૪૨ – શબ્દના સથવારે – પાત્ર – કલ્પના રઘુ

પાત્ર

પાત્ર એટલે ઠામ, વાસણ. નદી કે તળાવ વગેરેનું પટવાળું તળ (જેમાંથી પાણી વહ્યે જતું હોય), ભાઠું, નદીનાં ૨ કાંઠા વચ્ચેનો પટભાગ, કથા કે વાત (નાટકાદિ)માં આવતી કોઇપણ વ્યક્તિ, અભિનેતા, નટ, નાટ્યરચનામાં તે તે કૃતિમાંની તે તે વ્યક્તિનો અભિનય માટેનો સ્વાંગ. યોગ્ય લાયક અધિકારી, ગણિકા, વેશ્યા, નાચનારી સ્ત્રી, અમાત્ય, રાજમંત્રી, ચાર શેરનું માપ, આઢક, જલાધાર સ્થાન, પત્ર, પાંદડું, પાપમાંથી રક્ષણ કરનાર માણસ, સ્ત્રુવો વગેરે યજ્ઞનું ઉપકરણ, વિદ્યા વગેરેથી યુક્ત યોગ્ય બ્રાહ્મણ વગેરે. અંગ્રેજીમાં પાત્ર એટલે ‘fit’, ‘worthy’, ‘deserving’, ‘vessel’, ‘pot’, ‘bed or channel of river’, ‘plate’, ‘dish’, ‘receptacle’, ‘actor’, ‘dramatist persona’, ‘character’, ‘drinking vessel’, ‘qualified person’.

પાત્ર અનેક પ્રકારનાં હોય છે. માટી, લાકડું, ધાતુ, કાચ, સોના, ચાંદી, હીરા, મોતીજડિત પાત્રો પણ હોય છે. શ્રીકૃષ્ણે કર્ણ પાસે હીરાજડિત પાત્ર માંગ્યું હતું જેનો મહાભારતમાં ઉલ્લેખ છે. સોના, ચાંદી, તાંબા, પિત્તળ તેમજ કાંસાનાં પાત્રનો પૂજામાં ઉપયોગ થાય છે જ્યારે ઍલ્યુમિનીયમ, લોખંડનાં પાત્રો પૂજા અર્ચનામાં વર્જિત છે. સમાસમાં દાન-પાત્ર, ભિક્ષા-પાત્ર વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે. તેમજ વિશ્વાસ પાત્ર, વિવાદને પાત્ર, ભૂલને પાત્ર, સજાને પાત્ર, અક્ષયપાત્ર, ગૌરક્ષાપાત્રમાં ‘પાત્ર’ શબ્દનો ઉપયોગ કરાય છે.

હિતોપદેશ અને પંચતંત્રની વાર્તાઓમાં બતાવે છે કે ઉપદેશ માટે પણ યોગ્ય પાત્ર જોઇએ. ગુરૂ પણ ચેલાને, તેની પાત્રતા જોઇને જ દિક્ષા આપે છે. દીકરા કે દીકરીની પરણવા યોગ્ય ઉંમર થાય એટલે યોગ્ય પાત્રની શોધ શરુ થઇ જાય છે. વાર્તાનું સર્જન પાત્રોથી થાય છે. રૂપેરી પડદા કે તખ્તા પર અમુક પાત્રો ઘણું બધું શીખવી જાય છે. ભૂતકાળમાં ભજવાયેલાં અને પુરાણો તેમજ ગ્રંથોમાં લખાયેલાં એવાં ઘણાં પાત્રો છે કે જે કાલ્પનિક હોવા છતાં લોકોનાં માનસપટ પર કલ્પના અને હકીકત વચ્ચે જીવંત બનીને વિચરતા હોય છે. એક સફળ અભિનેતા બનવા માટે માત્ર અભિનય કરવાં કરતાં એટલેકે પાત્ર હોવાનો ઢોંગ નહીં કરતાં, પાત્રમાં પ્રવેશ કરીને ખુદ પાત્ર બની, પાત્ર સાથે એકરૂપ થઇ જઇને પાત્રને જીવંત કરવાનું હોય છે. હંમેશા આદરને પાત્ર બનવું, મજાકને પાત્ર નહીં.

આપણે પાત્ર ભજવવા જ જન્મ લીધો છે. કેટલાંક પાત્ર એવાં હોય છે કે ‘અધૂરો ઘડો છલકાય’ એ કહેવતને સાચી પાડે. ઇશ્વર પાસે, ગુરુ પાસે કે કોઇપણ વ્યક્તિ પાસે જ્યારે કોઇપણ વસ્તુની માંગણી કરીએ ત્યારે આપણું પાત્ર ખાલી, સ્વચ્છ અને છિદ્ર વગરનું હોવું જરૂરી છે. સૂરદાસજીએ તેમનાં પદમાં કહ્યું છે, ‘બડે ભાગ માનુસ તનુ પાવા’. અગાધ જળરાશિ ધરાવતો સમુદ્ર કે જેનાં ઉંડાણમાં ભાતભાતનાં અણમોલ, અગણિત રત્નો છૂપાયેલાં હોય છે. માટે સંસ્કૃતમાં તે ‘રત્નાકર’નાં નામે ઓળખાય છે. પરંતુ ક્યારેય તે પોતાની રત્નસમૃધ્ધિનો દેખાડો કરવાની તુચ્છતા આચરતો નથી. સાગર એવું પાત્ર છે જે ક્યારેય સૂકાતો નથી. વળી તે ક્યારેય મડદાંનો સંગ્રહ કરતો નથી. ભરદરિયે ડૂબેલાં માનવીનો મૃતદેહ પણ કિનારે લાવીને ફગાવી દે છે. આ થઇ સાગરની પાત્રતા. માનવે પણ પોતાનું જીવન ગુણરૂપી રત્નોથી અલંકૃત બનાવી દોષોને ફગાવી દેવાં જોઇએ. એક શ્રોતાએ પ્રશ્ન કર્યો, શ્રીકૃષ્ણનાં વાંસળી વાદનથી સમગ્ર વૃક્ષો લીલાંછમ બની જાય છે પરંતુ વાંસળી ખુદ કેમ સૂકી રહે છે? જવાબમાં કથાકારે કહ્યું કે વાંસળી પોલી હતી, તેનામાં છેદ હતાં જેનાથી તે શ્રીકૃષ્ણનાં શબ્દોને પકડી ના શકી, શબ્દો બહાર નીકળી ગયાં. પરિણામે વાંસળી સૂકી રહી ગઇ. માણસે પણ જ્ઞાન મેળવવા, ખુદને ખુલ્લું, ખાલી તેમજ મલિનતા અને છિદ્રવગરનું રાખવું જોઇએ. ‘હું’ નો અહમ્ અધોગતિ તરફ લઇ જાય છે માટે જ સૂરદાસજીએ ‘જેહિ તન દિયો તાહિ બિસરાયો, ઐસો નમકહરામી’ કહીને માણસને ચેતવણી આપી છે.

પાણીનો ગુણધર્મ છે, પાત્ર પ્રમાણે તે પોતાને ઢાળે છે એમ સમય સંજોગો મુજબ માનવે પોતાને ઢાળવો જોઇએ. બાવળનો ધૂમાડો આંખ બાળે અને સુખડ સુગંધિત કરે તેમ આપણે ખુદ કેવું પાત્ર બનવું છે તે નક્કી કરવાનું છે. મન અવશ્ય બોલી ઉઠશે,

‘ખુદી કો કર બુલંદ ઇતના કે હર તદબીર સે પહલે, ખુદા બંદે સે ખુદ પૂછે, બોલ તેરી રઝા ક્યા હૈ …’

૨૪ – શબ્દના સથવારે – નનામી – કલ્પના રઘુ

નનામી

નનામી એટલે ઠાઠડી,મરણ ખાટલી, અરથી, વંજુશય્યા એટલે કે શબને લઇ જવાની વાંસની એક બનાવટ. નામ વગરની વસ્તુને પણ નનામી કહેવાય. નામ વિનાનું વાહન એટલે નનામી. અંગ્રેજીમાં એને ‘bier’ કહે છે.

વ્યક્તિ જન્મે ત્યારે નામ વગરની હોય છે અને મૃત્યુ પછી નનામી બની જાય છે. નનામી નામને લેતી જાય છે. આત્મા નામ મૂકીને ચાલ્યો જાય છે. નામવાળાની નનામી નીકળે છે અને નામી વ્યક્તિ નામ મૂકીને નનામી થઇને જાય છે. કોઇએ સુંદર લખ્યુ છે, ‘નિસરણી સમજીને ચઢતાં રહ્યાં આ જીન્દગીને, થાકી ગયા ને આડી કરી તો નનામી થઇ ગઇ …’ ઘોડિયાથી નનામી સુધીની યાત્રા એક શાશ્વત સત્ય છે. એક ગીતના શબ્દો છે, ‘જીતે લકડી, મરતે લકડી, દેખ તમાશા લકડીકા …’ માણસ જન્મે ત્યારે ઘોડિયુ, શાળામાં પાટલી, પેન્સીલ, ઘર-ઓફીસમાં ખાટલો, ટેબલ, ખુરશી, ઘડપણમા લાકડી, મૃત્યુ બાદ ઠાઠડી અને છેલ્લે ચિતા પણ લાકડાની. ઘરથી સ્મશાન સુધીનો રસ્તો નનામી પર સૂતા સૂતા પસાર કરે છે. જેને જોવાથી જોનારાને ક્ષણભંગૂર જીવન માટે સ્મશાન વૈરાગ્ય ઉભુ થાય છે.

નનામીના ઉપરના શણગાર પરથી પુરુષ, સ્ત્રી કે સુહાગણ સ્ત્રીનું શબ છે તે ખબર પડે છે. શબને પવિત્ર કરી ગૌમૂત્ર-છાણના ચોકા પર તૈયાર કરવામા આવે છે. ત્યારબાદ નનામી પર શણગારીને બાંધવામાં આવે છે. શબને નનામી પર બાંધવુ એ પણ એક કળા છે. ક્યારેક નનામીમાંથી મડદુ બેઠા થયાના કિસ્સા સાંભળવા મળે છે. તેને કાંધ આપનાર ૪ જણ જોઇએ. સ્મશાન યાત્રામાં જોડાનાર ડાઘુઓ કહેવાય. આગળ દોણી લઇને દીકરો ચાલતો હોય. પાછળ સ્ત્રીઓ, રોકકળ સાથે છાતી કુટતી ચાર રસ્તા સુધી જાય. હવે ઉચકનારા ઓછા થઇ ગયા છે માટે ઘરના ઝાંપા અથવા ચાર રસ્તા સુધી શબ-વાહિનિ આવે છે જેમાં નનામીને સ્મશાન સુધી લઇ જવાય છે.

હિન્દુ વિધિ મુજબ ભારતમાં નનામી શબ્દની આજુબાજુ અનેક લૌકીક વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. જેનો ગરૂડપુરાણમાં ઉલ્લેખ છે. નનામીના દર્શન કરવાથી યજ્ઞ કર્યાનું પુણ્ય મળે છે. જ્યોતિષમાં શબયાત્રાના દર્શન કરવા શુભ ગણાવ્યા છે. અર્થીને કાંધ આપવાથી પુણ્ય મળે છે. હવે તો દીકરી પણ નનામીને કાંધ આપે છે. સ્ત્રીઓ સ્મશાનયાત્રામાં પણ જોડાય છે. અગ્નિદાહ પણ આપે છે.

મૃત્યુ-સંસ્કારમાં વાંસનો ઉપયોગ નનામી બાંધવામા કરવામા આવે છે પરંતુ લાશને અંતિમસંસ્કાર આપી, અગ્નિદાહ સમયે, વાંસને બહાર કાઢીને માત્ર લાશને જ ચિતા પર મૂકીને સળગાવવામા આવે છે. શાસ્ત્રોક્ત રીતે વાંસને સળગાવવાથી પિતૃદોષ લાગે છે. વૈજ્ઞાનિક રીતે જોતા વાંસમાં લૅડ હોય છે જે હવામાં ભળી લૅડ-ઓક્સાઇડ બને છે જેનાથી વાતાવરણ દૂષિત બને છે અને સ્વાસ્થય માટે હાનિકારક હોય છે.

હવે તો ભારતમાં પણ નનામી લઇ જતી અંતિમયાત્રાનો અંત નજીક છે એમ કહી શકાય. જ્યારે બીજા દેશોમાં ફ્યુનરલ હોમવાળા શબને લઇ જાય છે. શબને કોફીનમાં સજાવીને મૂકવામાં આવે છે. સગા-વહાલા કહે તે દિવસે, જે તે સમાજના રીવાજ મુજબ શબ-પેટીમાં લઇ જઇને અંતિમક્રિયા કરવામાં આવે છે. શબને નનામી પર ખભે ઉંચકીને લઇ જવામાં આવતુ નથી.

નનામી એટલે કુદરતની જપ્તી, બધું અહીં મૂકીને જવાનુ છે. જોડે કંઇજ નથી લઇ જવાનુ. માનવ તેનો સ્વભાવ પણ નનામી સાથે નથી લઇ જઇ શકતો. જીવન-પથ દરેક જણ પોતાની રીતે નક્કી કરી શકે છે પરંતુ મૃત્યુ બાદ દરેક વ્યક્તિનુ ગંતવ્ય એકસરખુ હોય છે. ‘રામ બોલો ભાઇ રામ’ના ઉચ્ચારણ સાથે આ છેલ્લુ વાહન જે મનુષ્યને વાજતે ગાજતે અંતિમ સ્થાને લઇ જાય છે. રામનુ નામ એટલેજ બોલાય છે કારણકે જીવને શિવમાં ભળવાનું હોય છે અને શિવ હંમેશા રામના ધ્યાનમાં બેઠેલા જોવા મળે છે. શિવને પામવા, રામનું નામ બોલે જ છુટકો છે. બાકી જીવતા માણસની તાકાત નથી કે નંબર પ્લેટ વગરની નનામી પર સવારી કરી શકે.

૨૩ – શબ્દના સથવારે – રવૈયો – કલ્પના રઘુ

રવૈયો

રવૈયો એટલે દહીં વલોવવાનો વાંસ, માખણ કાઢવાનું યંત્ર, વલોણું. નાના રવૈયાને રવઇ, વલોણી, ઝેરણી, છાશ કરવાનું વતરણું, રવેણી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અંગ્રેજીમાં તેને blender, churnner કહેવાય છે. રવૈયાનો બીજો અર્થ રીત-રીવાજ એટલે કે custom થાય છે. વલોણાંમાં મૂતરવું એટલે સારા કામમાં અડચણ નાંખવી. પહેલાં ગામડામાં ખેડૂતોને ત્યાં દહીંનાં વલોણાં થતાં ત્યારે મોટી રવઇ ફેરવવામાં નેતરાં (દોરડા) વપરાતાં. બે નેતરાંથીજ રવઇ ફરે અને માખણ નીકળે. પરંતુ હવે વલોણાં બંધ થતાં ગોળી, રવઇ, નેતરાં, દોણી અલોપ થઇ ગયાં છે. હવે તો નાની રવઇ કે વલોણી, રસોડામાં રહી ગયાં છે અને ઇલેક્ટ્રીક બ્લેન્ડર કે ચર્નરે રસોડામાં સ્થાન લીધું છે.

પરંતુ હજુ પણ જ્યાં આપણી સંસ્કૃતિ જીવે છે ત્યાં મૂળમાં આ સાધનો પડેલાં છે, તેને તરોતાજા કરીને મમળાવવા ગમે ખરાં! તેનો આનંદ જ અનેરો છે. ગામડામાં પરોઢિયે ઘમ્મર વલોણાનો અવાજ, હાથમાં રવૈયો લઇને ગોરી મથે, ઘમ્મર ઘમ્મર ઘૂમે વલોણું મારૂં ઘમ્મર ઘમ્મર ઘૂમે … ગાતાં ગામડાની નારી ગ્રામ્ય જીવનને ધબકતું રાખતી હતી. કાઠીયાવાડમાં કાઠી દરબારોમાં ઘરનાં શણગાર રૂપે પછીત એટલે ઘરની પાછલી ભીંત પર પછીતપાટી જોવા મળતી જેમાં લગ્નપ્રસંગની આકૃતિઓથી સજ્જ પછીતપાટીમાં વલોણું વલોવતી સ્ત્રીનાં ચિત્રો હતાં. વલોણું એ ગૃહજીવનમાં નારીનું કાર્યરત જીવન દર્શાવે છે, તેમાં ભરતકામમાં વલોણાંનાં ચિત્રોનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. લોકમેળામાં પણ ગ્રામ્ય મહિલાનાં ભીંતચિત્રોમાં વલોણાં વલોવતી સ્ત્રીઓનાં ચિત્રો ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિને જાગૃત કરતાં હોય છે.

પુરાણોમાં લખેલી જાણીતી વાત છે કે ઇન્દ્ર તેની સંપત્તિના ગર્વમાં ભાન ભૂલે છે ત્યારે સ્વર્ગનું રાજ્ય પાછું મેળવવા વિનંતિ કરે છે ત્યારે ભગવાન સમૃદ્રમંથન કરવાનું કહે છે જેનાંથી અમૃત નિકળે તે પીવાથી દેવો અમર થાય. સમૃદ્રમંથન માટે મંદરાચળ પર્વતની રવઇ (વલોણુ) અને વાસુકી નાગનું દોરડુ બનાવવામાં આવ્યું. દેવો અને દૈત્યો અમૃત મેળવવા માટે સમુદ્રનું મંથન કરવા લાગ્યા તે વખતે મંદરાચળ પર્વત જે રવઇ બન્યો હતો તે સમુદ્રમાં ડૂબવા લાગ્યો.ત્યારે વિષ્ણુ ભગવાને કૂર્માવતાર ધારણ કરીને પોતાની પીઠ પર મંદરાચળને ધારણ કર્યો. આ પ્રસંગનુ રહસ્ય એવું છે કે સંસાર એ સમુદ્ર છે. સમુદ્રમંથન એ જીવનું મંથન છે જે સંસાર સાગરનું વિવેકથી મંથન કરી જ્ઞાન અને ભક્તિરૂપી અમૃતનું પાન કરશે તે સંસાર સાગરમાં ડૂબશે નહીં અને અમર થઇ જશે. મનરૂપી મંદરાચળને આધારની જરૂર હોય છે.

મનને મથે તે મન્મથ. એક વાર જો મન્મથનું વિચાર વલોણું ફરી વળે અને એ હકારાત્મક હોય તો સારૂં માખણ મળે. પરંતુ નકારાત્મક હોય તો તે વિષ બરાબર ગણાય. જેમ વલોણું દહીંને મથી નાંખે તેમ મન પણ તન, મન, બુધ્ધિ, આત્મા, બધાંને મથી નાંખે છે. જ્યારે વલોણું ચાલતુ હોય છે ત્યારે આઘાત- પ્રત્યાઘાત થવાથી દહીં વલોવાતું હોય છે. ત્યારે દહીંમાં સ્થિરતા હોતી નથી. એવીજ રીતે મનના વેગ-આવેગ આગળ બધાં લાચાર થઇ જાય છે. વલોણાંમાંથી માખણ નીકળે પણ વલોણાંને શાંતિ ના હોય. સત્ય પ્રસ્તુત થતું હોય ત્યારે તે પણ અશાંતિ જગાડીને પછી થતું હોય છે. જેના જીવનમાં મંદરાચલનું વલોણું વલોવાયુંજ નથી તેને માખણ ન મળે.

રવઇને લગ્નવિધિમાં સ્થાન મળ્યું છે. માંડવે આવેલા વરરાજાને કન્યાની માતા પોંખવા આવે છે. આ વિધિમાં લાકડાનાં નાનાં રવઇ, મૂસળ, ધૂંસરી અને તરાકથી સાસુ વરરાજાને પોંખે છે. ક્યારેક ચાંદીની રવઇ પણ વપરાય છે. આ પ્રતિકાત્મક છે. સાસુ જમાઇને માયરામાં આવતા પહેલાં જ સાવધાન કરે છે. માખણ કાઢવા માટે જેમ દહીંને રવૈયાથી વલોવવામાં આવે તેમ દામ્પત્યજીવનને પ્રેમમમય બનાવવા માટે મનના તરંગોનું મંથન કરીને પ્રેમનું દોહન કરવાનું શીખવે છે અને એનો જવાબ વરરાજા સંપૂટને તોડીને આપે છે.

કોઇ પ્રસંગ, સંગીત, અભિનય, વાંચન કે વક્તવ્ય એવું હોય કે તે જોવા કે સાંભળવાથી નખશીખ વલોવાઇ જવાય છે, આખાને આખા હચમચી જવાય છે. તેનાં પરિપાક રૂપે સંવેદના જન્મે છે. આ સત્સંગ રવઇનું કામ કરે છે, ફળસ્વરૂપ એક કવિ કે લેખકનો જન્મ થાય છે અને સાહિત્યનું સર્જન થાય છે!

ધ્યાનક્રિયામાં મેરૂદંડમાં નીચેથી ઉપર અને ઉપરથી નીચે કુંડલીનીનાં જવાથી જે વલોણાની ક્રિયા થાય છે તેનાથી ચક્રભેદન થઇને અનેક કર્મો કપાય છે જેનાથી સાધકની સાધના સંપન્ન થાય છે. આમ રવૈયો માનવજીવનમાં વણાયેલો છે.

૨૨ – શબ્દના સથવારે – સમય – કલ્પના રઘુ

સમય

સમય એટલે વખત, કાળ, મોસમ, લાગ, અવસર, સંજોગ, સંકેત, પ્રતિજ્ઞા, વદાડ કે શાળાનો પીરિયડ થાય છે. અંગ્રેજીમાં તેને ‘time’, ‘period’ કહે છે. સમયના કોષ્ટકમાં સેકન્ડ, મીનીટ, કલાક, દિવસ, મહિના, વર્ષનો સમાવેશ થાય છે. કોઇ બે સ્થળ વચ્ચેનું અંતર કાપવામાં સમય એક માપ છે. સમયની તમામ ગતિ-અવધિ સાપેક્ષ છે. વ્યક્તિની આંતર-બાહ્ય મનો-શારીરિક અવસ્થા પર તેમજ તેના ભાવજગત પર આધારિત છે. યોગવશિષ્ઠ રામાયણમાં કહ્યું છે, કાળ, અનંત બ્રહ્માંડોને ગળી જનારો અને જગતવ્યાપી છે. સેંકડો કલ્પ વિતતા પણ તે અસ્ત કે ઉદય પામતો નથી. કાળ દેહાધિકનાં અધ્યાસવાળા જીવોને સ્વર્ગ તથા નર્ક આદિમાં ઘુમાવ્યા કરે છે.

સદીઓથી સમય માપવા માટે વિવિધ સાધનોનો ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. સૂર્યના કિરણે પડતા પડછાયા પર આધાર રાખતી ઘડિયાળોથી માંડીને મીણબત્તી, જળ, રેતી અને પારાની શક્તિથી ચાલતી ઘડિયાળ, યાંત્રિક ઘડિયાળ અને હવે અણુ ઘડિયાળની શોધ થઇ.

 

સમય હવે કાંડા ઘડિયાળમાંથી નીકળી મોબાઇલના સ્ક્રીનમાં કેદ થઇ ગયો છે. આજનો માનવ રૂપીયા ખર્ચી મોંઘી ઘડિયાળ ખરીદી શકે છે પરંતુ ખર્ચાઇ ગયેલ સમય ખરીદવા માટે ધનિકાધિક વ્યક્તિ પણ અસમર્થ હોય છે. માટેજ સમયને ઓળખો, પારખો અને સદ્‍માર્ગે ખર્ચો. પરિવાર તેમજ વડીલોને સમય આપો. વૃધ્ધાશ્રમમાં વૃધ્ધો સાથે ગાળેલો સમય મોટામાં મોટું દાન ગણાય. સમયને તમે સાચવો તો જ સમય તમને સાચવશે.

સમય એકજ દિશામાં વહે છે. હા, ગતિ બદલાય છે. તેના માટે નથી કોઇ વિશ્રામ કે વિસામો. તેના રૂપ, રંગ, દેખાવ વ્યક્તિની મનોદશા પર નિર્ભિત હોય છે. બાળપણ, યુવાની અને ઘડપણમાં, ક્યારેક સમય હરણફાળ લે છે તો ક્યારેક થંભી જાય છે, ક્યારેક ઘડિયાળના કાંટે સ્થિરતાથી પસાર થાય છે તો ક્યારેક જોતજોતામાં રેતીની જેમ સરી જાય છે. સમય જ એવી મૂડી છે કે જે નિર્ધન કે તવંગર, દરેક પાસે સરખા પ્રમાણમાં હોય છે. રાજા હોય કે રંક, દરેક માટે ૨૪ કલાક જ ફાળવેલ હોય છે. સમય કોઇને મરવા જેવો લાગે છે તો કોઇને જીવી લેવા જેવો. ઘડિયાળ અટકી જઇ શકે પરંતુ સમય નહીં કારણ કે ઘડિયાળ માણસની શોધ છે જ્યારે સમય કુદરતની દેન છે.

આ ત્રણ અક્ષરનાં કાના માત્ર વગરનાં શબ્દ ‘સમય’માં કેટલી તાકાત હોય છે? તે રાતોરાત રોડપતિને કરોડપતિ તો વળી કરોડપતિને રોડપતિ બનાવી શકે છે. સમય માનવજાત માટે રહસ્યમય કોયડો છે. તે એક મહાન શિક્ષક છે. એ ઘણું બધું શીખવી જાય છે. સમયને જીવવા અને જીતવા માટે ટાઇમ મેનેજમેન્ટ જરૂરી છે. તે એક ચિકિત્સક પણ છે અને કોઇપણ પીડાનો અક્સીર ઇલાજ પણ છે. ‘દુઃખનું ઓસડ દહાડા’. ઘા ભરવાનો મલમ સમય છે. ઘડિયાળ રીપેર કરવાવાળા ઘણા હોય છે પણ સમયને સાધનાર એકમાત્ર ઇશ્વર છે માટેજ અંતસમયે ગવાતી પ્રાર્થના, ‘સમય મારો સાધજે વહાલા, કરૂં હું તો કાલાવાલા’, ખૂબ જાણીતી છે.

સમય અને દરિયાના મોજાં કોઇની રાહ જોતાં નથી. જીન્દગીની પાછલી વયે એક વૃધ્ધ આયનામાં પોતાનું શરીર નિહાળે છે ત્યારે નખશીખ નજર નાંખતા, ભૂતકાળમાં અનુભવેલાં સમયના તમામ રંગોની પીંછી ફરી વળે છે. સમય પોતે છે પ્રશ્નાર્થચિન્હ, સમયનું ક્યાં છે પૂર્ણવિરામ? આ વાસ્તવિકતા જે સ્વીકારે છે તે પૂર્ણતાને પામે છે. જીવનમાં આવતી પ્રતિકૂળતાનો કે અનુકૂળતાનો એક જ જવાબ હોય છે, ‘યહ દિન ભી ચલા જાયેગા’.

પ્રેમ કરવાથી સમય થંભી જાય છે. મનગમતી પ્રવૃત્તિ કરવાથી તેનો સદ્‍ઉપયોગ કરી શકાય છે. અષ્ટાવક્ર ગીતામાં કહ્યું છે, ‘જન્મ-મૃત્યુ, સફળતા-અસફળતા, સંપત્તિ- વિપત્તિ બધું જ સમય પર થાય છે. કશું જ સમયથી પહેલા નથી થતું. જ્યારે સમયથી પહેલા કંઇક માંગીયે ત્યારેજ મુશ્કેલી કે અશાંતિ ઉભી થાય છે’.

મહાભારતનો એક પ્રસંગઃ એક યાચક યુધિષ્ઠિર પાસે કંઇક માંગે છે ત્યારે તેઓ તેને કાલે આવવાનું કહે છે. ત્યારે ભીમ કહે છે કે મહારાજે કાળ પર વિજય મેળવ્યો છે કારણકે તેમને ખબર છે કે તેઓ કાલે જીવતા હશે! તરતજ યુધિષ્ઠિર પોતાની ભૂલ સુધારે છે. કબીરજીએ પણ તેમના દોહામાં કહ્યું છે, ‘કલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ’.

મહાભારત વખતે શ્રીકૃષ્ણ કહે છે, ‘હું જ સમય છું, દુઃખ કે સુખ મારા પ્રવાહને રોકી શકતાં નથી પરંતુ ક્યારેક ભાગ્યની રેખા આગળ મારૂં કંઇજ ચાલતુ નથી. એનો અર્થ આપણે સમયને કોસીએ છીએ પરંતુ સમય ભાગ્ય મુજબ ચાલે છે. અને ભાગ્ય માનવે જાણે અજાણે કરેલાં કર્મ અનુસાર ઘડાય છે. આમ કર્મ અનુસાર ભાગ્ય અને ભાગ્ય અનુસાર સમયની પરિભાષા બને છે જેની કઠપુતળી બનીને માનવ જીવન-રંગમંચ પર જીવે છે. મૃત્યુ તેના જીવન માટેનો આખરી સમય હોય છે.

માનવનો ગર્વ ઉતારવાનું માત્ર સમયના હાથમાં હોય છે માટે સમયના પ્રવાહમાં તણાવા કરતાં તેની સાથે વહેવું જરૂરી છે. તેની સાથે સરસાઇનાં બદલે તેને શરણે જવામાં જ સાર છે કારણકે ‘સમય સમય બલવાન હૈ, નહીં મનુષ્ય બલવાન’.

કલ્પનાબેનને જન્મદિવસની વધાઈ

જન્મદિવસે આ દોસ્તીનો આ ગજરો મુબારક

 

 

 

 

રાધાની ધારા મુબારક
નારી શક્તિ તને મુબારક
શબ્દજ્યોતી,શબ્દ મુબારક
કલ્પના ની કલ્પના મુબારક
કલમની, હરણફાળ મુબારક
ગુર્જરી,ગુજરાતણ મુબારક
રઘુની કલ્પના તને મુબારક
ગુણીજનના વ્હાલ મુબારક
મધુરા શબદનો રસથાળ મુબારક
છો બેઠકની દીપમાળ,મુબારક
સર્જકોનું વહાલ મુબારક
વાચકોની સંગત મુબારક
તંદુરસ્તીભર્યું તન મુબારક.
આજ મુબારક કાલ મુબારક ,
દરિયા જેટલું વ્હાલ મુબારક ,
તમે રહો ખુશ હરહાલ મુબારક ,
આ દિન તમને હર સાલ મુબારક.
કલ્પના રઘુ તને મુબારક
જન્મદિવસના લાખ મુબારક

૨૧ – શબ્દના સથવારે – ટપાલ – કલ્પના રઘુ

ટપાલ

ટપાલ શબ્દ ‘ટપ્પો’ પરથી આવ્યો. ડાક, પત્ર, ચિઠ્ઠી, કાગળ, પોસ્ટકાર્ડ, અંતરદેશીય, પરબીડીયુ એટલે ટપાલ. અંગ્રેજીમાં તેને ‘Post’ કે ‘Mail’ કહેવાય. જેમાં પત્રો નંખાય તેને ટપાલપેટી કહેવાય. ટપાલને, જે તે વ્યક્તિ સુધી પહોંચાડનારને ડાકીયા, ટપાલી કે પોસ્ટમેન કહેવાય. આ માટેની ઓફીસને ડાકઘર, ટપાલકચેરી કે પોસ્ટઓફીસ કહેવામાં આવે છે.

ટપાલયુગથી ઇ-મેઇલ સુધીની યાત્રા રસપ્રદ છે. ટપાલ સંદેશાવહેવારનું સબળ અંગ છે. વિશ્વનો સર્વપ્રથમ પ્રેમપત્ર રૂકમિણીજીએ કૃષ્ણ ભગવાનને લખ્યો હતો. કવિ કાલીદાસે મેઘને પોતાનો ટપાલી બનાવીને પ્રિયતમાને સંદેશ મોકલ્યો હતો. રાજાઓ દૂત દ્વારા પોતાનો સંદેશ મોકલતા. ક્યારેક કબૂતરને દૂત બનાવતા. સૌ પ્રથમ પર્શિયાના રાજા સાયરસે સંદેશા પહોંચાડવા માટે ઘોડા દ્વારા ટપાલ વ્યવસ્થા શરૂ કરી. આમ કરવાથી સંદેશાવ્યવહારની ગતિ થોડી વધી. ભારતમાં ટપાલસેવાનો પ્રારંભ ૧૮૩૭માં થયો હતો. આજે ભારતમાં દોઢ લાખ ઉપર પોસ્ટઓફીસો છે. ટપાલના પ્રકારોમાં સાદી ટપાલ અને રજીસ્ટર્ડ પોસ્ટ, સ્પીડપોસ્ટ, અંતરદેશીય અને આંતરદેશીય, ટેલીગ્રામ કે તારસેવા કે મનીઓર્ડરનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં ૧૯૧૧માં પહેલી વખત વિમાનમાં ટપાલ લઇ જવામાં આવી હતી. ટપાલને ઝડપથી છૂટી પાડવા માટે પોસ્ટઓફીસોને પીન કોડ આપવામાં આવ્યા હોય છે. પોસ્ટઓફીસોમાં જુદા જુદા રંગની ટપાલપેટીઓ મૂકવામાં આવી હોય છે. ૯ ઓક્ટોબર, વિશ્વ-ટપાલ દિન તરીકે ઓળખાય છે. ૧૫ ઓગષ્ટ ૧૯૪૭ના દિવસે પોસ્ટકાર્ડ પર જય-હિન્દનો ખાસ સીક્કો મારવામાં આવ્યો હતો. રક્ષાબંધન, દિવાળી કે અન્ય વાર-તહેવારે ટપાલ આશીર્વાદરૂપ બને છે. ટપાલ ટિકિટ, પોસ્ટકાર્ડ તેમજ પરબીડિયાના સંગ્રહનો લોકો શોખ ધરાવતાં હોય છે.

આજે ટપાલનું સ્થાન બદલાયું છે. કોમ્પ્યુટર પર ટાઇપ કરેલો મેસેજ કે ઇ-મેઇલ થોડીજ ક્ષણોમાં વિશ્વના કોઇપણ ખૂણે પહોંચાડી શકાય છે. આજના મોબાઇલના ટચસ્ક્રીન પર વોટ્સએપ ટપાલીનું કામ કરે છે. જય શ્રીકૃષ્ણને JSK લખનાર ભક્તોની ભક્તિનું પૂછવુંજ શું? ‘To the point’ વાત કરવાવાળો યુવાન ટપાલ અને ટપાલીને ક્યાંથી ઓળખે? સૌથી ટૂંકા પત્રમાં ‘I Love you’ લખાયેલું હશે, તો સાચા પ્રેમીઓ ‘between two lines’ વાંચીને પ્રેમીને નખશીખ ઓળખવાની ક્ષમતા ધરાવતા હશે!

એક જમાનામાં ટપાલીનો પણ વૈભવ અને ઠાઠ હતો. ટપાલનો કોથળો ઊચકી, સાયકલ પર ઘંટડી વગાડતા, પોસ્ટમેનકાકા, અષાઢી મૂશળધાર મેઘ હોય કે ભાદરવાના ઓતરા-ચિતરાના તાપ હોય કે પોષ મહિનાની કડકડતી ઠંડી હોય, ઘરના એક સદસ્યની જેમ આપણી લાગણીઓના સહભાગી બની ગયેલાં. ખાખી ડગલોને પાટલૂન, આંખે ચશ્મા, કાન પર ભેરવેલી પેન્સીલ, માથે ત્રણ બટનવાળી ત્રિકોણ ટોપી પહેરેલાં ટપાલીકાકાની યાદ તાજી થાય છે. ફળિયામાં સૌ તેમની વાટ જોતાં. કોઇ વિધવા તેના પેન્શનની, કોઇ બૂઢી આંખો પરદેશ ગયેલાં તેના દિકરાનાં વાવડની, કોઇ પરણેતર સરહદ પર ગયેલ તેના પિયુની, કોઇ બાળક તેનાં શાળાના પરિણામની તો કોઇ તેનાં પ્રમોશનની કે કોઇ કંકોત્રીની રાહ જોતાં હોય. જેવી સાયકલની ઘંટડી વાગે, સૌ ટપાલીને ઘેરી વળે જાણે સૌના હૈયા સાથે દસ્તાવેજ ના કર્યો હોય? તેમની આસપાસ લાગણીઓનો સમુદ્ર હિલોળા લે. અભણ વ્યક્તિનો કાગળ વાંચતા તે પોતાનાં દિલની વાત પણ વણી લેતો. નવલકથા ‘પોસ્ટમેન’ના ‘અલી ડોસા’ નું પાત્ર આ વાત લખતા જાણે જીવંત બની જાય છે! ‘ચિઠ્ઠી આઇ રે’, ‘ફૂલ તુમ્હે ભેજા હૈ ખતમેં’, ’લીખે જો ખત તૂઝે’, ‘યે મેરા પ્રેમપત્ર પઢકર’ ગાનારના જીવનમાં ટપાલનું કેટલું મહત્વ હતું?

આ ટપાલ એટલે પાંચ પૈસાનું પોસ્ટકાર્ડ પણ સૌના દિલની લાગણીઓનો રીમોટ કંટ્રોલ તેની પાસે હતો. ક્યાંક પેંડા વહેંચાતા તો ક્યાંક ગમગીની ફેલાઇ જતી. ટપાલની સાથે યાદોના પડીકા બાંધીને તેને વાગોળવાની લિજ્જત કંઇ ઓર જ હતી. ટપાલ હૂંફ હતી, આંધળી માનો કાગળ હતો, પિયુનો એકરાર હતો, વાટ નિરખતી પ્રેમીકા કે માતાનો આધાર હતો. તેમાં સંવેદના હતી અને માટેજ ટપાલી ભગવાન ગણાતો.

ટપાલ સેવા આજે પણ ચાલુ છે. માણસની હયાતિ છે ત્યાં સુધી બે વ્યક્તિનું જોડાણ છે. સંદેશો પહોંચાડવો છે ત્યાં સુધી ટપાલ લખાશે, વહેંચાશે, વંચાશે અને સંઘરાશે.

શું પ્રાર્થના પણ ઇશ્વરને લખેલી ટપાલ નથી? આપણે રોજ પ્રભુને ટપાલ મોકલીએ છીએ. કેટકેટલી અરજી! રોજ બદલાતી અરજી! ક્યારેક યોગ્ય ટપાલી મળે અને યોગ્ય રીતે અરજી મોકલાય, તો પ્રભુ તેને સ્વીકારે છે નહીં તો અરજી પહોંચતી નથી. માનવ પોતે ટપાલી છે. ધ્યાનમાર્ગે પાંચ ઇન્દ્રિયોના ઘોડા સાથે મન, બુધ્ધિ અને અહમ્‍ને અંદર વાળી આત્મા સુધી પહોંચવાની પ્રક્રિયા જો માનવ શીખી જાય તો તેની ટપાલ જરૂર ઇશ્વર સુધી પહોંચે અને તેને તેની સાબિતિરૂપ અનાહતનાદની ઘંટડી સંભળાય જ!

૨૦ – શબ્દના સથવારે – કામધેનુ – કલ્પના રઘુ

કામધેનુ

કામધેનુ એટલે ઇચ્છા પૂરી કરનારી ગાયમાતા. કામ એટલે ઇચ્છા અને ધેનુ એટલે ગાય. કામધેનુ એ સમુદ્રમંથન વખતે નિકળેલા ચૌદ રત્નોમાંનુ એક રત્ન છે. જેનામાં કલ્પવૃક્ષની જેમ યાચકની સર્વ ઇચ્છા પૂરી કરવાની શક્તિ હતી. જેમ દેવોમાં વિષ્ણુ, નદીઓમાં ગંગા શ્રેષ્ઠ છે તેમ ગાયોમાં કામધેનુ શ્રેષ્ઠ છે. કામધેનુ ગાયની પુત્રી નંદિની પણ તેની માફક વરદાયિની છે. પુરાણો અનુસાર, કામધેનુ એ દિવ્ય ગાય છે, જેનું દૂધ અમૃત સમાન મનાય છે. તેના વિષે એમ કહેવાય છે કે આ ગાય બ્રહ્મચારી હોવા છતાં તે દૂધ આપે છે અને જ્યારે ઇચ્છા થાય ત્યારે તેને દોહી શકાય તેવી વિશિષ્ટતા છે.

કામધેનુ સાથે ઘણી પૌરાણિક કથાઓ જોડાયેલી છે. પરશુરામના પિતા, જમદગ્નિના આશ્રમમાં કામધેનુ હતી જેના પ્રતાપે તેમની પાસે પ્રતાપી શક્તિ હતી. આ કામધેનુનું અપહરણ કરનાર હજાર હાથવાળા સહસ્ત્રાર્જુનનો પરશુરામે સંહાર કરી, કામધેનુને આઝાદ કરી હતી. મહર્ષિ વશિષ્ઠના આશ્રમમાં ‘શબલા’ નામની કામધેનુ હતી. વિશ્વામિત્રએ કામધેનુની શક્તિ જોઇને તેની માંગણી કરી. વશિષ્ઠે ના પાડતા યુધ્ધ થયું જેમાં વિશ્વામિત્ર હાર્યા. રઘુવંશની પ્રગતિના મૂળમાં રહેલ દિલીપરાજા પાસે ‘નંદિની’ નામની કામધેનુ હતી.

સૃષ્ટિના નિર્માણમાં સૌ પ્રથમ ગાય ઉત્પન થઇ હતી એટલે વેદ તેને ‘અજાગ્ર’ કહે છે. ગાય એ તો સનાતન ધર્મની કવિતા છે. ગાયના રોમેરોમમાં તેત્રીસ કરોડ દેવી-દેવતાઓનો વાસ હોય છે. ગાયના શરીરમાં સર્વ દેવોની સ્થિતિ દર્શાવતું જે ચિત્ર જોવામાં આવે છે તે કલ્પિત નથી પરંતુ અથર્વવેદ અનુસાર છે.

ગાયોમાં હું કામધેનુ છું એવું શ્રીમદ્‍ ભગવદ્‍ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણએ કહ્યું છે. શ્રીકૃષ્ણલીલામાં ગૌચરણનું મહત્વ બતાવ્યું છે. શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને જાતે ગૌ-પૂજા કરી, ટચલી આંગળી પર ગોવર્ધન પર્વત ધારણ કર્યો હતો ત્યારે કામધેનુએ પોતાના દૂધથી ભગવાનનો અભિષેક કર્યો હતો.

ચાર પ્રકારની ગાય છે. કામધેનુ, કપિલા, સુરભિ અને કવલી. ગીરગાય, બ્રાઝીલની કામધેનુ સિધ્ધ થઇ છે. વિદેશી જર્સી ગાયો કરતાં ભારતીય ગાયો વધુ સાત્વિક હોય છે. આજના યુગમાં કામધેનુ ના હોય પરંતુ ગાય માત્રને કામધેનુ ગણવી જોઇએ. સોલા ભાગવત વિદ્યાપીઠની ગૌશાળામાં રોજ સાંજે ગાયની આરતી થાય છે. દિવાળી અને મકરસંક્રાંતિમાં ગાયને ઘાસ ખવડાવવાનુ, તેનુ પૂજન કરવાનું અને ગૌસેવાનું મહાત્મ્ય છે. વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રીતે ધાર્મિક, સામાજીક સંસ્થાઓ દ્વારા ગાયોનું સંવર્ધન થાય તે ખૂબ જરૂરી છે.

વૈદિક ભારતીય સંસ્કૃતિની પરંપરા પ્રમાણે ગાયોનું મુખ્ય સ્થાન લોકોનું આંગણું છે અને ત્યાંજ ગાય કામધેનુ છે. ‘જેને ઘેર તુલસી ને ગાય તેને ઘેર વૈદ્ય ન જાય’. તેના દૂધ દ્વારા પોષક તત્વો મળે છે. તે આરોગ્યનું રક્ષણ કરે છે અને ખેતી માટે બળદ પણ આપે છે. ચરકે સુશ્રુતના ગ્રંથોમાં તેમજ વાગ્ભટ્ટસંહિતા મુજબ ઔષધીઓ બનાવવા માટે પંચગવ્યને મહત્વ આપ્યું છે. તેના છાણમાં લક્ષ્મીજીનો વાસ હોય છે જ્યારે ગૌમૂત્રમાં ભગીરથી ગંગા વહે છે. ગાયનાં છાણાને બાળવાથી વાતાવરણ શુધ્ધ થાય છે માટે અગ્નિહોત્રમાં ગાયના છાણાનો ઉપયોગ થાય છે. મહાભારતમાં કહ્યુ છે કે કોઇપણ વ્યક્તિ કોઇપણ વિષયનું વાંચન ગાયની પાસે બેસીને કરે તેને તે વિષય આત્મસાત થઇ જાય છે કારણકે ગાય હંમેશા ભાવતરંગો છોડતી રહે છે. એને લીધે આપણું મન સ્થિર, સંયમમાં રહે છે. ગાય સામે મળે તે શુકન કહેવાય. ગાયની આંખમાંથી નિકળતા આસું અપશુકન કહેવાય. મૃતક પાછળ ગાયનુ દાન સર્વશ્રેષ્ઠ ગણાય છે જે મૃતકને વૈતરણી નદી પાર કરવામાં સહાયક બને છે. તેવું માનવામાં આવે છે. ગાયના પૂંછડાની પૂજા કરવામાં આવે છે. મૃત્યુ બાદ શબને ગાયના છાણનું લીંપણ કરી, તેની ઉપર સૂવડાવવામાં આવે છે જેથી વ્યક્તિ અનેક પ્રકારના પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવી દેવલોકને પ્રાપ્ત કરે છે.

કામધેનુ એટલે મનોકામના પૂરી કરનારી એક કલ્પિત ગાય. યથાર્થગીતામાં કહ્યું છે, કામધેનુ કોઇ એવી ગાય નથી જે દૂધની જગ્યાએ મનપસંદ વાનગી પીરસતી હોય. વસ્તુતઃ ‘ગો’ ઇન્દ્રિયોને કહેવામાં આવે છે. ઇન્દ્રિયો પરનુ નિયંત્રણ ઇષ્ટને વશમાં રાખનારમાં હોય છે. જેની ઇન્દ્રિયો ઇશ્વરમાં સ્થિર થઇ જાય છે તેને કશાની જરૂર રહેતી નથી. તેજ સાચા અર્થમાં કામધેનુ છે. પ્રાર્થના કામધેનુ છે. જેનાથી નિર્ભયતા અને આત્મશુધ્ધિ થાય છે. ભક્તિ, વિદ્યા અને કર્મ કામધેનુ સમાન છે. એને દોહતા આવડે તો આનંદરૂપી દૂધ મળે છે. ગીતાને કામધેનુ કહે છે. ગીતાનું દોહન કરનારને તમામ સમસ્યાનું સમાધાન થઇને ઇશ્વર પ્રાપ્તિ થાય છે.

આપણી ગાયમાતા એ આપણી પરંપરા છે. એંઠવાડો ઉલેચતી અને કચરો કે પ્લાસ્ટિક ખાતી, રઝળતી અને કપાતી ગાયોનું રક્ષણ કરવું એ દરેક ભારતીય નાગરિકની ફરજ છે. ગૌસેવાનાં દિવડાં પ્રગટી, અજવાળા રેલાય તે જ જરૂરી છે. કામધેનુ સ્વરૂપ ગૌમાતાને આપણાં વંદન. ‘વંદે ગૌ માતરમ્’

 

૧૯ – શબ્દના સથવારે – ચાટલું – કલ્પના રઘુ

ચાટલું

ચાટલું એટલે અરીસો, આયનો, દર્પણ, આભલું. અંગ્રેજીમાં તેને ‘Mirror’ કે ‘Looking Glass’ કહેવાય છે. જેના વગર તમારી સુંદરતા અધૂરી છે. આ સુંદરતાને કોન્ફીડન્સ સાથે જોડી રાખવાનું કામ કરે છે તે ચાટલાનો ઇતિહાસ જાણવો રહ્યો.

આદિકાળમાં જ્યારે ચાટલું ન હતું ત્યારે જળાશય કે પાણી ભરેલાં પાત્રમાં માણસ પોતાનું પ્રતિબિંબ જોતો. ક્યારેક ચળકતી ધાતુનો અરીસાની જેમ ઉપયોગ થતો. અરીસો અને પાણીમાં દેખાતાં પ્રતિબિંબનો સિધ્ધાંત એક સરખો છે. દરેક વસ્તુ પ્રકાશના કિરણોનું શોષણ કરે છે. જ્યારે લીસી અને ચળકતી સપાટી પરથી પ્રકાશનાં કિરણો પરાવર્તિત થાય છે અને તેમાં પ્રતિબિંબ દેખાય છે.

સાદા કાચને અપારદર્શક કાચમાં ફેરવવા એટલેકે અરીસો બનાવવા માટે ચાંદી અને પારાની રાખનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. મોંઘી જાતના અરીસા બનાવવા માટે સોનાનો ઉપયોગ પણ કરવામાં આવે છે. આમ સાદા કાચ પર ઢોળ ચઢાવવાથી ચાટલું બને છે. ક્યારેય તુટેલો આયનો જોડાતો નથી.

દક્ષિણ પશ્ચિમ બોલિવિયામાં દર વર્ષે સૌથી વિશાળ મીઠા પાણીની સપાટ જમીન વિશ્વના સૌથી મોટા અરીસામાં પરિવર્તન પામે છે. આ વંડરલેન્ડનું નામ ‘Salar de Uyuni’ છે. દર વર્ષે પાણીના પાતળા સ્તર પર પ્રતિબિંબ સર્જાય છે. આખી જમીન અરીસામાં પરિવર્તિત થાય છે જેને અવકાશમાંથી જોઇ શકાય છે.

અરીસા વિનાનું ઘર ભલા શક્ય છે? રોજીંદા જીવનમાં ચહેરો જોવા, મેકઅપ કરવા, વાહન ચલાવવા, રોડના વળાંક પર, ડેકોરેશન માટે, ભરતકામમાં ટાંકવામાં આભલાં કે ચાટલાંનો ઉપયોગ થાય છે. માઇક્રોસ્કોપ, ટેલીસ્કોપમાં તેમજ સબમરીનમાં પેરિસ્કોપમાં અરીસાનો ઉપયોગ થાય છે. ફિલ્મોમાં તેમજ મેજીક શોમાં જાદુગરો આયના ગોઠવીને દ્રષ્ટિભ્રમ ઉભાં કરે છે. સપાટ અરીસા સિવાય બહિર્ગોળ અરીસામાં દૂરનાં દ્રશ્યો નાનાં થઇને દેખાય છે. તે જ રીતે અંતર્ગોળ અરીસામાં પ્રતિબિંબ મોટું થઇને દેખાય છે.

પરાવર્તિત કરે તેજ આયનો કહેવાય. સમાજમાં અમુક વ્યક્તિઓ આયના જેવી હોય છે. એમ કહેવાય છે કે કાચનો ટૂકડો બનીને રહેશો તો કોઇ અડકશે નહીં. જે દિવસે, અરીસો બની જશો તો કોઇ જોયા વિના રહેશે પણ નહીં! ધૂળ ચહેરા પર હોય અને ઉમ્રભર અરીસો સાફ કરતાં રહે તેવી પ્રકૃતિનાં માણસો પણ હોય છે.

સામાજીક તેમજ ધાર્મિક બાબતોમાં અરીસાનાં ઉપયોગ વિશે જાતજાતની માન્યતાઓ પ્રવર્તે છે. વાસ્તુ શાસ્ત્ર પ્રમાણે અરીસો યોગ્ય દિશામાં અને યોગ્ય સ્થિતિમાં રાખવાથી વાસ્તુદોષ દૂર કરી શકાય છે. તૂટેલો અરીસો ઘરમાં રાખવો અપશુકન ગણાય છે કારણકે તે નેગેટીવ એનર્જી આપે છે. મંદીરમાં દેવ-દેવીની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા જો યોગ્ય રીતે થાય તો છેલ્લે અરીસો તૂટી જાય છે, તેવી માન્યતા છે. ઠાકોરજીનો શણગાર કરીને છેલ્લે તેઓને અરીસો બતાડવામાં આવે છે.

એક પળ માટે પણ આયનો સામે ધરો તો શું થાય? આયનો ક્યારેય જૂઠું ના બોલે અને સત્ય હંમેશા કડવું હોય. આયનો ક્યારેક રડાવે તો ક્યારેક ખુશ કરે. વૃધ્ધતત્વની ચાડી આયનોજ ખાય છે. સૌ પ્રથમ કાળા વાળ વચ્ચે સફેદ વાળની હાજરીનો સાક્ષી માત્ર અરીસો જ હોય છે. માનવમનનો રીમોટ કંટ્રોલ આયના પાસે હોય છે. દર્પણમા પોતાનું પ્રતિબિંબ જોતાં જ માનવ વર્તમાન, ભૂત અને ભવિષ્યમાં ડૂબી જાય છે. માત્ર કાચ પર ઢોળ ચઢાવીને બનતાં આ આયનામાં કેટલી તાકાત છે?

બિંબ તેનું પ્રતિબિંબ. અરીસો માનવમાં રહેલા જ્ઞાન કે સ્વભાવને પ્રદર્શિત નથી કરી શકતો. માત્ર બાહ્ય દેખાવવાળા બિંબને પ્રદર્શિત કરે છે, જે શાશ્વત નથી. પરિવર્તનશીલ અને અનિત્ય છે. અંતરની આરસી એક માત્ર ઇશ્વર વાંચી શકે છે. તેને કોઇ છેતરી શકતું નથી. આયનો શીખવે છે કે પ્રતિબિંબથી ક્યારેય ખુશ કે દુઃખી થયા વગર આપણાં મનનો રીમોટ કંટ્રોલ આપણી પાસે રાખવો. સમય અનુસાર પ્રતિબિંબ બદલાશે જેનો સહજ સ્વીકાર કરીને જાતને પ્રેમ કરવો. ‘એકબીજાને આયનો ના બતાવવો’ એ સુખી દાંપત્યજીવનની ચાવી ગણી શકાય. બધું બદલાતુ રહે છે, આ બદલાવનો સ્વીકાર કરીને વર્તમાન દેખાવ રજૂ કરતાં આયનાનો, ચાટલાનો આભાર માનવો જ રહ્યો.

૧૮ – શબ્દના સથવારે – ધૂંસરી – કલ્પના રઘુ

ધૂંસરી

ધૂંસરી એટલે ધુરા, ઢૂંસો, મુક્કો, ઝૂંસરી, ધૂંસર, કાવડ. ગાડી, હળ, વિગેરે ખેંચવા માટે બળદની ખાંધ ઉપર મૂકવામાં આવતુ આડુ લાકડું. કામ, સત્તા કે જવાબદારીનો બોજો કે આગેવાની. લગ્નગ્રંથિ અથવા બે વ્યક્તિને સંલગ્નિત કરનારૂં અન્ય કોઇ બંધન, ગુલામી, શાસન, અંકુશ. અંગ્રેજીમાં ‘yoke’ એટલે ધૂંસરી.

ગાડું એ કૃષિ પરંપરાનું મહત્વનું વાહન ગણાય. એ ભારતીય સંસ્કૃતિનું પ્રતિક છે. ગાડું આજે ભૂલાઇ ગયું છે પરંતુ તેનાં અવશેષો જળવાયેલાં છે. કલ્પના કરો, ગ્રામ્યજીવનનાં એ દ્રશ્યની! ખેડૂત, ખેતર, ખેતી, ખેડાણ, ગાડું, ડમણિયું, એકો, માફો, માંડવો, તેમાં ભરેલા પૂળા, પૈડાનો અવાજ, ગાડાવાળો, ગાડા સાથે બળદો જોતરાય એટલે કે જોડાય. ધૂંસરી એક ખાસ પ્રકારે તૈયાર કરેલો લાકડાનો લાંબો ટૂકડો છે. જે ગાડાનાં મધ્ય ભાગથી તેના અગ્રભાગ સાથે દોરડાથી બાંધી દીધો હોય. આ ધૂંસરીને અવનવી રીતે શણગારવામાં આવે છે. એના ડાબે અને જમણે ભાગે બળદો જોડાય. બળદની કાંધે આ ધૂંસરી આવે એટલે ગાડું ઉચકાય. એ બળદ ધૂંસરીમાંથી બહાર ના નીકળી જાય એટલે એમના ગળે એક ચામડાનો પટ્ટો બંધાય જેને જોતર કહેવામાં આવે. આમ ગાડું જોતરાય એટલેકે જોડાય. બળદોને કાંધે મૂકવાની ધૂંસરી તેલ પાયેલી હોય છે જેથી બળદની કાંધે વેદના ઓછી થાય. આ ગાડાનો સમગ્ર આધાર ધૂંસરી પર હોય છે માટેજ એમ કહેવાય કે ગાડાની ધૂંસરીએ ગીતાનો કર્મયોગ પચાવ્યો છે.

ભક્તકવિ નરસીંહ મહેતાનાં એક પ્રભાતિયાનું તત્વચિંતન ધૂંસરી શબ્દ સાથે સંકળાયેલું છે.

‘હું કરું, હું કરું, એ જ અજ્ઞાનતા, શકટનો ભાર જ્યમ શ્વાન તાણે!’

બળદોની ગરદન પર ધૂંસરી મંડાયેલી હોય અને શકટ એટલે કે ગાડું ચાલ્યે જતું હોય. શ્વાન ગાડા નીચે ચાલે અને સમગ્ર ગાડાનો ભાર જાણે કે પોતે ખેંચી રહ્યો હોય તેવું મિથ્યાભિમાન કરે, આ શ્વાનની અજ્ઞાનતા કહેવાય. સમાજમાં આવી વ્યક્તિઓ આજે પણ જોવા મળે છે. કેટલીક બળદની ધૂંસરી બનીને જીવતી હોય, તો વળી કેટલીક શ્વાન બનીને! માનવ, જીવન દરમ્યાન અનેક પશુઓનો રોલ નિભાવે છે જેમકે વાંદરૂ, ગધેડુ, બળદ, કૂતરૂ, વિગેરે.

બ્રિટિશ સલ્તનતની ધૂંસરી તોડવા માટે, લોહીયાળ ઘટનાઓથી ભરેલી અને મહાત્મા ગાંધીજીએ કરેલી અહિંસક જંગને આજે પણ ભારતીયો દર વર્ષે યાદ કરે છે. ધૂંસરી શબ્દનો વપરાશ અનેક જગ્યાએ થવા લાગ્યો છે જેમકે ગુલામીની ધૂંસરી, સત્તાની ધૂંસરી, ગરીબીની ધૂંસરી, સંસ્કારોની ધૂંસરી. પ્રશ્ન એ થાય છે કે વ્યક્તિની ઓળખ રજૂ કરતું પ્રતિક, શું એના માટે ધૂંસરી કહેવાય? જેમકે યજ્ઞોપવિત, સેંથીનું સિંદૂર. આપણાં હિન્દુ સમાજનાં પાયાનાં સોળ સંસ્કારોની વિરાસત વિસરાઇ રહી છે. આજનો ડહોળાયેલો સમાજ આ નિયમોની પરંપરાને ધૂંસરી ગણીને ફગાવી દેશે તો આવતીકાલના સમાજનું શું થશે? પ્રશ્ન થાય છે કે આ સંસ્કારને ધૂંસરી કે બોજો ગ ણવો કે શણગાર, ગૌરવ કે ઓળખ?

‘મધર ઇન્ડીયા’ ફિલ્મમાં પરિવારનો બળદ મૃત્યુ પામતાં પત્ની ધૂંસરી પકડીને હળ ખેંચે છે. અપંગ પતિને કારણે આ ધૂંસરીને બોજો ગણ્યા વગર આખા પરિવારની ધૂંસરી પોતાનાં ખભે ઉચકીને સંસાર રથ ચલાવી રહી છે. પન્નાલાલ પટેલની જાણીતી નવલકથા ‘કંકુ’માં વિધવા કંકુ ધૂંસરી બનીને પરિવારની તમામ જવાબદારી ઉપાડી લે છે. જરૂર પડે પોતે હળ પણ ચલાવે છે. આ ભારતીય સંસ્કૃતિની શ્રેષ્ઠ દેન છે.

કેટલાંક દાયકાઓ પહેલાં સ્ત્રી માટે ઘરની ચાર દિવાલોની અંદર પરિવાર અને બાળકોની દેખભાળ એજ તેમનુ કાર્યક્ષેત્ર હતું. આજે ભારતીયોની માનસિકતામાં પરિવર્તન આવ્યું છે. આજની સ્ત્રી કોર્પોરેટની આ દુનિયામાં પતિ સાથે કદમથી કદમ અને ખભેથી ખભો મેળવીને ચાલે છે, એ નારી સશક્તિકરણનું જમા પાસુ છે. બળદ નર જાતિ છે અને ધૂંસરીની પીડા સહન કરે છે પરંતુ આજની નારી જ્યારે કુટુંબની ધૂંસરીને પુરુષ સાથે સમાન રીતે ઉપાડે તે સમગ્ર નારીજાત માટે ગૌરવ લેવા જેવી વાત છે.

આજનો યુવાવર્ગ જીન્દગીમાં પોતાને ઉપાડવામાં આવતાં બોજાને ધૂંસરી ગણ્યા વગર હકારાત્મક બનીને જવાબદારી નિભાવશે તો તેમના દ્વારા કરાતાં તમામ કાર્ય સહજ બની જશે. પછી તે કુટુંબ હશે, સમાજ, સંસ્થા કે દેશ! કારણકે ધૂંસરી તો ખભે નાંખવી જ રહી.

બાકી આજે તો બળદોનાં પ્રમાણ ઘટવાથી અને યુગ પરિવર્તનને કારણે ધૂંસરી વિસરાઇને યંત્રોનો પ્રવેશ થયો છે. અસલમાં તો ખેડૂતનાં બાળકોની રમત આજેય યાદ આવે છે. ખેડૂતનાં બે છોકરાં જાણે બે બળદિયા, એક હાથનાં કાંડે દોરી બાંધી, એક લાકડીનાં કટકાને એક એક છેડો, ધૂંસરી બનાવી, પકડાવી, એક છોકરો ખેડૂત બની એ બન્નેની સળોંઢ દોરી (રાશ) પોતે પકડી, ‘હાલો મારાં બાપલાં! હાલો મારાં ધોળિયા, કાળિયા! અરે, વળ-વળ, પાધરો-પાધરો’ બોલતાં ખેડૂતની રમત રમતાં હવે ક્યાં જોવા મળશે?

 

૧૭ – શબ્દના સથવારે – ઘંટ – કલ્પના રઘુ

ઘંટ

ઘંટ શબ્દનો વિચાર આવતાં જ મનમાં અનેક પ્રકારનાં ઘંટ વાગવા માંડે છે અને દિલમાં ઘંટડીઓ. મોટો હોય તે ઘંટ અને નાની હોય તે ઘંટડી. અંગ્રેજીમાં ઘંટને ‘બેલ’ કહેવામાં આવે છે. ઘંટ એટલે ધાતુ (કાંસા)ની ઊંધા પ્યાલાના આકારની કે જાડી લોઢી જેવી વગાડવાની વસ્તુ, ઝાલર કે ઘંટા, ટોકરો કે ટંકોરો. કોઇ વ્યક્તિ ઉસ્તાદ, ધૂર્ત કે જબરી હોય તેને ઘંટ કહેવાય. ઘંટ ફરવો એટલે ખાલીખમ હોવું કે વપરાઇ જવું. ઘંટ વાગવો એટલે ગરીબાઇ હોવી. ઘંટ વગાડવો એટલે જાહેર કરવું. ઘંટાકાર એટલે ઘંટના આકરનું. ઘંટાકર્ણ એટલે મહાદેવનો એક પ્રિય અનુચર. ઘંટાઘર એટલે જાહેર ઉપયોગ માટે રખાતી મોટી ઘડીયાળનું ઘર કે ટાવર. ઘંટાપથ એટલે રાજમાર્ગ કે મુખ્ય રસ્તો. ઘંટારવ એટલે ઘંટનો અવાજ. મોટા ઘંટનો ટકોરો એટલે ઘંટો. ઘંટાળી એટલે ઘુઘરીઓની હાર. ઘંટડી એટલે છેક નાનો ઘંટ, ટોકરી, ટંકોરી કે શૂન્ય. ઘંટડી વગાડવી એટલે ખાલી કે નવરૂ નકામુ બનીને રઝળવું અથવા પૂરૂ થાય છે એમ જણાવવું.

ઘંટ પુરુષવાચક અને ઘંટડી સ્ત્રીલિંગ સૂચવે છે. મંદિરની બહાર ઘંટ અને અંદર ઘંટડી હોય છે. ઘંટનો અવાજ મોટો અને ઘંટડીનો નાનો હોય છે. ઘંટડીનો અવાજ, પ્રભુ આરતી સમયે તેમની નજીક રાખે છે જ્યારે ઘંટને ગર્ભદ્વારે રાખે છે. રડતું બાળક છાનું રાખવાની ક્ષમતા ઘંટડીમાં છે જ્યારે ઘંટનો અવાજ સૂતેલા બાળકોને ઝબકાવીને જગાડી દે છે. છતાં ઘંટનું એક ચોક્કસ સ્થાન છે.

શાળામાં, મંદિર કે દેવળમાં, સ્ટેશન પર કે ઘરનાં દ્વારે ઘંટ જોવા મળે છે. પહેલાં રાજાના મહેલની બહાર, ન્યાયનો ઘંટ રખાતો જેમાં પ્રજા ન્યાય માટે ઘંટ વગાડીને રાજાને સૂચિત કરતી. ચેતવણી, સાવચેતી કે ભય સંકેત માટે વગાડાતો ઘંટ ભયનો ઘંટ કહેવાય. રાણકપુર મંદિરમાં ગર્ભદ્વારની ડાબી અને જમણી બાજુએ બે ૨૫૦-૨૫૦ કિ. ગ્રા. વજન ધરાવતા ઘંટ છે. જેમાં એક નર ઘંટ અને બીજો માદા ઘંટ છે. આ ઘંટ વગાડતાં થતો ઓમકારનો રણકાર ૩ કી. મી. દૂર સુધી સાંભળી શકાય છે. ખોડલધામ મંદિર પર ધજાદંડને ૨૨ ઘંટથી શણગાર્યો છે. શ્રી ઘંટાકર્ણ મહાવીરનાં મહૂડી તીર્થમાં ઉંચા સ્તંભ પર મોટો ઘંટ મંત્રિત કરીને મૂક્યો છે.

ઘંટ ખાસ ધાતુઓ ભેગી કરીને બનાવવામાં આવે છે. ઓમકાર અને ઘંટનાદને સીધો સંબંધ છે. ઘંટના ધ્વનિમાંથી ઓમ પ્રગટ થાય છે. હિન્દુ મંદિરમાં આરતી વખતે ઘંટનાદ કરવામાં આવે છે. ઘંટના ધ્વનિથી તરંગો પેદા થાય છે જેનાથી બહારની દુનિયા ભૂલીને પ્રભુ દર્શનમાં યોગ પેદા થાય છે. મન બીજે વિચરતુ બંધ થઇને ઇશ્વરમાં લીન થાય છે. દૂર દૂર સુધી આ ધ્વનિનાં તરંગો પ્રસરે છે જેની અસર માનવ મન પર થાય છે. તે વાતાવરણની અશુધ્ધિઓને દૂર કરે છે. આમ ઘંટ ધર્મ અને વિજ્ઞાનનો સુમેળ કરે છે. એવી માન્યતા છે, આરતી સમયે અને દર્શન કરતી વખતે ઘંટ વગાડવાથી પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરેલી મૂર્તિઓ જાગૃત થાય છે. પુરાણો પ્રમાણે માણસનાં પાપો નષ્ટ પામે છે. ઘંટને કાળનું પ્રતિક માનવામાં આવે છે. તાજા સમાચાર પ્રમાણે એન. જી. ટી. એ. અમરનાથ મંદિરમાં ઘંટ વગાડવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે જો કે તેની સામે લોકોએ સુપ્રીમ કોર્ટનો દરવાજો ખટખટાવ્યો છે. દેવળમાં પ્રાર્થના સમયનો સંકેત, એટલે કરવામાં આવતો ઘંટનો અવાજ. લોકો જ્યાં હોય તે સ્થાને કામ છોડીને પ્રાર્થના કરે છે. પ્રસંગ અનુસાર ઘંટનાદની ગતિમાં ફેર કરવામાં આવે છે.

સમગ્ર વિશ્વને પોતાનાં પ્રભાવ હેઠળ રાખનાર ઘંટ આટલો વિશેષ છે ત્યારે વિચારવું રહ્યું કે ઘંટ કરતાં ઘંટને ઘડનાર કેટલો મહાન કહેવાય? આ વાતને મધ્યબિન્દુમાં રાખીને કવિ શ્રી શ્રીધરાણીએ સુંદર કવિતા લખી છે, જે દ્વારા તે કહેવા માંગે છે કે ઇશ્વર કહે છે મને પૂજારીની પૂજા અને ઘંટનાદ પસંદ નથી. ઘંટનાં નાદે મારા કાન ફૂટે છે માટે પૂજારી પાછો જા, ઘંટનો ઘડનાર કે જે રાત-દિન નીંદર લીધા વગર એરણ સાથે હથોડા અફાળીને ઘંટને ઘડે છે તેની પૂજા સાચી છે જે મને સ્વીકાર્ય છે.

ઘંટ વગાડવો એ એક કળા છે. ઘંટની પણ એક ભાષા હોય છે. જુદા જુદા ઘંટારવ દ્વારા અનેક પ્રકારના સંદેશ મોક્લાય છે. યુવાનીમાં દિલમાં ઘંટી વાગે એ અનુભવ આહ્‍લાદક હોય છે પરંતુ વૃધ્ધત્વને આરે મૃત્યુનો ઘંટ વાગે એ પીડાદાયક હોય છે જે દરેકે જીવનમાં સાંભળવોજ રહ્યો.