ડો. મહેશ રાવલની એક તાજી ગઝલ-પી.કે.દાવડા

ડો. મહેશ રાવલની એક તાજી ગઝલ

ડો. મહેશ રાવલ આપણા સમયના એક સશક્ત ગઝલ સર્જક છે. એમની રચનાઓ માત્ર રદ્દીફ-કાફીયાનો શંભુમેળો નથી, એમાં વિચાર છે. એ વિચારને રજૂ કરવાની કલા છે. એમની ગઝલોમાં માનવીય સંવેદનાઓ છે, તો જરૂર હોય ત્યાં જોમ અને જુસ્સો પણ છે. એમના પ્રત્યેક શેરમાં સ્પષ્ટતા છે, એ Direct Delivery છે. એમાં Via Vadala જેવું હોતું નથી.

આ ગઝલમાં ચેતન અને અચેતન, સ્થાવર અને જંગમ, ચલ અને અચલનો અજોડ સમન્વય જોવા મળે છે. માણસને માણસ યાદ કરે, એ સામાન્ય વાત કહેવાય, પણ માણસને પથ્થર યાદ કરે, ઝાડ યાદ કરે, વાસણ યાદ કરે આવી વાતો કરીને એમણે કલ્પના શક્તિને પાંખો આપી છે.

મત્લામાં જ જે વાત કરી છે, એ વાંચીને ઉમાશંકર જોષીનું “ભોમિયા વિના” યાદ આવી ગયું. એમાં પણ ઉમાશંકરે કહ્યું છે, “વેરાયા બોલ મારા, ફેલાયા આભમાં..”.

ગામડામાં, નાનકડા ઘરને ઓટલે બેઠેલી મા, શહેરમાં વસતા દિકરાને યાદ રાખીને આંસુ સારે છે, એ ટપકતાં આંસુની યાદ ઓટલામાં સંગ્રાય છે. શું અદભુત, લાગણીઓ આ ગઝલમાં સમાવી લીધી છે?

-પી. કે. દાવડા

ખિલ્લી ઉપર મારો ગાઉન ટીંગાડીને નીકળી જાઉં-અનિલ જોશી

Posted by Anil Joshi on July 26, 2016 at 1:48amView Blog

 

 

આજે મારે આપ સહુ મિત્રો સાથે ઈજીપ્તની પ્રતિભાશાળી કવિયત્રી ઈમાન મર્સેલની કવિતાઓ વિષે થોડોક સત્સંગ કરવો છે ઈમાન માર્સેલે ફેરો યુનિવર્સીટીમાંથી એમ એ અને પી એચડી કર્યું છે. ઈમાન ” ડોટર ઓફ અર્થ ” નામના સામયિકની સ્થાપક અને કૉએડિટર રહી ચૂકી છે અત્યારે ઈમાન બોસ્ટનમાં એના પતિ સાથે રહે છે. બે સંતાનો મુરાદ અને ફિલિપ્સ કેનેડામાં છે. ઈમાન 1999 સુધી એરેબિક ભાષાના એસોસિએટેડ પ્રોફેસર તરીકે અલ્બ્રતા યુનીવર્સીટીમાં સેવાઓ આપી ચૂકી છે.ઈમાન મર્સેલની રચનાઓનું ભાવવિશ્વ બિલકુલ અલગ છે. આપણે જે ઘરમાં વર્ષો સુધી રહ્યા હોઈએ અને પછી એ ઘર છોડીને નવા ઘરમાં શિફ્ટ થઈએ ત્યારે જૂના ઘરની સ્મૃતિઓનો ચાવીઝૂડો સાથે લેતા જઈએ છીએ.આપણી ભાષામાં બલવન્તરાય ઠાકોરનું ” જૂનું પિયરઘર ” તમને જરૂર યાદ આવશે રાજેન્દ્ર શાહનું ” આયુષ્યના અવશેષે ” કાવ્યની સ્મૃતિ આળસ મરડીને ઉભી થશે. બાલમુકુન્દ દવેનું જૂનું ઘર ખાલી કરતા સોનેટ તરત યાદ આવી જશે. ઈમાન મર્સેલનો જૂના ઘર વિષેનો અનુભવ અલગ છે.ઈમાનની આ કવિતા વાંચો :

 

એક દિવસ હું એ મકાનની પાસેથી પસાર થતી હતી

જે મકાન વર્ષો સુધી મારું ઘર રહ્યું હતું

મને એ વિચાર નથી આવતો કે

આ ઘરથી મારા દોસ્તોના ઘર કેટલા છેટા હતા

પેલી જાડીપાડી વિધવા હવે મારી પડોશણ નથી

જેના પ્રેમ માટેના રૂદનો મને ઊંઘમાંથી જગાડી દેતા હતા

ભ્રમથી બચવા માટે કેટલીક ચીજોને મારે ભૂલવી પડશે

એ માટે હું મારા ડગલા ગણીશ

નીચલા હોઠને દાંતથી દબાવીને થોડોક કાપીને

એના દર્દની મજા લઈશ

અથવા મારી આંગળીઓને બીઝી રાખવા માટે

ટીશ્યુ પેપરનું આખું પેકેટ ફાડવા માટે આપી દઈશ

ત્યાં પહોચવા માટે હું શોર્ટકટ નહિ લઉં

હું મારા દાંતોને શિખવાડી દઈશ કે નફરતને કેમ ચાવવી

જે મારી ભીતર જ જન્મી હતી

આ મકાન વર્ષો સુધી મારું ઘર રહ્યું

આ કોઈ હોસ્ટેલ નહોતી કે જ્યાં બારણાની પાછળ

ખિલ્લી ઉપર મારો ગાઉન ટીંગાડીને નીકળી જાઉં

 

ઈમાન મર્સેલની આ કવિતાનું સંવેદન ખાસ સમજવા જેવું છે. અહીં કોઈ લાગણીવેડા નથી. કવિ ચિત્ત બિલકુલ નિર્ભ્રાંત છે. પોતાની અંદર રહેલી નફરતને કેમ ચાવી જવી એ દાંતોને શિખવાડવાની વાત ઈમાન કરે છે.આ કવિયત્રી હવે અછાંદસ કવિતાઓ વધુ લખે છે લયબદ્ધ ગીતો લખવા છોડી દીધા છે. કેરોના સાહિત્યિક મેગેઝિનોમાં એની કવિતાઓ અવારનવાર પ્રસિધ્ધ થતી રહે છે ઈમાનની કવિતાનું ભાવવિશ્વ રોજબરોજની જિંદગીના પ્રસંગો, એનો આનંદ, એના દુખ-દર્દથી ભરેલું છે. અત્યારે ઈમાન બોસ્ટન છોડીને કેનેડામાં સ્થાયી થઇ છે ઈમાન પોતે એક સામયિકની એડિટર તરીકે રહી ચૂકી છે એટલે એણે ” એડિટરની કેબિન ” ઉપર એક સરસ કવિતા લખી છે. તંત્રીનો અર્થ ” માત્ર ” તંત્રવાહક ” થાય છે. તંત્રને વહન કરે તે તંત્રી એ વાત ઈમાન બરાબર સમજે છે.તંત્રીના ગમા-અણગમાથી તે પરિચિત છે.ઈમાન એ પણ જાણે છે કે તંત્રી અનેક ગિલ્ટ સાથે જીવતો હોય છે.

ઈમાન લખે છે : ” હું જે ટપાલો ખોલતી હતી એમાં કેટલા બધા અભાગી લેખકોનું થૂંક સૂકાઈ ગયું હતું ” ઈમાનની ચેતનાને આવું બધું ફાવ્યું નહિ એટલે તો એણે તંત્રીપદ છોડી દીધું અને સર્જકતાના માર્ગે વળી ગઈ. એક એડિટરની કેબિન કેવી હોય છે એનું વર્ણન માર્સેલે પોતાના સ્વાનુભવને આધારે આ કવિતામાં કર્યું છે. કવિતાનું શીર્ષક છે : ” એડિટરની કેબિન “

 

એકવાર હું બની ગઈ એક સાહિત્યિક સામયિકની તંત્રી

અને આખી દુનિયા મારા માટે ધૂળ ખાતી હસ્તપ્રતો બની ગઈ

રોજ ટપાલોનો ઢગલો થતો હતો

પરબીડિયા પર ચોડેલી ટિકીટો ઉખાડવાનું રોમાંચક કામ મારે રોજ કરવું પડતું

જે ટિકીટો પર અભાગી લેખકોનું થૂંક સુકાતું હતું

રોજે રોજ એડિટરની કેબિનમાં આવવું અને મારી જાતને એક ખૂણામાં ધરી દેવી

જાણે મ્રારા કોન્ટેક્ટ લેન્સને બહાર કાઢીને મૂકતી હોઉં

બીજા લોકોની હતાશાને માપવા માટે

મારી પાસે હતાશા જ હતી

બહુ સાફ શબ્દોમાં કહું તો આ બિલકુલ ઉચિત નહોતું એક સામયિક માટે

જેનું લક્ષ્ય એક સમતાવાદી સમાજ છે

એડિટરની કેબિનમાં કોઈ બાલ્કની નહોતી

સર્વત્ર કાતરો જ હતી

આસ્વાદ-દિલમાં દીવો કરો – રણછોડ

દિલમાં દીવો કરો રે, દીવો કરો.
કૂડા કામ ક્રોધને પરહરો રે, દિલમાં દીવો કરો રે. – દિલમાં૦.

દયા-દિવેલ, પ્રેમ-પરણાયું લાવો, માંહી સુરતાની દિવેટ બનાવો ;
મહીં બ્રહ્મ અગ્નિ ચેતાવો રે, દિલમાં દીવો કરો રે. – દિલમાં૦.

સાચા દિલનો દીવો જ્યારે થાશે, ત્યારે અંધારું સૌ મટી જાશે ;
પછી બ્રહ્મલોક તો ઓળખાશે રે, દિલમાં દીવો કરો રે. – દિલમાં૦.

દીવો અભણે પ્રગટે એવો, તન ના ટાળે તિમિરનાં જેવો ;
એને નયણે તો નરખીને લેવો રે, દિલમાં દીવો કરો રે. – દિલમાં૦.

દાસ રણછોડે ઘર સંભાળ્યું, જડી કૂંચી ને ઊઘડ્યું તાળું ;
થયું ભોમંડળમાં અજવાળું રે, દિલમાં દીવો કરો રે. – દિલમાં૦.

 

આપણી ભાષાના મધ્યકાલીન કવિ રણછોડ ની એક સુંદર કવિતા જે વર્ષોથી ભજન સ્વરૂપે ગવાઈ છે તે શુભ દિવસે માણીએ આસ્વાદ મ માણ્યો તે આલેખ્યો છે

દિલમાં દીવો કરો રે દીવો કરો

એક સરખા નામ ધરાવતા કવિ રણછોડ અને ભક્ત કવિ રણછોડ  આ બે માંથી કોની છે તેની વિગત નથી પણ આજે આપણે આ રચનાનો આસ્વાદ માણશું.

સ્વરૂપ ભજનનું  છે  માટે ગાતા ગાતા ભીતર અજવાળું કરવાનું છે કવિ અહી દીવો ક્યાં કરવો અને દીવો પ્રગટાવવાનું ખરું સ્થાન ક્યાં છે તેનું સુંદર નિરૂપણ કર્યું છે.

આજના આ   મોર્ડન યુગમાં બધે મોટી લાઈટના પ્રકાશથી અજવાળું વર્તાય છે પરંતુ ભીતરમાં અંધારું કેમ ?એનો ઉકેલ અને જવાબ આ કવિતા માં છે.કવિતામાં સ્પર્શતી વસ્તુ એ છે કે કવિ ક્યાંય સલાહ કે બોધ આપતા નથી પોતાને જગાડતા આપણને જગાડે છે. નમ્ર વિનંતી કહી શકાય કારણ શબ્દોમાં પણ કવિની કરુણા વર્તાય છે.

ભીતરમાં દીવો પ્રગટાવો એટલે શું ?

તો તેના માર્ગ અને ઉકેલ દર્શાવતા કહે છે.

દયા અને કરુણા આણજે ,ક્રોધ અને અહમને ત્યાગ જે , સહજ થઇ ,સહજ દ્રષ્ટિથી વિશ્વને દરેક તત્વને માણજે જેમ દીવામાંથી દીપમાળા પ્રગટે છે તેમ પ્રગટાવજે અને અહી માત્ર દીપ પ્રગટવાની વાત નથી ભીતરમાં ભ્રમ અગ્નિ પેટાવવાની વાત છે.

જે અહમની ની અમ્બદીથી ઉતરી તુલસી ક્યારે દીવો પ્રગટો રાખવાની વાત પોતાની જાતને ટકોર કરતા સમજાવી છે ભીતરના દરવાજાની ચાવી દેખાડતા સ્વય ઉજાશ કરવાની વાત એક સીધા સદા ભજનમાં શીરાની ની જેમ ગળે ઉતારી દેતા કશું પામ્યા નો અહેસાસ કરાવે છે.

કવિ ટકોર પોતાને કરે છે જે ભક્તના લક્ષણો સૂચવે છે સાચો દીવો ત્યારે જ થાય છે જયારે સ્વય આત્માને ઓળખીએ છીએ, જીવમાંથી શિવ પ્રગટ નથી કરવો પડતો એતો પોતાની મેળે પ્રગટ થાય છે. જેમ દીવામાંથી દીપમાળા પ્રગટે તેમ અગ્નિનું પવાકમાં રૂપાંતર થતા બ્રહ્મ અગ્નિ પેટે છે જીવન કાળ દરમ્યાન કેટલાય દીવા આપણે વહેતા કર્યા છે પરંતુ અંધારું દુર થયું નથી તો આ સાદા સરળ ભક્તના ભજને દીધેલી ચાવીથી આજના આ શુભ દિવસે ભીતરના દરવાજા ખોલીએ.

ઉમાશંકર ભાઈએ એમ કહ્યું છે કવિ ની કવિતા નો આસ્વાદ જ કવિને જીવંત રાખે છે.

કવિ ની સરળ ભાષા ભીતરમાં ઉતરી જાય છે અને સંગીત સ્વરૂપે રેલાતા આત્માને જગાડે છે બાકી તો કવિએ કહ્યું તેમ તમારે જાતેજ આત્માને શોધવાનો છે ચાવી તારી પાસે જ છે.

કવિની વિગત અહી છે.

  રણછોડ (જન્મ ઇ.સ.૧૮૦૪)કેટલીક અત્યંત લોકપ્રિય ભજન રચનાઓ સરખા જ નામ ધરાવતા બે કવિઓને નામે ચડી જતી હોય છે. ‘દિલમાં દીવો કરો..’ એ રચના બે જુદા જુદા કવિ ભક્ત રણછોડના નામે નોંધાઈ છે. જેમાં એક છે ખેડા જિલ્લાના ખડાલ ગામના ખડાયતા વૈષ્ણવ કવિ. પિતા : નરસિંહદાસ મહેતા. તોરણા ગામમાં વસવાટ કરેલો. દર પૂનમે ડાકોર દર્શને જતા. એમના નામે હસ્તપ્રતોમાંથી ઇ.સ.૧૭૧૭ થી ઇ.સ.૧૭૩પમાં સજાયેલી કૃતિઓ મળે છે. જ્યારે બીજા કવિ રણછોડ ઉત્તર ગુજરાતના વિજાપુર તાલુકાના આગલોડ ગામેઔદિચ્ય બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિમાં પિતા અનુપમરામ જોશી અને માતા કુંવરબાઈને ત્યાં ઇ.સ. ૧૮૦૪ માં જન્મેલા. શિક્ષક હતા‚ ગુરુ રામચંદદાસ મહારાજ પાસે દીક્ષા લઈ ઇ.સ.૧૮રરમાં સંસારત્યાગ કરેલો. ભજન મંડળી સ્થાપી ગામેગામ ફરતા
(૯૪) રવિસાહેબ (ઇ.સ.૧૭ર૭-૧૮૦૪)

કાવ્યનો આસ્વાદ- તરુલતા મહેતા

‘વરસાદ ભીંજવે’ કવિ રમેશ પારેખ
‘આકળ વિકળ આંખકાન વરસાદ ભીંજવે

હાલકડોલક ભાનસાન વરસાદ ભીંજવે

ચોમાસું નભ વચ્ચે લથબથ સોળકળાએ ઊગ્યું રે વરસાદ ભીંજવે

અજવાળું ઝોકાર લોહીની પાંગત સુધી પૂગ્યું રે વરસાદ ભીંજવે

નહીં છાલક,નહીં છાટાં રે વરસાદ ભીંજવે

દરિયા ઊભા ફાટ્યા રે વરસાદ ભીંજવે

ઘરમાંથી તોતિંગ ઓરડા ફાળ મારતા છુટ્યા રે વરસાદ ભીંજવે

ધૂળ લવકતા રસ્તા ખળખળ વળાંક ખાતા ખૂટ્યા રે વરસાદ ભીંજવે

પગના અતરિયાળપણાને ફળિયામાં ધક્કેલો રે વરસાદ ભીંજવે

બંધ હોઠમાં સોળ વરસની કન્યા આળસ મરડે રે વરસાદ ભીંજવે

લીલો ઘમ્મર નાગ જીવને અનરાધારે કરડે રે વરસાદ ભીંજવે

અહીં  આપણે બે અને વરસાદ ભીંજવે

મને ભીંજવે તું તને વરસાદ ભીંજવે

થરથર ભીંજે આંખકાન વરસાદ વરસાદ ભીંજવે

કોને કોના ભાનસાન વરસાદ ભીંજવે

વરસાદની મોસમ એટલે ‘કાગજકી કશ્તી બારીશકા પાની ‘ કવિનું અને  આપણાં સૌનું મન ઝૂમી ઉઠે.રમેશ પારેખ ગુજરાતી કવિતામાં ભરપૂર રેલી લાવે છે. તાજગી ભર્યા ધોધમાર ગીતો અને ગઝલોને  તેઓ બસ અનાધાર વરસાવે છે.મારા માટે હમઉમ્રના હતા.અમારી યુવાનીના ભાવોને રમેશ પારેખના ગીતોએ  મુક્તપણે વહાવ્યા,એમના સમકાલીન કવિઓ અનિલ જોશી ,મનોજ ખંડેરીયા ,અને માધવ રામાનુજ સૌ ના પ્રથમ કાવ્ય એક જ ગાળામાં પ્રગટ થયાં ત્યારે જાણે ગુજરાતી કવિતા સોળ વર્ષની કન્યાની જેમ ખીલી ઉઠી.કાવ્ય અને વરસાદનો સહજ સહવાસ અસલ કાળથી છે.મને રામાયણમાં  વર્ષાઋતુમાં રામનો સીતાવિરહ વાંચી અશ્રુ આવી જતા.મહાકવિ વાલ્મિકીની કવિતાનો વારસો આપણા કાવ્યોને મળ્યો છે.સંસ્કૃત કવિ કાલિદાસનું ‘મેધદૂત ‘ ભારતના ચોમાસાના સોન્દર્યની અદભુત કવિતા છે.વરસાદ અને પ્રિયનો વિરહ એકમેક સાથે જુગલબંધી કરી ઉત્તમ કાવ્ય નીપજાવે છે.રમેશ પારેખ બીજા એક કાવ્યમાં કહે છે’ઓણુંકા વરસાદમાં બે જણ કોરાકટ,એક હું અને બીજો તારો વટ ‘

રમેશ પારેખમાં ‘ઓવર ફ્લો ઓફ પાવરફુલ ફીલીગ ‘ગુજરાતી ભાષાને રોમેન્ટિક ઉદ્રેકના સીમાડા દેખાડે છે,અરે રોજના વપરાશના શબ્દો જેવા કે’ભાનસાન ,લથબથ ભડભડ આકળવિકળ ,’અને બીજા તળપદી બોલીના શબ્દો નવી ભાવ છટાધારણ કરે છે.એમનાં

ગીતો એમના હદયમાંથી સોંસરવા આપણા હદયને ખળભળાવી મૂકે છે.મારી દષ્ટિએ સ્થળ,સમય ,વય સૌને વટાવી ગીતમાં એકાકાર કરી દે છે,પરમ આનંદની છોળોમાં સૌને ભીંજવી દે છે.

આ ગીતમાં અર્થનું પિષ્ટપેષણ કરવાનું નથી પણ મૂગો ગાતો થઈ જાય અને કોરો પલળવા દોડી જાય કે પ્રેમમાં ભાન સાન ભૂલી જવાય તેવા અનુભવમાં તરબોળ થવાનું છે.રમેશ પારેખનો વરસાદ માણીને પછી બહાર પડતા વરસાદમાં પલળવા નીકળજો,કવિ જયંત પાઠક કહે છે,છત્રી વરસાદમાં પલળવાની હિમત આપે છે,ટુંકમાં વરસાદનું કાવ્ય ઘેર બેઠાં માણવું કે પછી માણીને વરસાદમાં પલળવું (માંદા પડો તો કવિની કે મારી જવાબદારી નહિ )તે વિચારજો.

મને આ ગીત વરસાદના પાણીની જેમ મારી પંચેન્દ્રીયોને આનંદ આપે છે.વરસાદના પાણીનો શીતલ સ્પર્શ અને મધુરો સ્વાદ,ઝરમર,ટપટપ ,ધણધનાત -મલ્હારનો રાગ કાનને તૃપ્ત કરે છે,પ્રિયતમની યાદમાં તડપાવે અને વિરહનો દંશ જીવને તડપાવે છે.સોળ કળાએ ચોમાસું આકાશના ખેતરમાંથી ઊગ્યું અને આપણા લોહીને આકળવિકળ કરતું ગાજ્યું.ઘરના નર્જીવ ઓરડા

ફાળ મારતા આખલાની જેમ છુટ્યા,ધૂળિયા રસ્તાઓ ધોવાઇ ગયા.ઘરના ઓરડામાં રહેતા માણસોના કોરા તપેલા પગને પલાળવા

ફળિયામાં ધક્કેલો અને બળતા  (વિરહમાં -દુઃખમાં ) જીવને નેવાના પાણી નીચે ભીંજાઈને શીતલ થવા દો.હવે સોળે કળાએ ખીલેલું

ચોમાસું તન મનને ભીંજવે છે,એની માદક અસરથી બંધ હોઠમાં  સોળ વરસની કન્યા આળસ મરડે છે,યુવાનીના કોડ જાગી ઊઠે છે,

પછી તો લીલો ઘમ્મર નાગ રુંવેરુંવે સતત વરસતા વરસાદની જેમ કરડે છે.છેલ્લી બે પંક્તિઓમાં વરસાદ ,પ્રિયતમ અને પ્રિયા ત્રણે છે,મિલન -વિરહ  વરસાદમાં એકરૂપ થઈ જાય છે.

અહી આપણે બે અને વરસાદ ભીંજવે

મને ભીંજવે તું તને વરસાદ ભીંજવે, થરથર ભીંજે આંખ કાન,વરસાદ ભીંજવે

કોને કોનાં ભાન સાન,વરસાદ ભીંજવે.

આશા રાખું છું આ વરસાદી ગીત તમને પણ ભીંજવશે.

સ્વ.રમેશ પારેખને આવાં તાજગીપૂર્ણ ગીતોની ગુજરાતી કવિતાને ભેટ આપવા બદલ વંદન,હરીકેનમાં સાચવી રાખવા જેવી મહામૂલી ચીજ છે.કેલીફોર્નીઆના  દુકાળના દિવસો આ વરસાદી ગીતથી પૂરા થયા છે.ઋષિ મુનિઓ યજ્ઞમાં આહુતિ આપી વરસાદને રીઝવતા ,તેમ વરસાદી ગીતો મેઘને રીઝવેને?

તરુલતા મહેતા 2જી નવેમ્બર 2015