – સંલીનતા, જે બાહ્ય તપ અને અંતર તપ વચ્ચેનો સેતુ છે. શરીર અકારણ હાલે નહીં કે સંયત રહે એનું નામ સંલીનતા. એ તો બહુ ઉપરછલ્લી વ્યાખ્યા થઈ. જ્યાં સુધી આપણી ચેતના કંપાયમાન ન થાય, ત્યાં સુધી આપણા શરીર, મન અને પ્રાણમાં હલન ચલન થઈ શકતું નથી. કંપન અંદર ચેતનામાંથી આવે છે, સૂક્ષ્મમાંથી આવે અને સ્થૂળ સુધી ફેલાય. જ્યારે ભીતરમાં બધું એટલું શાંત થઈ જાય કે કોઈ તરંગ કે કંપન બહાર શરીર પર ના દેખાય ત્યારે સાચી સંલીનતા સધાઈ છે એમ કહી શકાય. કોઈ બીજામાં લીન થવું એ તલ્લીનતા છે, જ્યારે પોતાનામાં લીન થવું તે છે સંલીનતા. ક્રોધ બહાર લઈ જાય છે, કરુણા બહાર નથી લઈ જતી. શત્રુતા બહાર લઈ જાય છે, મિત્રતા બહાર નથી લઈ જતી. શાંતિના ભાવમાં સંલીનતા સહજ છે. સંલીન થયા વગર આંતર તપમાં પ્રવેશ નથી. સંલીનતા માત્ર દ્વાર છે. પહેલા પાંચે તપ શરીરની શક્તિના સંરક્ષણ માટે છે, જ્યારે છઠ્ઠું બાહ્ય તપ સંરક્ષિત શક્તિનો અંદર જતો પ્રવાહ હોય છે. મહાવીર સ્વામીએ એક સુંદર શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે -પ્રતિક્રમણ, જેનો અર્થ છે ભીતર પાછા ફરવું તે, સ્વગૃહે પાછા ફરવું તે. પ્રતિક્રમણની યાત્રા સંલીનતામાં ડુબાડે છે.

બારે બાર તપ સંયુક્ત છે, એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. એમાંથી એક છોડશો તો બીજું નહીં થઈ શકે. આંતર તપની વાત લઈને મળીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની
02/09/2022

ઓશો દર્શન-30. રીટા જાની

વિરાટનું વર્ણન એટલે ગાગરમાં સાગર. સ્વાભાવિક છે કે શબ્દો ખૂટે પણ પ્રેરણાનું ઝરણું હોય, ઈશ્વરના આશીર્વાદ હોય તો વાચા ફૂટે. જન્માષ્ટમી એ એવી ઘડી છે, જે સોહામણી પણ છે અને રળિયામણી પણ. આનું કારણ છે કૃષ્ણ. કૃષ્ણ એ વ્યક્તિ જ નહિ પણ વ્યક્તિત્વ છે જે સદીઓ કે હજારો વર્ષો પછી પણ આપણને પ્રેરણા આપે છે. જીવન એ ઈશ્વરની સોગાદ છે, પણ જો તે શ્રેષ્ઠ રીતે જીવાય તો પ્રભુનો પ્રસાદ છે. આ માટે પ્રેરણા અને જ્ઞાન આપી શકે કૃષ્ણ. કારણ કે કૃષ્ણ માત્ર દ્વારિકાધીશ નથી, કૃષ્ણ છે જગદગુરુ. પણ કૃષ્ણ એ આપણા માટે ઇતિહાસ નથી, પણ અવતાર છે. કૃષ્ણને વંદન કરીને આપણે કૃતકૃત્ય થઈએ છીએ, કેમ કે કૃષ્ણ હર ધડકનનું સ્પંદન છે.

કૃષ્ણ અને તેની કથાથી કોણ પરિચિત નથી? તો પછી કૃષ્ણમાં અવતાર કહી શકાય તેવું શું છે? આજે પણ કૃષ્ણ કેમ પ્રસ્તુત છે? આવા અનેક પ્રશ્નો અસ્થાને નથી. કૃષ્ણ સહુને પરિચિત છે, છતાં અપરિચિત છે કારણ કે કૃષ્ણ સદંતર નવીન છે. કૃષ્ણ આંખોથી જોવા કે કાનથી સાંભળવા કરતાં હ્રુદયથી અનુભવવાની વાત છે. રાધાની આંખોથી પ્રતીક્ષા કરીએ કે મીરાંની જેમ કૃષ્ણભક્તિમાં લીન થઈએ કે નરસિંહની જેમ કરતાલ લઈ ભજીએ તો કૃષ્ણ નર નહીં, પણ નારાયણ છે. આત્માથી પરમાત્મા સુધીની દોટ છે. કૃષ્ણ રસમય છે કારણ કે તે નિત્ય નવીન છે.

આજે જન્માષ્ટમીના પાવન પર્વ નિમિત્તે ઓશોદર્શનમાં આપણે કૃષ્ણના વ્યક્તિત્વ પર ઓશોના વિચારો જાણીશું. ઓશો કહે છે કે કૃષ્ણ આજ સુધી પુરેપુરા સમજાયા નથી. તેઓ ધર્મની અધિકતમ ઊંચાઈએ હોવા છતાં પુરેપુરા કળાયા નથી. એનું એક કારણ એ પણ હોઈ શકે કે કૃષ્ણ ઉદાસ નથી, ગંભીર નથી, થાકેલા, હારેલા, રડતા કે દુઃખી નથી. પરંતુ કૃષ્ણ તો ગાતા, નાચતા સમગ્રતયા જીવનનો સ્વીકાર કરનાર છે. માટે કૃષ્ણ પૂર્ણ અવતાર ગણાય છે. કૃષ્ણ જીવનના બધા રંગોને સ્વીકારે છે. પુરુષ હોવા છતાં સ્ત્રીથી દૂર ભાગતા નથી. કરુણા અને પ્રેમથી ભરેલા હોવા છતાં યુદ્ધથી કે હિંસાથી દૂર ભાગતા નથી. અમૃતને સ્વીકારે છે, પણ ઝેરથી ડરતા નથી. કૃષ્ણ દ્વંદ્વનો સ્વીકાર કરે છે અને સમગ્ર સંસારને પોતાના આલિંગનમાં લે છે.

કૃષ્ણને સમજવા સરળ નથી. કોઈ પણ મનુષ્યને માટે કઠિન છે એ સમજવું કે એક વ્યક્તિ જીવનના આંધી, તોફાન, ઝંઝાવાતમાં અડગ રહ્યો, એટલું જ નહીં, બધું જ છોડીને વિરક્ત બનીને રહ્યો. સંબંધોમાં રહેવા છતાં અસંગ, યુદ્ધ લડવા છતાં કરુણામય, હિંસાની તલવાર હાથમાં હોય છતાં પ્રેમનો દીવો ન બુઝાવા દે. કૃષ્ણના વ્યક્તિત્વમાં અનેક વ્યક્તિત્વ સમાયા છે. એવું જોવા મળે છે કે કોઈ એક વ્યક્તિત્વને પસંદ કરીને લોકો તેને પૂજે છે. કોઈ બાળ કૃષ્ણને પૂજે છે, તો કોઈ યુવા કૃષ્ણને; કોઈને ગીતાના કૃષ્ણ પસંદ છે, તો કોઈને ભાગવતના કૃષ્ણ પસંદ છે. કૃષ્ણમાં સર્વોચ્ચ તત્વજ્ઞાન છે, તો અપ્રતિમ શૌર્ય પણ છે; અસ્ખલિત પ્રેમ છે, તો ઉત્કટ શૃંગાર પણ છે; અતૂટ મૈત્રી છે, તો અગાધ ઔદાર્ય પણ છે. મનુષ્યના રૂપમાં પૂર્ણતાનો પ્રયાસ છે કૃષ્ણ.

ઓશો કહે છે કે રામનું ચરિત્ર છે, પણ કૃષ્ણની લીલા છે. કૃષ્ણ ગંભીર નથી, કોઈ સીમા તેમને બાંધી શકતી નથી, કોઈ મર્યાદા તેમને રોકી શકતી નથી, કોઈ પડકાર તેમને ભયભીત કરતો નથી. અમર્યાદા કૃષ્ણના આત્માનુભવનું અંતિમ ફળ છે. શરીર અને આત્મા, પ્રકૃતિ અને પરમાત્મા બે અલગ નથી. શરીરનો અંતિમ છેડો આત્મા છે અને આત્માનો પ્રથમ છેડો શરીર છે. પ્રકૃતિ લીન થતા થતા પરમાત્મા બને છે અને પરમાત્મા પ્રગટ થતા થતા પ્રકૃતિ બને છે. આ અદ્વૈતની જ્યારે પ્રતીતિ થાય ત્યારે જ કૃષ્ણને સમજી શકાય.

જીવનમાં એક સુર ન હોઈ શકે જીવન વિરોધી સુરોનું સંગીત છે કૃષ્ણ યુદ્ધ અને શાંતિ બંનેનો સ્વીકાર કરે છે. કૃષ્ણ સરળ છે. પણ સરળતાનો અર્થ પલાયનવાદ, કમજોરી કે અનિર્ણાયકતા નથી. કૃષ્ણના મતે જે શુભ છે, તેણે પણ હાથમાં તલવાર પકડવી પડે, જેથી અશુભ ન જીતે. ઓશો કહે છે કે જો કોઈ તમારા ગાલ પર તમાચો મારે તો પચાસ ટકા ફાળો તમારો પણ છે. તમે તમારી ચેતનાની એટલી સંકોચી છે કે તમે બીજાને લાફો મારવાનું નિમંત્રણ આપો છો. જો તમારી ચેતના એનો વિરોધ કરશે તો કૃષ્ણ ત્યાં પ્રગટ થશે. નિર્ણયની ઘડી ક્યારે પણ સરળ હોતી નથી. શું શુભ છે અને શું અશુભ છે, તે નક્કી કરવું હંમેશા કઠિન હોય છે. મહાભારતના સમયે પણ તે એટલું જ મુશ્કેલ હતું. કારણ કે સામે પક્ષે ફક્ત દુર્યોધન ન હતો, ભીષ્મ પણ હતા. એ જ રીતે આ પક્ષમાં ફક્ત અર્જુન કે કૃષ્ણ ન હતા, બીજા લોકો પણ હતા. દુર્યોધન પાસે સારા માણસો હતા કે ખરાબ તે એટલું મહત્વનું નથી, જેટલું મહત્વનું તેનો લડવાનો હેતુ જાણવાનું છે. એ નક્કી કરવું વધુ જરૂરી છે કે ન્યાય શું છે, ન્યાયયુક્ત શું છે? આજની ઘડીએ સ્વતંત્રતા ન્યાય છે અને પરતંત્રતા અન્યાય છે. અહીં દેશની સ્વતંત્રતાની સાથે મનુષ્યની સ્વતંત્રતાની પણ વાત છે. જેનાથી મનુષ્યની સ્વતંત્રતા ઘટે તે અન્યાય છે. મનુષ્યની સ્વતંત્રતા જેનાથી વધે એવો સમાજ જોઈએ. સ્વતંત્રતાનો પક્ષ એ કૃષ્ણનો પક્ષ છે. વ્યક્તિનું મૂલ્ય કિંમતી છે. માટે જ કૃષ્ણ દરેક સમયે પ્રસ્તુત છે.

કૃષ્ણ માત્ર વિભૂતિ નથી, અનુભૂતિ છે. આ અનુભૂતિ એ જ ભક્તિ, તેનો સાક્ષાત્કાર એ જ આપણા જીવનની ધન્યતા. આ અનુભૂતિ થાય ત્યારે દિલમાં કૃષ્ણ છવાશે, રોમરોમમાં આનંદ હશે, મનમાં બંસીનો વેણુનાદ હશે. આવી અનુભૂતિ અને કૃષ્ણમય કર્મયોગની સહુને શુભેચ્છા… જય શ્રીકૃષ્ણ.

રીટા જાની
19/08/2022

ઓશો દર્શન-29. રીટા જાની

ભારત એ સનાતન સંસ્કૃતિનો દેશ છે. સાંસ્કૃતિક વિચારધારા એ સદીઓથી દેશનો પ્રાણ રહી છે. પૂર્ણતાને કોણ નથી ચાહતું? અષ્ટ સિદ્ધિ અને નવ નિધિની પરિકલ્પના અને ભક્તિથી વ્યાપ્ત છે આપણી સંસ્કૃતિ. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ એના ઉલ્લેખો જોવા મળે છે. આ પ્રેરણા જ્યારે વાતાવરણમાં છવાય ત્યારે મન મલકે, ઉત્સાહ છલકે, શ્રાવણના સરવરિયામાં સરબોર સ્નાન કરતાં ભક્તિની મોસમ છવાય. ક્યારે? શ્રાવણ માસમાં. ક્યાંક હર હર ભોલેની ધૂન ચાલતી હોય તો ક્યાંક પર્યુષણના પાવન પર્વના તપ થતા હોય તો વળી ક્યાંક કરબલાના મેદાનમાં વહોરેલી શહીદીનો માતમ મનાવતો મહોરમનો તહેવાર ઉજવાતો હોય. કારણ કે ભક્તિ એ જ સિદ્ધિ અને સમૃધ્ધિની કારક છે, ભક્તિ એ જ સંસારના દુઃખોની મારક છે અને ભક્તિ એ જ ભવસાગરની તારક છે- તેવું સામાન્ય જ્ઞાન સહુના મનમાં પણ છે અને વ્યવહારમાં પણ, જે જીવન અને મૃત્યુના ફેરામાંથી મુક્તિ અપાવે છે. મીરાં એવું ગાય કે ‘પાયો જી મૈંને રામ રતન ધન પાયો.’ તો ભક્તિરૂપી ધન તો સૌથી શિરમોર છે. જેને આ ધન પ્રાપ્ત થાય તે સુખ કે દુઃખ, ગરીબી કે અમીરીથી પર થઈ જાય છે.

તો ચાલો, આજે ઓશો દર્શનમાં ભક્તિયોગ વિશે વાત કરીશું. કવિ શ્રી હરીન્દ્ર દવે ‘ગીતા દર્શન અષ્ટાવક્ર મહાગીતા’ની પ્રસ્તાવનામાં ઓશો વિશે કહે છે કે ઓશો જ્ઞાનના મર્મ સુધી પહોંચી ગયા છે. જ્ઞાન શબ્દોમાં નથી કે સફેદ કાગળ ઉપર ઉતરેલા કાળા અક્ષરોમાં નથી એવું તેઓ વારંવાર કહે છે. ઓશો માટે બ્રહ્મવિદ્યા કોઈ પ્રયાસથી પ્રાપ્ત કરવાની સિદ્ધિ નથી. સહજ રીતે એ એમનામાં પ્રગટી છે. ઓશોને જે કહેવું છે તે તેઓ સહેલાઈથી કહી શકે છે. પણ તેમની પ્રસ્તુતિ એવી છે કે પંડિત પુરોહિતોથી માંડીને સમગ્ર સમાજ ભડકી જાય. શ્રીમદ્ ભગવત્ ગીતાના અધ્યાય-12નો સંદર્ભ લઈને ઓશો ભક્તિ યોગ સમજાવે છે.

એક એવું જગત છે, જેને મનુષ્યની બુદ્ધિ તર્ક દ્વારા સમજી શકે છે. તો એક એવું પણ જગત છે, જે તર્કને પાર છે, જ્યાં માત્ર હૃદય જ પ્રવેશી શકે. આવો અભિગમ હોય ત્યારે જ ભક્તિ યોગમાં પ્રવેશ શક્ય બનશે. સ્વયંથી બહાર જવાનું જેનામાં સાહસ હોય, તેને જ ભક્તિ સમજાય છે. પ્રેમની દિશાના પરિવર્તનનું નામ ભક્તિ છે. પ્રેમ જ્યારે જગત તરફથી દ્રષ્ટિ ફેરવીને અંતર તરફ, ચૈતન્ય તરફ વળે છે, ત્યારે એ જ પ્રેમ શ્રદ્ધા અને ભક્તિ બની જાય છે. અહંકારથી પાર જવું બુદ્ધિ માટે મુશ્કેલ છે, પણ ભક્તિનો અર્થ તો સમર્પણ છે જ્યાં એક છલાંગમાં અહંકારની પાર થઈ શકાય છે. માટે ભક્તિનું પ્રથમ સોપાન છે -અહંકાર વિસર્જન.

ભક્તમાં સાહસ હોય છે, અજ્ઞાતમાં ઉતારવાનું. ભક્તિ તર્ક માટે અગમ્ય છે. માત્ર સરળ ચિત્ત લોકો જ આ માર્ગમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. અંતરમાંથી બધું જ ખાલી કરી નાખીએ, ત્યારે શૂન્યમાં જ નિરાકારનો સ્પર્શ થાય. કશું જ છોડવાનું નથી પણ અંતરમાં જે કંઈ છે, તેને પરમાત્મામાં લીન કરવાનું છે. કૃષ્ણ, ભક્તિના માર્ગને શ્રેષ્ઠ ગણાવે છે. શ્રદ્ધા કોઈ તર્ક પર આધારિત નથી, કોઈ વિશ્વાસ નથી પરંતુ શ્રદ્ધા એક અનુભવનું પરિણામ છે. કૃષ્ણ કહે છે કે જ્ઞાનના માર્ગ પર ચાલનારને શૂન્ય થવું પડે છે અને પ્રેમના માર્ગ પર ચાલનાર પૂર્ણ થવું પડે છે. આ એક જ ઘટનાના બે નામ છે. ભક્ત પહેલા પગલે આ કરી શકે છે, જ્યારે જ્ઞાની અંતિમ પગલે વિલીન થઈ શકે છે. ભક્ત પાસે એ સમર્પણ છે, જેથી અહંકાર ઓગળવા લાગે છે. “હું છું” નો ભાવ તિરોહિત થાય છે, ત્યારે પરમાત્મા સંભવે છે. ભાવ ગહન છે, તર્ક તો છીછરો છે. કર્મયોગનો અર્થ છે -એવા ભાવ સાથે કર્મ કરવું કે કર્મ તમે નથી કરતા, પરમાત્મા કરી રહ્યા છે. બધા કર્મોના ફળનો ત્યાગ ધ્યાન કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ છે. ત્યાગથી પરમ શાંતિ થાય છે. ભક્ત કર્તાભાવથી મુક્ત બને છે. સર્વ પ્રતિ મમતારહિત પ્રેમ એટલો મોટો આનંદ છે કે તેનાથી અતિરિક્ત કોઈ ઈચ્છા રહેતી નથી. આકાંક્ષામુક્તિનો અર્થ છે – જે છે તેમાં જ સંતોષ. શુદ્ધ વ્યક્તિ એ છે જે અંદર અને બહારથી સમાન છે.

મોટાભાગના લોકો માટે તેમના દુઃખનું કારણ બીજાનું વધુ સુખ હોય છે. મનુષ્ય કાં તો ભૂતકાળને વાગોળે છે કે પછી ભવિષ્યનું ચિંતન કરે છે, જેના પરિણામે તે વર્તમાનને ગુમાવે છે. પરંતુ જે વર્તમાનની ક્ષણમાં છે તે તો છે નિશ્ચિંત, ચિન્તાશૂન્ય, વિચારશૂન્ય. ઘડિયાળના લોલકની જેમ ડોલતું મન છે વિષમ અવસ્થા. જે સુખ અને દુઃખમાં પણ સમ રહે છે, વિચલિત નથી થતો, જે નિંદા અને સ્તુતિને સમાન સમજે છે અને મનનશીલ છે તથા સંતુષ્ટ રહે છે, સ્થિર બુદ્ધિવાળો ને ભક્તિમય છે – તે ભક્ત પરમાત્માને અતિપ્રિય છે.

તમે જે ક્ષણે શાંત અને નિષ્કામ થઈ જશો, તે ક્ષણે તમે અનુભવશો કે પરમાત્માની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ. ટૂંકમાં કહીએ તો ઓશો કહે છે કે ભક્તિનો અર્થ એ છે કે પરમાત્માને બુદ્ધિ દ્વારા નહીં, પણ હૃદય દ્વારા પ્રાપ્ત કરી શકાય; વિચાર દ્વારા નહીં પરંતુ ભાવ દ્વારા પામી શકાય; ચિંતન દ્વારા નહીં પરંતુ પ્રેમ દ્વારા અનુભવી શકાય. ભક્તિની પ્રાપ્ત કરવી હોય તો આક્રમક ચિત્ત બાધારુપ છે. અને છેલ્લી પણ ખૂબ મહત્વની વાત એ કરે છે કે જે ક્ષણે તમે સ્વયંને વિસ્મૃત કરી દો છો, એ પણ ભૂલી જાવ છો કે તમે કોની શોધ કરી રહ્યા છો, તે ક્ષણે જ ઘટના સંભવે છે અને અમૃતની ઉપલબ્ધિ થાય છે. સૌને આ ભક્તિના અમૃતનું રસપાન કરવાનો લહાવો મળે એ જ અભ્યર્થના….

રીટા જાની
12/08/2022

ઓશો દર્શન-28. રીટા જાની

સર્જનાત્મકતા

શ્રી સુરેશ દલાલ ખરું જ કહે છે કે વૈવિધ્ય અને અનન્યતા એ ઈશ્વરની કલાનો ધ્રુવમંત્ર છે, સમતુલા એનો લય છે. ધરતી પર પુષ્પ તો આકાશમાં તારા, ઊંચા શિખર તો એટલી જ ઊંડી ખીણ, ધરાઈ ધરાઈને સૃષ્ટિ જોયા કરીએ તો કેવળ વિસ્તરતો જાય છે વિસ્મય. રત્નો તો યત્નથી જડતા હોય, પણ આ કયો મહાપ્રયત્ન? આ કયો મહાપુરુષાર્થ – બધું સમજણની બહાર છે. સર્જનાત્મકતાની આ બારાખડી ઉકેલીએ ત્યારે ખબર પડે કે ઈશ્વરથી મોટો કિમિયાગર બીજો કોણ હોઈ શકે? ક્યારેક દીવાની જ્યોત થઈને પ્રગટે કે ક્યારેક સૂર્ય, ચંદ્ર કે તારા થઈને પ્રગટે; ક્યારેક શીતળ, મંદ, મુલાયમ લહેરખી થઈને પંપાળે તો ક્યારેક ઝંઝાવાત થઈને હચમચાવી દે; ક્યારેક વાદળ ચીરીને વીજળીના ચમકારમાં હૃદયના ધબકાર ચૂકાવી દે તો ક્યારેક મેઘધનુષ બની આકાશને તોરણ બાંધે; ક્યારેક અડીખમ પહાડ બની હિંમત આપે તો ક્યારેક નિરંતર કલનાદ સાથે ઝરણું બની વહી જાય; ક્યારેક ઘૂઘવતા સંસાર સાગરમાં નાવને ખરાબે ચડાવી કસોટી કરે તો ક્યારેક દીવાદાંડી બની પથ પ્રકાશિત કરી આપે.

દરેક વ્યક્તિમાં પણ સર્જનાત્મકતાનો અખૂટ ઝરો પડેલો છે. પ્રશ્ન માત્ર એટલો છે કે તેને કઈ રીતે વહેતો કરવો. ઓશો કહે છે કે તમારી જિંદગી કેવી રીતે જીવવી એ તમારે જ નક્કી કરવાનું -તો જ સર્જનાત્મકતા આવશે. સર્જનાત્મકતા એ વ્યક્તિગત સ્વાતંત્ર્યની સુગંધ છે. એક સર્જક વ્યક્તિમાં આંતરદ્રષ્ટિ હોય છે. અગાઉ કોઈએ જે કદી જોયું નથી, એ તે જોઈ શકે છે. તે સાંભળે છે, જેને અગાઉ કોઈએ સાંભળ્યું નથી – આને સર્જનાત્મકતા કહેવાય.

આમ જોવા જઈએ તો જીવનનો કોઈ અર્થ નથી. પરંતુ, હકીકત એ છે કે જીવન એ અર્થ સર્જવાની તક છે. અર્થને શોધવાનો નથી, સર્જવાનો છે. તમે તેનું સર્જન કરશો તો જરૂર એ તમને મળશે. ઓશો ધાર્મિક અર્થ અને વૈજ્ઞાનિક અર્થ વચ્ચેનો તફાવત સુંદર રીતે સમજાવે છે. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને સાપેક્ષવાદની શોધ કરી. તમે ફરી તેની શોધ ન કરી શકો. પરંતુ જે શોધતા તેને વર્ષો લાગ્યા તેને કલાકોમાં તમે સમજી શકો, શાળા કોલેજમાં જઈને શીખી શકો. તેથી વિપરીત બુદ્ધ કે મહાવીરે જે પણ શોધ્યું તે શોધવાથી તમને કદી નહીં મળે. તે માટે તમારે મહાવીર કે બુદ્ધ બનવું પડે. એનું સર્જન કરવાનું સામર્થ્ય તમારામાં છે. બી વાવવા માટે ખેતર છે. પાક લણો. બધું છે, પણ અર્થનું સર્જન કરવું પડે છે. એવું બને કે તમે જેનો અર્થ શોધો છો તે પૂર્વ અનુમાનને કારણે તમને જડતું નથી. માટે શોધ શુદ્ધ કે અનુમાન રહિત હોવી જોઈએ. તો જ તમને તેનો અર્થ પ્રાપ્ત થશે. જેમકે, એક બગીચામાં જઈને કોઈ સુંદર હીરો શોધશે તો તેને નહીં મળે. તેને લાગશે કે આ બગીચાનો કોઈ અર્થ નથી. તે બગીચાના સુંદર ફૂલો, પક્ષીઓનો કલરવ, વિવિધ રંગો, વૃક્ષોમાં વહેતો પવન – કોઈ અર્થ મેળવી નહીં શકે. પોતાના વિચારોને કારણે આ બધી વસ્તુનો તેને કોઈ અર્થ લાગતો નથી. માટે જરૂરી એ છે કે તમે અનુમાન અને તારણ સાથે શોધ ન કરો. જો તમે ખુલ્લા અને ખાલી થાવ તો તમને એક હજાર ને એક અર્થ મળશે. એક ઝાકળનું બિંદુ પણ પોતાની આસપાસ મેઘધનુષ્ય રચે છે….. પવનમાં નૃત્ય કરતું એક પુષ્પ પણ અર્થસભર લાગશે. જો તમારા જ્ઞાનને પડતું મૂકશો, તો જીવનમાં રંગત આવી જશે, મન ઊંચે ઉડવા લાગશે. એ યાદ રાખવું ઘટે કે જ્ઞાન ભેગું થઈ શકે છે, તેમાં સર્જનશીલ થવાની જરૂર નથી, ફક્ત ગ્રહણ કરવાની જરૂર છે. આજે ગૂગલના યુગમાં માણસ માત્ર ગ્રહણ કરનાર કે જોનાર બની ગયો છે. ચોવીસે કલાક એ જાતે કંઈ કરતો નથી, ફક્ત બીજા બધા જે કરે છે તે જુએ છે. આ રીતે જોવાથી કોઈ અર્થ ક્યાંથી મળી શકે? પ્રેમ કરતા જોવાથી પ્રેમ શું છે તેની ખબર ના પડે. તેમાં ભાગીદાર થઈએ તો પ્રેમનો અર્થ સમજાય. નૃત્યકારને જોવાથી કંઈ ન વળે. તેમાં ભાગ લો, નૃત્ય શીખો, એ પ્રમાણભૂત રસ્તો છે. ત્યારે ફક્ત એક દિશા નહીં, અનેક દિશા દર્શાવતા અર્થ તમને જીવનમાં મળશે. જીવનમાં ફક્ત ધંધાદારી ન બની રહેતા વધુ રસ લાવો. જીવનમાં ઘણી શક્યતા છે, એ બધું જ શોધો અને સમૃદ્ધ બનો.

જિંદગી કોઈ ફિલસૂફીનો કોયડો નથી. કોઈ પણ કામ જ્યારે તમે સર્જનાત્મકતાથી કરો, સંપૂર્ણપણે કરો, ત્યારે જિંદગી સ્વાદિષ્ટ લાગે છે. ઓશો એ માટે ચાર ચાવીઓ આપે છે.
1.ફરી બાળક બની જાવ.
દરેક બાળક સર્જક જ હોય છે. સર્જક, ખોટી દિશામાં જઈ શકે, અખતરા કરે, જોખમ ખેડે. ડાબી બાજુનું મગજ કૌશલ્યની દ્રષ્ટિએ ખૂબ શક્તિશાળી છે, પણ સર્જનની વાત આવે તો તેમાં કંઈ સર્જન થતું નથી. એથી વિપરીત, જમણી બાજુનું મગજ પ્રયોગશીલ છે, ત્યાં તર્ક નથી, પણ આત્મસૂઝ છે. સર્જક બનવા તમારે સમાજના પિંજરમાંથી બહાર આવવું પડે, તમારા માનપાન, પ્રતિષ્ઠાને દાવ પર લગાવવા પડે. એક નાની સર્જકતા, આખી દુનિયા અને એના સામ્રાજ્ય કરતા વધુ મૂલ્યવાન છે.
2. શીખવા માટે તૈયાર રહો.
ડાયોનિસિયસ અજ્ઞાનતાને તેજસ્વી કહે છે. ન જાણતા હોવાની પરિસ્થિતિમાં તમે ખુલ્લા છો, કોઈ વાડ નથી, તમે શોધ કરવા માટે તૈયાર છો. સર્જક વ્યક્તિએ બધા અવરોધને ઓગાળી નાખવા જોઈએ. તેને સ્વાતંત્ર્ય અને અવકાશની જરૂર છે. ત્યારે જ તેની આંતરિક સ્વયંપ્રેરિત શક્તિ ખીલવા માંડશે. ક્ષણમાં જીવતા શીખો, સંપૂર્ણતા શીખો.
3. સામાન્ય કાર્યોમાં નિર્વાણ શોધો.
દરેક સર્જક આત્મા ભેદભાવ વગર આદર્શ અને માનને પાત્ર છે. તમે ચિત્ર દોરો, મૂર્તિ બનાવો કે જોડા બનાવો; તમે માળી હો, ખેડૂત હો કે માછીમાર હો – કંઈ પણ કરતા હોય તેથી કોઈ ફેર પડતો નથી. ફેર ત્યારે જ પડે છે કે તમે જે પણ સર્જન કરો તેમાં તમારો પ્રાણ પૂરો છો કે નહીં, કારણકે તો જ તમારી સર્જેલી વસ્તુમાં દૈવી લક્ષણ હશે. સર્જનાત્મકતાને તમારી ચેતનાની ગુણવત્તા સાથે સંબંધ છે. સર્જનાત્મકતા એટલે કોઈ પણ કાર્ય, સાધના છે એમ માની આનંદથી અને પ્રેમથી કરવું. તમે રસોઈ કરો કે સફાઈ, પ્રેમથી સમજીને કરવામાં આવતી એ નાની વસ્તુ પણ સર્જન હશે. નિર્વાણ એટલે સામાન્ય જિંદગી એટલી સાવધાનીપૂર્વક જીવવી, જાગૃતિપૂર્વક જીવવી, પ્રકાશથી ભરપૂર જીવવી કે બધું તેજસ્વી થઈ જાય. આ અશક્ય નથી. ત્યારે જીવન આશીર્વાદરૂપ બની જશે.
4. સ્વપ્નશીલ બનો.
ગઈકાલે જે સ્વપ્ન હતું, તે આજે સત્ય છે અને આજે જે સ્વપ્ન છે, તે આવતીકાલે સત્ય થશે. હકીકત એ છે કે સર્જનાત્મકતા એ સ્વપ્નશીલતાની આડપેદાશ છે. આ આખું અસ્તિત્વ એ પંચમહાભૂતનું એકત્વ છે. આખી સૃષ્ટિમાં એક ઊંડી સંવાદિતા છે. દુઃખની વાત એ છે કે માનવ સંવાદિતાની ભાષા ભૂલી ગયો છે. જ્યારે તમે શાંત, આનંદમાં હોય ત્યારે તમને એવી લાગણી થશે કે તમે બીજા સાથે જોડાયેલા છો.
જ્યારે બંને શાંત રહો છો ત્યારે તમારા વચ્ચેની દીવાલ તૂટી જાય છે. જીવનના બધા મોટાં મૂલ્યો -પ્રેમ, શાંતિ, રમણીયતા, પરમાનંદ, પ્રભુતા -તમને અનંત એકતાનું ભાન કરાવે છે. આપણે એક સચ્ચાઈના જુદા જુદા ભાવ છીએ. જ્યારે તમે પ્રેમથી ભરપૂર હશો, તમને જીવન પ્રત્યે પૂજ્યભાવ થશે. સ્વપ્નોને સાચા કરવાના છે, સચ્ચાઈને સ્વપ્નમાં નથી બદલવાની.

ઓશો કહે છે કે તમારી જિંદગીને રસમય બનાવો, તેને નાવીન્ય આપો. એમાં એવી પળો પણ હોઈ શકે છે, જેનું કોઈ સમાધાન ન હોય, જેને માટે તમે કોઈ કારણ ન આપી શકો. થોડું એવું પણ કરો જેનાથી લોકો કદાચ તમને પાગલ પણ ગણે. થોડું ગાંડપણ હંમેશા ખૂબ આનંદ આપે છે, અને તો જ જીવનનો અર્થ પામી શકાય છે.

રીટા જાની
05/08/2022

ઓશો દર્શન-25. રીટા જાની

ઓશોની પ્રબુદ્ધ ચેતનાનું ખેડાણ કરતાં મારી નૌકા આવી પહોંચી છે મધદરિયે. જી હા, ‘ઓશો દર્શન’ નો આજે છે 25 મો લેખ. મારા માટે તો આ લેખમાળા એટલે ‘ભાવતું હતું ને વૈદે કીધું’ જેવો ઘાટ હતો, કારણ કે ઓશોના સાહિત્યને વાંચવાનો, વિચારવાનો, ચિંતન કરવાનો, માણવાનો અને પ્રસ્તુત કરવાનો આથી વિશેષ મોકો બીજો કયો હોઈ શકે? બીજા યશના અધિકારી છે મારા વાચકો જેમના પ્રેમ, પ્રતિભાવ અને પ્રોત્સાહને દર અઠવાડિયે એક નવા લેખ માટે મારી કલમને બળ આપ્યું. કેટલાક નિયમિત વાચકો છે, જે મારા લેખની રાહ જુએ છે અને અચૂક તેમનો પ્રતિભાવ આપે છે. તો સાથે મારા માર્ગદર્શકો એવા બેઠકના સંચાલક,સખી પ્રજ્ઞાબેન દાદભાવાલાનો સાથ અને બેઠકના સહ સંચાલક સખી જિગીષાબેનને કેમ વિસરાય?

પતંજલિ યોગસૂત્ર ઉપરના ઓશોના ચાર પુસ્તકો -યોગ:માર્ગ, યોગ:અભ્યાસ, યોગ:સમાધિ અને યોગ:છલાંગ. આજે આપણે આ અંતિમ પુસ્તકનો આસ્વાદ માણી, જેમાં પતંજલિ સમાધિના સૂક્ષ્મ ચરણોની સચોટ રીતે વાત કરે છે. સમાધિની ઉચ્ચતમ અવસ્થાઓમાં વિષયો વધારે ને વધારે સૂક્ષ્મ બને છે, શિલાથી ફૂલ તરફ, ફૂલથી સુગંધ તરફ અને સૂક્ષ્મથી સૂક્ષ્મતમ તરફ સરકે છે. આ પ્રત્યેક અવસ્થામાં પતંજલિ એક આદર્શ શિક્ષક અને વિજ્ઞાની બની તમને દોરે છે.

સામાન્ય રીતે આપણને જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે – એ સ્પર્શ, સુગંધ કે દૃષ્ટિ કંઈ પણ હોઈ શકે. જ્યારે નિર્વિચાર સમાધિ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાન કોઈપણ જાતના સંદેશાવાહકોની ઉપસ્થિતિ વિના પ્રત્યક્ષ થાય છે. સત્ય સીધે સીધું તમારી સામે અનાવૃત્ત ઊભું હોય છે, જે અનુભવ વર્ણનાતીત છે. પતંજલિની આ ગહન દૃષ્ટિને ઓશોએ તેમની વાણીથી, તર્કથી અને દ્રષ્ટાંતોથી રસાળ અને સમજાય એવું બનાવ્યું છે.

પતંજલિ ફક્ત ગુરુ નથી, એક શિક્ષક પણ છે. એક મહાન શિક્ષક એ નથી, જેને ફક્ત વર્ગના થોડા સર્વોચ્ચ વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકતા હોય. મહાન શિક્ષક એ છે, જેને અંતિમ પાટલી પર બેઠેલા વિદ્યાર્થીઓ પણ સમજી શકે છે. યોગ માર્ગ ઉપર પતંજલિ એવરેસ્ટ શિખર જેવા છે. તેઓ પ્રતિભાવાન તાર્કિક છે, કવિ છે અને રહસ્યવાદી પણ છે. પતંજલિ જાણે છે કે તમે ક્યાં ભયનો અનુભવ કરો છો. તેથી તેઓ સોપાનોને વધારે ને વધારે સૂક્ષ્મ અને સરળ બનાવી દે છે. જાણે તમે સમતલ ભૂમિ પર ચાલતા હોય એવું તમને લાગે છે. પતંજલિ ધીરે ધીરે તમને દોરીને લઈ જાય છે, જેથી તમે જોઈ નહીં શકો કે ક્યારે છલાંગ લાગી ગઈ, કયારે તમે સીમા પાર કરી લીધી. તેઓ એક દાર્શનિકની જેમ આગળ વધે છે અને એટલો સૂક્ષ્મ ભેદ ઉભો કરે છે કે વિચારમાંથી નિર્વિચારમાં, અચિંતનમાં લઈ જાય છે, ત્યારે તમે જાણી શકતા નથી કે ક્યારે છલાંગ લાગી ગઈ. આધુનિક માણસને બહુ ઉતાવળ છે. તેને માટે પતંજલિ એક પ્રતિકારક છે, એન્ટીડોટ છે. તમે પતંજલિનું અનુસરણ કરશો તો એ તમારી અધીરતાને ખતમ કરશે, તમને આગળ દોરતા જશે, યથાર્થ સુધી લઈ આવશે, તમારા વિવેક-બોધ સુધી લઈ આવશે.

ઓશો પ્રેમ અને પ્રાર્થનાનો સંબંધને સમજાવતા કહે છે કે પ્રેમ ફૂલ જેવો છે અને પ્રાર્થના સુગંધ છે. જો તમે ફૂલને પ્રાપ્ત ન કરી શકો તો તમે સુગંધને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકો? અહંકાર કે સ્વાર્થ તમને પ્રેમ કરવા નહીં દે, કારણ પ્રેમ છે સ્વયંનું સમર્પણ. પ્રાર્થના સંપૂર્ણ સમર્પણ માંગે છે. માટે પ્રેમ પ્રાર્થનાની પાઠશાળા છે. પ્રેમ મૌન હોય છે. જ્યારે પ્રેમ નષ્ટ થઈ જાય છે ત્યારે જ ફક્ત ભાષા વચ્ચે આવે છે. આપણે જોઈએ છીએ કે પતિ અને પત્ની નિરંતર બોલતા રહે છે કારણ કે પ્રેમ ખતમ થઈ ચૂક્યો છે, હવે ત્યાં સેતુ નથી રહ્યો. આથી તેઓ ભાષાનો સેતુ બનાવી લે છે. ગહન પ્રેમમાં લોકો વગર બોલ્યે જ સમજી જાય છે. પ્રાર્થના એ સમષ્ટિ અને વ્યષ્ટિ વચ્ચેનું મૌન છે. પ્રેમ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેનું મૌન છે. પ્રેમ તમે જેવા છો તેવા તમને સ્વીકારે છે, તમને સુધારવાની કોશિશ નથી કરતો. જ્યારે આજે જાણે દરેક વ્યક્તિ તમને સુધારી રહ્યો છે – માતા, પિતા, શિક્ષક, પંડિત, સમાજ, સભ્યતા. પરિણામે તમે આદર્શ વ્યક્તિ ક્યારેય બની શકતા નથી. પ્રાર્થના એ પરમાત્મા પાસે કશું માંગવાની વાત નથી, પ્રાર્થના તો એક અનુગ્રહ છે, ગહન કૃતજ્ઞતા છે, ધન્યતા છે. આખું જીવન પરમાત્માનો એક ઉપહાર બની જાય છે. તમે પ્રેમ કરતા હશો તો પ્રાર્થના શીખવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી, એ આપોઆપ આવડી જાય છે.

બુદ્ધ વારંવાર કહે છે કે સાગરના પાણીને તમે કોઈ પણ સ્થળેથી ચાખો, એ હંમેશા ખારું જ રહશે. એ જ રીતે ગુરુનો હંમેશા એક જ સ્વાદ હોય છે – સભાનતાનો. જ્યારે તમામ તરસો નિરર્થક બની જાય છે, ત્યારે આધ્યાત્મિક તરસ જાગે છે, જે તમારા સંપૂર્ણ અસ્તિત્વ પર પૂરેપૂરો અધિકાર જમાવે છે. ત્યારે જ કોઈ ગુરુ તમને મદદ કરી શકે છે. ગુરુ ક્યારેય તમારા પર કબજો જમાવતા નથી. તમે તેમની સાથે રહી શકો છો કે તેમનાથી દૂર પણ જઈ શકો છો. તે તમને સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા આપે છે. જ્યારે શિષ્ય તૈયાર હોય છે, ત્યારે ગુરુના દર્શન થાય છે. ગુરુ પરમાત્મા સુધી પહોંચવાનું દ્વાર બની જાય છે અને તમે અસ્તિત્વના અંતરતમ મર્મને પામી જાવ છો.

ઓશો કહે છે કે જીવનને કેવળ સૂરીલું નથી બનાવવું, પરંતુ સંવાદી બનાવવું છે. એક સૂર ગમે તેટલો મધુર કે સુંદર હોય તો પણ કંટાળાજનક હોય છે. અનેક સૂરોનો સમૂહ, તદ્દન ભિન્ન, તદ્દન વિપરીત સૂર જ્યારે એક સાથે ભળે છે ત્યારે એક અનેરું સૌંદર્ય પ્રગટ કરે છે. સૌંદર્ય ના તો હકારાત્મકતામાં છે ના તો નકારાત્મકતામાં છે. સૌંદર્ય છે સંવાદિતા ભરેલા સંગીતમાં, એ બંનેના યોગમાં, જ્યાં વિપરીત સૂરો- ધ્રુવો એકબીજા સાથે ભળે છે, ત્યાં જ હોય છે પરમાત્માનું મંદિર, જ્યાં વિરોધી તત્વોની એકતા છે, એ જ શિખર છે, જીવનનું.

ઓશો પરસ્પર વિરોધી ધ્રુવોના દ્વૈત પાછળ છુપાયેલા ઐક્યને સમજાવતા કહે છે:”આ જગતનું સર્જન વિરોધી ધ્રુવો દ્વારા થયું છે. પ્રકાશ વગર અંધકાર નથી, તો અંધકાર વગર પ્રકાશ પણ નથી તે જ રીતે પ્રેમ વિના ઘૃણા નથી અને ઘૃણા વિના પ્રેમ નથી. ઋણ અને ઘનભાર બંનેના સહઅસ્તિત્વથી જગતનું નિર્માણ થયું છે. સ્ત્રી અને પુરુષ બંને અનિવાર્ય છે. નકારાત્મક ભાવને દબાવી દંભી અને જડ બનશો નહીં. બંને ભાવોનું સ્વાગત કરો. હકારાત્મક ભાવ પર નજર રાખશો તો તેનો વિકાસ થશે અને ત્યારે જ જીવનમાં સંવાદ, સંગીત અને સુગંધ આવશે. તમે જેટલા વધુ સંવેદનશીલ બનો છો એટલા વધુ જીવંત અને સભાન બનો છો. જ્યારે તમારી સંવેદનશીલતા સમગ્ર બની જાય છે ત્યારે તમે દિવ્યતામાં પ્રવેશી ચૂક્યા હો છો. પતંજલિ સમાન ગુરુનું ચિંતન ઓશો સમ ગુરુની વાણીમાં પ્રાપ્ત થવું એ અનન્ય લહાવો છે.

રીટા જાની
15/07/2022

https://shabdonusarjan.wordpress.com/?p=18939

ઓશો દર્શન-22. રીટા જાની

યોગના સૂત્રો….ગતાંકથી ચાલુ…

વિખ્યાત પત્રકાર અને કોલમ રાઈટર શ્રી.પ્રિતીશ નંદી કહે છે કે : ‘ઓશો વિશે જે સૌથી અદભુત વાત મને લાગી છે તે છે માનવમન વિશેની તેમની અચૂક સમજણ. પ્રત્યેક વાતમાં તેઓ ખૂબ સુરુચિપૂર્ણ હતા. તેમણે જે જે  વિષયને સ્પર્શ કર્યો છે, તે બધા જ માનવજીવનના બુનિયાદી વિષય હતા, જે જીવનની મૂળભૂત સમસ્યાઓ છે. એ વિશે તેમણે ગજબની અંતરપ્રજ્ઞા પ્રદર્શિત કરી છે.’ ગત અંકમાં આપણે ઓશોના યોગ અને યોગસૂત્ર વિષયક ચિંતન જાણવાની શરૂઆત કરી. એ જ વિષયમાં આજે આગળ જોઈશું….

પાંચમું સૂત્ર:  જે અણુમાં છે, તે વિરાટમાં છે. જે બુંદમાં છે, એ જ સાગરમાં છે. અણુના વિભાજને યોગની આ અંતર્દૃષ્ટિને વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધ કરી છે. ન દેખાતા પરમાણુમાં વિરાટ શક્તિનો સંગ્રહ છે. વ્યક્તિની ભીતર આત્માનો અણુ દેખાતો નથી, પણ તેમાં વિરાટ ઊર્જા છુપાયેલી છે અને પરમાત્માનો વિસ્ફોટ થઈ શકે છે. આથી જ કહેવાય છે કે કણ કણમાં પરમાત્મા મોજૂદ છે. આથી ક્ષુદ્રતમે હીનતા અનુભવવાની જરૂર નથી કે વિરાટતમે  અહંકારથી ભરાઈ જવાની જરૂર નથી. વ્યક્તિની ભીતર પરમાત્મા છે,  ભીતરથી એ વિરાટ છે, અનંત છે, તેનું સ્મરણ જરૂરી છે, જેથી વ્યક્તિ હીન ન બની જાય. હીનતાની ગ્રંથિથી પીડિત શ્રેષ્ઠ થવાની દોડમાં લાગી જાય છે. યોગ કહે છે  તમે જે છો એટલું જ જાણો એ પૂરતું છે. સમજવું જરૂરી છે કે આ જીવનના ખેલમાં ન કોઈ આગળ છે, ન કોઈ પાછળ, ન કોઈ મોટો છે ન કોઈ નાનો.

યોગનું છઠઠું સૂત્ર: આપવું એ જ પામવું છે. જે અનુપાતમાં આપવામાં આવશે, તે અનુપાતમાં મળશે. જો જીવન આપશો તો જીવન મળશે, અહંકાર આપશો તો આત્મા મળશે. યોગ કહે છે જે સ્વયંને આપવા તૈયાર છે, તે બધું પ્રાપ્ત કરવા હકદાર બને છે.  છોડવાની, આપી દેવાની કળા જ પામી લેવાનો માર્ગ છે. છતાં આપણે બધા લઈએ તો છીએ પણ આપી શકતા નથી. જ્યારે આપણે આનંદમાં હોઇએ કે મૌન હોઇએ ત્યારે વધુ મેળવી શકીએ છીએ, એટલું જ નહિ પણ વધુ આપી શકીએ છીએ. જે લેવું-દેવું બરાબર રાખે તે યોગી છે.

સાતમું સૂત્ર : ચેતનાના બે આયામ છે. સ્વ-ચેતન અને સ્વ-અચેતન. આ સૂત્રથી યોગની સાધના પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે.
છોડ, પશુ, પક્ષી બધાં ચેતન છે, પરંતુ સ્વયંની ચેતના તેમને નથી. તેથી ચેતન હોવા છતાં અચેતન છે. જે મનુષ્યને પણ સ્વ-ચેતનનો બોધ નથી, તે પશુ સમાન જ છે. જે કામ હોશમાં કરવામાં આવે તે પુણ્ય અને બેહોશીમાં કરવામાં આવે તે પાપ છે. જે માણસ દરેક ક્ષણમાં હોશપૂર્ણ હોય તે મહાવીર, બુદ્ધ, કૃષ્ણ અને ક્રાઇસ્ટ બની શકે છે. માણસની ચિંતા એ છે કે તેનો એક ભાગ તો સ્વ-ચેતન થઈ ગયો છે, પણ બાકીનો મોટો ભાગ અચેતનમાં પડેલો છે. જો પૂરો સ્વ-ચેતન થાય તો જીવન પ્રકાશથી ભરાઈ જાય, તેને સમાધિ ઉપલબ્ધ થઈ જાય. જ્યારે વ્યક્તિત્વ પૂરેપૂરું પ્રકાશિત થઈ જાય, પછી વ્રત કે સોગંદ લેવાની જરૂર નહિ પડે. મન પૂરું જાગૃત થઈ જાય તો મહાશક્તિનો આવિષ્કાર થઈ જાય. યોગ કહે છે મનના બધા કેન્દ્રો સજાગ કરી શકાય છે. આપણી ભીતરની બધી સંપદાઓ સ્વ-ચેતન થવાથી જાગૃત થશે. યોગ મનુષ્યના વ્યક્તિત્વને સાત કેન્દ્રો, સાત ચક્રોમાં વહેંચે છે, જેના પર અનંત ઊર્જા અને શક્તિ સુતેલી છે. ભીતર આપણી ચેતનનો એક સૂર્ય છે, તેને આપણે ધ્યાન કહીએ તો ધ્યાનથી એક એક ચક્રની શક્તિ પ્રકટ થાય છે. યોગ કહે છે કે જે માણસ અચેતન, બંધાયેલ છે તે પશુ અને જે માણસે અચેતન તોડી નાખે તે મનુષ્ય.

આઠમું સૂત્ર: સ્વ-ચેતનાથી યોગનો પ્રારંભ થાય છે અને સ્વના વિસર્જનથી અંત. સ્વ-ચેતન હોવું માર્ગ છે, સ્વયંથી મુક્ત થઈ જવું મંઝિલ છે.  સ્વયં પ્રત્યે હોશપૂર્ણ રહેવું સાધના છે અને અંતત: હોશ જ રહી જાય અને સ્વયં ન રહે એ સિધ્ધિ છે. સ્વયંને પામવાની ઉત્કટ આકાંક્ષા હોય પણ સ્વયંને ગુમાવવો કઠિન વાત છે. સાધક ધન, પરિવાર, યશ, મહત્વાકાંક્ષા છોડી દેશે પણ સેલ્ફ, ‘હું’ને નથી છોડી શકતો. એટલે સાધક સાતમા સૂત્ર સુધી તો પહોંચી જાય છે, પણ આઠમા સૂત્ર પર નથી આવી શકતા. પણ યોગ પાસે માર્ગ છે, જેનાથી એ અંતિમ છલાંગને પણ પૂરી કરી શકાય છે. ‘હું’ શું છે તે સાતમા સૂત્ર સુધી સમજ પડી જાય છે. ‘હું’ કોણ છું તેની શોધ આઠમું સૂત્ર બને છે. શોધથી બધી સીમાઓ તૂટી જાય છે અને ખબર પડે છે કે જે કંઈ છે તે બધું ‘હું’ છું. ત્યારે ‘હું’ નથી રહેતો કારણ કે બહાર કોઈ ‘તું’ નથી. બધું ‘હું’ જ છે. આઠમું સૂત્ર જ્ઞાન, શાસ્ત્ર ને સિદ્ધાંતોથી સમજાતું નથી. જ્યારે ” અને ‘તું’ ખોવાઈ જાય છે ત્યારે જે શેષ રહે તે પરમાત્મા છે.

નવમું સૂત્ર: મૃત્યુ પણ ઊર્જા છે. જીવન એ જ જીવન છે  એવું નથી. મૃત્યુ એ પણ જીવન છે. જીવન ચાહવા યોગ્ય છે, તો મૃત્યુ પણ પ્યારું છે. જે મૃત્યુ માટે રાજી છે, તે પરમ જીવનના અધિકારી થઈ જાય છે. મૃત્યુ પણ ઊર્જા, પરમાત્મા, પ્રભુ છે, એ યોગનું પરમ અને અંતિમ સૂત્ર છે. શરીર તો માત્ર છાયા છે. જે મૃત્યુને પણ પરમાત્મા જાણી લે છે, તે નિર્વાણને ઉપલબ્ધ થઈ જાય છે.

આ નવ સૂત્રો બાર રીતે કહી શકાય છે. બારને નવથી ગુણાકાર કરીએ તો 108 થાય, જે માળાના મણકા છે. આ એકસો આઠ મણકાની નીચે એક સો નવમો રુદ્રાક્ષ લટકેલ જોયો હશે. એનો અર્થ એ છે કે આ એકસો આઠ રીતે કોઈ ક્યાંય પણ જાય, તે તેના પર પહોંચી જાય છે. પ્રત્યેક સૂત્રથી એક ધ્યાનની વિધિ વિકસિત થઈ જાય છે. આ રીતે ધ્યાનની 108 વિધિઓ બની જાય છે. કંઈ કર્યા વગર અસલી સમજ ક્યારેય આવતી નથી. ગીત, કુરાન, બાઇબલ કે વેદ કાગળના નથી, પરમાત્માના છે. પરમાત્માને શોધવા હોય તો જીવનની ઊર્જાને ઉતારીને શોધવા પડે છે.

મનુષ્યના જીવનનો વિકાસ કોઈ નવી ચીજોનું સંવર્ધન નથી, પણ  ભીતર જે છુપાયું છે તે પ્રકટ થાય છે. મનુષ્ય જો સંપૂર્ણપણે પ્રકટ થાય તો એ શક્તિને આપણે જે કોઈ નામ દઈએ – આત્મા, પરમાત્મા. મનુષ્યના વિકાસની હજુ પણ સંભાવનાઓ છે. બુદ્ધને પહેલી વાર જ્ઞાન થયું ત્યારે લોકોએ પૂછ્યું, આપને શું મળ્યું? ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું, મને મળ્યું કંઈ પણ નહિ, જે મારી ભીતર હતું તે પ્રકટ થઈ ગયું.  જે મારી પાસે હતું, તે જ્ઞાત થઈ ગયું. મારી પાસેનું અજ્ઞાન અને નાસમજી ખોવાઈ ગયા. મને જે મળ્યું છે તે મારી પાસે જ હતું, પરંતુ હું ફક્ત અપરિચિત હતો. ઓશો કહે છે કે ધ્યાનની પ્રક્રિયા આપણને કોઈ નવા જગતમાં નથી લઈ જતી, ફક્ત એ જગત સાથે પરિચિત કરવી દે છે જ્યાં આપ જન્મો જન્મથી છો જ. ધ્યાનની પ્રક્રિયા કંઈ વધારતી નથી, કંઈ ખોટું છે તેને નષ્ટ કરી દે છે, સમાપ્ત કરી દે છે. ધ્યાનથી જે સાર્થક છે તે પ્રકટ થવાની સુવિધા પામી શકશે. ઓશો કહે છે કે બધી મહત્વપૂર્ણ ચીજો, બધાં સત્ય સરળ હોય છે. ચાહે ગીતા હોય કે ઉપનિષદ, કુરાન, બાઇબલ હોય કે પછી બુદ્ધ અને મહાવીરના વચન હોય – તે બિલકુલ સીધાં છે. શ્રી પ્રીતિશ નંદીની દ્રષ્ટિએ ઓશોનું ધ્યાન એ પણ જીવનને અને ખુદને સમજવાનું એક સાધન માત્ર છે. જેમ સંસાર સાથે જોડાવા માટે આપણી ભાષા શીખીએ છીએ, એમ જ પ્રકૃતિ સાથે સંવાદ સાધવા માટે આપણે ધ્યાન શીખવું જોઈએ.

રીટા જાની
24/06/2022

ઓશોદર્શન-21. રીટા જાની

પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર સપ્તર્ષિઓએ ૮૪ વર્ષ સુધી સ્થિર રહી શિવજીને પ્રસન્ન કરવા તપસ્યા કરી. આદિયોગી શિવજીએ દક્ષિણાયનના દિવસે પ્રથમ વાર યોગનું જ્ઞાન સપ્તર્ષિઓને આપ્યું. આ ઉપલક્ષમાં ભારતે યુનોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિન ઉજવણી માટે પ્રસ્તાવ મૂક્યો જેને 177 દેશોનો અભૂતપૂર્વ સહકાર સાંપડ્યો. આમ 21 જૂન 2015 ના રોજ પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઊજવવાની શરૂઆત થઈ. જ્યારે આઠમો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ટૂંક સમયમાં જ આપણે ઉજવવા જઈ રહ્યા છીએ ત્યારે ઓશોના યોગ વિશેના વિચારો જાણવા રસપ્રદ થઈ પડશે. ઓશોએ યોગ અને પતંજલિ યોગસુત્ર ઉપર અનેક પ્રવચનો આપ્યા છે. આપણે પણ થોડા હપ્તા સુધી ‘ઓશો દર્શન’માં યોગ વિશે વાત કરીશું.

ઓશોને સમજવા માટે પહેલા ઓશોની પરિભાષાને સમજવી જરૂરી છે. ઓશો ધ્યાન, વૈરાગ્ય, અનાસક્તિ, સન્યાસ, પરમાત્મા, પરમપુરુષ, ઈશ્વર – જેવા શબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે, જેને ચીલાચાલુ જૂની ઘરેડમાં સમજવાથી મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. આ બધા અંગેની ઓશોની વ્યાખ્યા તદ્દન જુદી જ છે, જે ઓશોને નૂતન યુગની ચેતનાના પ્રવક્તા સિદ્ધ કરે છે.

યોગ એક શાસ્ત્ર નહિ, વિજ્ઞાન છે. તેને કોઈ ધર્મ સાથે સંબંધ નથી. છતાં વિશ્વના તમામ પ્રબુદ્ધ પુરુષો યોગથી પસાર થયા વગર સત્યને ઉપલબ્ધ થયા નથી. ધર્મ વિશ્વાસ પર આધારિત છે. જ્યારે યોગ વિશ્વાસ નહિ પણ જીવન સત્યની દિશામાં કરવામાં આવેલા વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગોની સુત્રવત પ્રણાલી છે. માટે યોગની અનુભૂતિ માટે કોઈ પ્રકારની શ્રધ્ધા કે અંધવિશ્વાસ આવશ્યક નથી. યોગ આપણી ધારણાઓ પર નિર્ભર નથી. જેમ વિજ્ઞાન સંશોધનથી, અન્વેષણથી શરૂ થાય છે, તે જ રીતે યોગ માટે ફક્ત પ્રયોગશીલતાની જરૂર છે, પ્રયોગના સામર્થ્યની જરૂર છે, શોધના સાહસની જરૂર છે.

યોગ કહે છે આપણી ભીતર અનંત સંપદાઓ છે, જેનાથી આપણે અપરિચિત છીએ. આપણી હાલત એક એવા સમ્રાટ જેવી છે, જે પોતાની તિજોરી ભૂલી ગયો છે, ધન ભૂલી ગયો છે અને સપનું જુએ છે કે તે એક ભિખારી છે, રસ્તા પર રડીને, પરેશાન થઈને ભીખ માગે છે. પણ કોઈ એક પૈસો પણ આપતા નથી. યોગ અનુસાર મનુષ્યના સાત ચક્રોમાં અનંત ઊર્જા અને શક્તિ પડેલી છે. પણ તે કળીમાં છુપાયેલા ફૂલની જેમ સુષુપ્ત છે. જે રીતે સવાર પડે ને સૂરજનો પ્રકાશ છવાય ત્યારે બંધ કળી ખીલી જાય છે, તે જ રીતે જ્યારે આપણી ભીતર આપણી ચેતનાનો સૂર્ય એક એક કેન્દ્ર પર પડે ત્યારે આપણી છુપાયેલી શક્તિઓ પ્રકટ થવી શરૂ થાય છે. જ્યારે સાતે સાત ચક્ર ખુલી જાય ત્યારે વ્યક્તિના દ્વાર અનંત માટે ખુલી જાય છે.

ઓશો યોગના 9 સૂત્રોની વાત કરે છે:
પહેલું સૂત્ર: જીવન ઊર્જા છે, શક્તિ છે. ઘણા સમય સુધી વિજ્ઞાનને પણ ભ્રમ હતો કે જગત પદાર્થ છે, મેટર છે. યોગમાં તો હજારો વર્ષો પહેલાં જણાવ્યું છે કે ઊર્જા જ સત્ય છે. હવે વિજ્ઞાન પણ આ હકીકત સ્વીકારે છે. એક ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત વધુ સ્પષ્ટ થશે. એક વીજળીના પંખાને તીવ્ર ગતિથી ચલાવીએ તો તેના ત્રણ પંખડા દેખાતા બંધ થઈ જશે. જગતમાં કંઈ પણ સ્થિર નથી. અણુની તીવ્ર ગતિ કારણે જે સ્થિર ભાસે છે, એ બધી ચીજ ચાલી રહી છે. હવે વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિમાં આ પૂરું જગત ઊર્જાનો વિસ્તાર છે.

બીજું સૂત્ર: શક્તિના બે આયામ છે. 1. અસ્તિત્વ 2.અનસ્તિત્વ. યોગ માને છે કે આ જગતમાં દરેક વસ્તુ બેવડા આયામની – ડબલ ડાયમેન્શનની છે. હોવાનો એક આયામ છે- existance. બીજો આયામ છે ન હોવાનો -non existance. માનવું કઠિન લાગે પણ પ્રતિપળ જે નથી તે થઈ રહ્યું છે અને જે છે તે ન હોવામાં વિલીન થઈ રહ્યું છે. યોગનો અર્થ જ થાય છે total, સમગ્ર. ઊર્જાના બે રૂપ છે. જે બંને રૂપને સમજી લે છે તે યોગમાં ગતિ કરી શકે છે. અર્ધું સત્ય કે અર્ધો પ્રેમ સંભવ નથી, એ ભ્રમ છે. હોવું ને ન હોવું સાથે સાથે જ છે. દ્વંદ્વમાં શક્તિનો વિસ્તાર છે. અંધારું અને પ્રકાશમાં એક જ ચીજનો વિસ્તાર છે. આપણે જેને અંધારું કહીએ છીએ એ ફક્ત ઓછા પ્રકાશનું નામ છે અને આપણે જેને પ્રકાશ કહીએ છીએ તે ઓછા અંધારાનું નામ છે. સારા માણસની ભીતર ખરાબ માણસ મળશે અને ખરાબ માણસની ભીતર સારો માણસ છુપાયેલો હશે. યોગ કહે છે બંનેને સમજી લો, પકડો નહિ. યોગ એ સુખ – દુઃખ, જન્મ – મૃત્યુ, અસ્તિત્વ – અનસ્તિતવનું અતિક્રમણ છે, બંનેની પાર થઈ જવું છે.

ત્રીજું સૂત્ર: અસ્તિત્વના બે રૂપ છે – ચેતન અને અચેતન.ચેતન અને અચેતન અલગ નથી પણ અસ્તિત્વના બે રૂપ છે. શરીર અને આત્મા પણ અલગ નથી. આ વસ્તુને બરાબર સમજી એ તો આત્માનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં આવી જાય છે તેનું નામ શરીર છે અને શરીરનો જે ભાગ ઇન્દ્રિયોની પકડમાં નથી આવતો તેનું નામ આત્મા છે. દરરોજ આપણે જડ, અચેતનને ભોજન બનાવી રહ્યા છીએ અને આપણી અંદર તે ચેતન બનતું રહે છે અને જે ઉત્સર્જન થાય છે ઘણા રૂપોમાં તે જડ થતું રહે છે. આસ્તિક અને નાસ્તિક બંને આમાં ભૂલ કરે છે. યોગ કહે છે કે ચેતન અને અચેતન એ એક જ અસ્તિત્વના બે છેડા છે. ચેતન અચેતન થઈ શકે છે અને અચેતન ચેતન થતું રહે છે. આપણી ભીતર શરીર અને મન એમ બે ચીજો નથી પણ પણ એક અસ્તિત્વના બે છેડા છે. એટલે કોઈ પણ છેડાથી પ્રવેશ કરી શકાય છે. તેથી જ વિજ્ઞાન પણ હવે સ્વીકારે છે કે કોઈ પણ બીમારી ફક્ત શારીરિક કે ફક્ત માનસિક નથી પણ મનો-શારીરિક એટલે કે સાઈકો સોમેટિક છે. આથી જ જગતના પણ બે ભાગ છે – પદાર્થ એટલે કે અચેતન અને જીવન એટલે કે ચેતન. એ બંનેમાં કોઈ વિરોધ નથી. એ બંને એકબીજાથી સંબંધિત છે.

ચોથું સૂત્ર : ઊર્જા સંયુક્ત છે, ઊર્જા એક પરિવાર છે. જગતમાં કંઈ પણ અસંબંધિત નથી. બધું જ સંયુક્ત છે. જગત એક પરિવાર છે. એ કરોડો માઈલ દૂરથી સૂર્ય હોય, ચંદ્ર-તારા હોય, મહાસાગરની લહેરો હોય, બાગમાં ખીલેલું ફૂલ હોય, રસ્તાના કિનારે પડેલો કંકર હોય કે આપણા હૃદયના ધબકાર હોય – આ અનંત વિસ્તારમાં બધું જ સંયુક્ત છે. જે ચીજો આપણા ખ્યાલમાં પણ નથી આવતી એ પણ પ્રભાવિત છે. સારા કે ખરાબ વિચારો પ્રકટ ન કર્યા હોય તો પણ તેના તરંગો આપણને સ્પર્શે છે. આપણે પણ આ તરંગોને સ્પર્શી રહ્યા છીએ. આ સમસ્તતાના વિસ્તાર વચ્ચે આપણે પણ ઊર્જાના એક પુંજ છીએ અને ચારે તરફ ઊર્જાના ડાયનેમિક કેન્દ્રો છે, જે બધા કામ કરી રહ્યા છે. આ પૂરા જગતની નિર્યાત આપણી સંયુક્ત નિયતિ છે. આથી પોતાને અલગ માનવા એ મૂર્ખતા છે, પોતાને અલગ માનીને જીવવું એ પોતાના હાથે માથા પર ભાર મૂકવા જેવું છે. યોગ કહે છે કોઈના માથા પર બોજ નથી. જે સત્ય જાણતા નથી કે જીવન સંયુક્ત છે તે બોજ અનુભવે છે. જીવનનું હોવું સૃષ્ટિના કર્મ પર નિર્ભર છે. મૃત્યુ જન્મની બીજી બાજુ છે. આ જગત સંયુક્ત છે. જ્યારે આ વાત સમજાય ત્યારે તે ભીતરથી મુક્ત થઈ જાય છે, ચિંતાના બોજથી મુક્ત થાય છે અને કોઈ બંધન રહેતું નથી.

યોગ એ ખૂબ ગહન વિષય છે. શ્રી. યશપાલ જૈન ખરું જ કહે છે કે જે કંઈ પ્રાચીન છે, પુરાતન છે, એ સમગ્રનો અસ્વીકાર ન થઈ શકે. તે જ રીતે જે નૂતન છે, અર્વાચીન છે તે બધાનો સ્વીકાર પણ શક્ય નથી. પુરાતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે, નૂતનમાં પણ કેટલુંક ત્યાજ્ય છે. ઓશો એક વિશાળ સાહિત્ય- દર્શન સંપદા મૂકતા ગયા છે, જે ભારત અને વિશ્વની મુખ્ય બધી જ સમસ્યાઓને ઊંડાણથી સ્પર્શે છે. માટે નવી પેઢીને ઓશોના વિચારો, જે નૂતન મૂલ્યોનું નિર્માણ કરે છે, તે પહોંચાડવાની જરૂર છે, જેથી નવી પેઢી પૂર્વગ્રહ મુક્ત બની, વિચારીને નિર્ણય લઈ શકે. ઓશોની દૃષ્ટિએ યોગના વધુ સૂત્રો સાથે મળીશું આવતા અંકે….


રીટા જાની
17/06/22

ઓશોદર્શન -20 રીટા જાની

કવિ શ્રી રમેશ પારેખની બહુ સુંદર પંક્તિઓ યાદ આવે છે…..
‘ પાંદડું કેવી રીતે પીળું થયું, કોને ખબર?
એટલે કે ઝાડમાંથી શું ગયું, કોને ખબર?
શહેર પર ખાંગી થઈ વરસી પડી આખી વસંત,
એક જણ નખશિખ ઉજ્જડ રહી ગયું, કોને ખબર?’

ગત અંકમાં આપણે જોયું કે પરિપક્વતા અંગે ચિંતન કરતાં ઓશો પણ એવું જ કહે છે કે વયની વૃદ્ધિ તો થઈ પણ ડહાપણ, સમજદારી, પરિપક્વતા ના આવી, કોને ખબર? સમય તો સતત પસાર થતો રહે છે. જ્યારે જીવન વ્યર્થ ગયું, આનંદ વગરનું રહી ગયું, તેવો ભાવ આવે તેનાથી કડવાશ પેદા થાય છે. આ કડવાશથી ક્રોધ, ઈર્ષા, હિંસા, નફરત – તમામ પ્રકારની નકારાત્મકતા ઉદ્ભવે છે. તો બીજી તરફ એવા સુંદર વૃદ્ધ લોકો પણ જોવા મળે છે જેઓ ખરેખર ઘણું જીવ્યા છે, જીવન પ્રત્યે કૃતજ્ઞ છે અને ખરેખર પરિપક્વ છે. કડવાશ અજ્ઞાનની અવસ્થા છે, જેને પાર કરવાની છે. સભાનતા અને હકારાત્મકતાના ઉદય વડે તેના પર કાબુ મેળવી મોટી ક્રાંતિ થઈ શકે છે. એ જ કડવી ઉર્જા હવે સુગંધ બની જાય છે.

ઓશો કહે છે આપણે નાનપણથી જવાબદારી લેતા શીખ્યા જ નથી. બાળપણમાં માતા-પિતા, દાદા-દાદી આપણી જવાબદારી લે, ત્યારબાદ મિત્રો, શિક્ષકો, ધર્મગુરુ, ભાઈ, બહેન, પરિવાર, સહકર્મચારી – કોઈને કોઈ રીતે આપણે આપણી જવાબદારી બીજાને માથે નાખતા હોઈએ છીએ. આપણે આપણા માતા-પિતા, પક્ષ, દેશ કોઈ માટે જવાબદાર બનવાની જરૂર નથી, જો આપણે ખુદના માટે જવાબદાર હોઈએ. જ્યારે આપણે પોતાની જવાબદારી લઈએ છીએ ત્યારે સાચું શું છે અને ખોટું શું છે તેની તરત જ ખબર પડી જાય છે. જો તમે સાચું કરશો તો એનું ઈનામ મળશે અને ખોટું કરશો તો એની સજા. એ માટે રાહ પણ નહીં જોવી પડે. કારણ અને પરિણામ સાથે સાથે જ જાય છે. કાર્યની પૂર્ણતાની સાથે તમે જાણી શકશો શું ખરું છે અને શું ખોટું છે. આ જવાબદારી, આ પરિપક્વતા જ્યારે પોતાના માટે આવે ત્યારે
આપણે આપણા માતા – પિતા, પરિવાર, દેશ – બધાના માટે આપણે જવાબદાર રહીશું.

ચેતના મુક્તિ આપે છે. મુક્તિનો અર્થ છે તમારી પાસે બે વિકલ્પ છે – સાચું કરવાનો અને ખોટું કરવાનો; હા પાડવાનો કે ના કહેવાનો. ના દ્વારા મળતી આઝાદી ખૂબ બાલિશ છે. મોટાભાગે લોકો ના પાડવાની કોશિશ એ માટે કરતા રહે છે, જેથી તેમને આઝાદીની લાગણી થઇ શકે. જ્યારે હા એ સંવાદિતા છે. પરંતુ તેને વિકાસમાં સમય લાગે છે, પરિપક્વ બનતા વાર લાગે છે, જ્યારે તમે હા પણ કહી શકો અને અનન્ય પણ રહી શકો, મુક્ત પણ રહી શકો.

જ્યારે આપણે ગ્રહણશીલ બનીએ ત્યારે આંતરિક અસ્તિત્વ, અંદરની એકાત્મતાને આપણે જાણી શકીએ છીએ, જે હંમેશા ત્યાં જ હોય છે. એ તમારી અંદર જ પડેલું છે પરંતુ તમારે તેને શોધવાના માર્ગ સુધી પહોંચવાનું છે. રૂમી કહે છે એમ જે ચમત્કૃતિ આપણે બાહ્ય દુનિયામાં શોધીએ છીએ તે તો આપણી અંદર જ છે. અને એક એવો અવાજ છે જે શબ્દોનો મોહતાજ નથી. ઓશો એ ખજાનો શોધવા માટે એક ખૂબ જ સરળ પદ્ધતિની વાત કરે છે. ઓશો કહે છે કે તમને જેમાં આનંદ આવે તે કરો અને જો આનંદ ના આવે તો ન કરો. તમારા કેન્દ્ર સાથે સંપર્ક કપાઈ જાય ત્યારે તમને આનંદ આવતો નથી. આથી આ એક માપદંડ દ્રઢપણે અપનાવો. આનંદ એ કેન્દ્રસ્થ હોવાનો ધ્વનિ છે. ચિત્રકાર ભૂખ્યો રહીને પણ ચિત્ર બનાવતો હશે તો પણ તેના ચહેરા પર સંતોષ જોવા મળશે. એક કવિ ભલેને ગરીબ હોય પણ જ્યારે તેનું ગીત ગાતો હશે ત્યારે તે દુનિયાનો સૌથી ઐશ્વર્યવાન માણસ હશે. જ્યારે તમે કોઈ ચીજનો આનંદ મનાવો છો ત્યારે તમે તમારી જાત અને બ્રહ્માંડ સાથે એકસૂર હો છો. કારણ કે તમારું કેન્દ્ર એ સમગ્રનું કેન્દ્ર છે. આથી આંતરસૂઝને તમારું વાતાવરણ બનવા દો.

ધ્યાનનો મહિમા કરતાં ઓશો કહે છે કે ધ્યાન એ તમને તમારા પોતાના સ્ત્રોત તરફ વાળવાની પ્રક્રિયા છે. ધ્યાન તમને પરિપકવ બનાવે છે. વય-વૃદ્ધિ પુખ્ત બનવું નથી. તમારી અંદર કશુક અમર્ત્ય છે એ જાણવું એ પરિપક્વતા છે. તમારી અંદર એવું કંઈ છે જે મૃત્યુને અતિક્રમી જાય છે અને એ ધ્યાન છે. મન એ વસ્તુને સમજવાનો માર્ગ છે તો ધ્યાન એ આત્માને સમજવાનો માર્ગ છે. મન વાદળોથી ઘેરાયેલું રહે છે અને ધ્યાન આકાશને શોધે છે. વાદળ આવન-જાવન કરે છે પરંતુ આકાશ નિશ્ચલ રહે છે. માટે અંદરના આકાશને શોધો. જો તમે એ શોધી લેશો તો તમે ક્યારેય મૃત્યુ પામશો નહિ. કેવળ ધ્યાની જાણે છે કે જીવન શું છે. કારણ કે તે શાશ્વતીના ખરા સ્ત્રોત સુધી પહોંચી ગયો છે.

લોકો પરિપક્વ દેખાતા હોય છે પણ હોતા નથી. તેમની પરિપક્વતા કેવળ ઉપરછલ્લી હોય છે. વ્યક્તિત્વ એ પ્રદર્શનની ચીજ નથી, એ તમારી સચ્ચાઈ છે. માટે પરિપક્વ દેખાવા કૂનેહબાજ કે અપ્રમાણિક ના બનશો. પરિપક્વતા જીવનના ગહન અનુભવમાંથી આવે છે, જીવનની ઉપેક્ષામાંથી આવતી નથી. જુઠનો ત્યાગ કરીને જ્યારે તમે સાચા બનો છો, ત્યારે જ તમે પરિપક્વ બની શકો છો. સભાનતા એ પદ્ધતિ છે અને પરિપક્વતા એ પરિણામ છે. જેટલા વધુ સભાન બનશો તેટલી વધુ પરિપક્વતા ધારણ કરશો. સભાનતાના ત્રણ પગલાં છે. પ્રથમ દેહ પ્રત્યે સભાન બનો, પછી મન પ્રત્યે સભાન બનો અને છેલ્લે લાગણી, ભાવનાઓ પ્રત્યે સભાન બનો. જ્યારે ચેતનાને હૃદયમાં કેન્દ્રિત કરી આગળ વધો છો, ત્યારે સદ્ ની વૃદ્ધિ થાય છે, ખરાબ અદ્રશ્ય થાય છે; પ્રેમ વૃદ્ધિ પામે છે, નફરત અદ્રશ્ય થાય છે; કરુણા વૃદ્ધિ પામે છે, ક્રોધ અદ્રશ્ય થાય છે. ઓશો આને જ પ્રબુધ્ધતા કહે છે.

ઓશો વાંસળીનું સુંદર ઉદાહરણ આપી સમજાવે છે કે વાંસળી તો પડી છે અને તમે પૂછો છો કે અંદર સ્વર કેમ નથી? સ્વર જાતે નહીં આવે. એને હોઠ પર લગાડી સ્વર જન્માવવો પડશે. બગીચામાં બી વાવીએ તો ફૂલ ઉગશે. ફક્ત બી રોપવાથી કામ નહીં થાય. એને પાણી પણ સીંચવું પડશે. જીવન ક્યારીમાં મોગરાની મહેક મહેકાવવી કે થોરના કાંટાળા વનો ઊભાં કરવાં એ પરિપક્વતા અને પસંદગીનો પ્રશ્ન છે. જીવનનું પણ એવું જ છે. જીવનમાં અર્થ શોધવાથી નહીં મળે. એને અર્થ આપણે આપવો પડશે, નહીંતર જીવન વ્યર્થ બની જશે. જીવન એ કોરું કેનવાસ છે. તેમાં તમે ધારો તેવું ચિત્ર બનાવી શકો છો, ધારો તેવા કલર પૂરી શકો છો. જીવન એક કોરી કિતાબ છે. તેમાં અભદ્ર સાહિત્ય પણ લખી શકાય કે ગીત પણ લખી શકાય. જીવન એક અવસર છે. તેને સ્વર્ગ બનાવવું કે નર્ક તે આપણા હાથમાં છે. અહીં કોઈ બુદ્ધ બને છે તો કોઈ હિટલર. માટે સમજને પરિપકવ બનાવી જીવનને અર્થ આપીએ, પ્રેમભર્યો સુંદર આલાપ છેડીએ અને અલૌકિક સંગીત જીવનમાં જગાવીએ.

રીટા જાની
10/06/2022