પારદર્શી લેખક/ભાઈ શ્રી નવીન બેંકરને શબ્દાંજલિ…—દેવિકા રાહુલ ધ્રુવ

૯-૨૬-૧૯૪૧ થી ૯-૨૦-૨૦૨૦

બાળપણમાં  જેમની સાથે જીંદગીને, એના સંઘર્ષોને નજીકથી જોયા હોય તેવા  નિકટના આત્મીય ભાઈને માટે  ’હતા’ લખવાનું આવે ત્યારે  કેવું અને કેટલું લાગી આવે? નાનપણથી જ સંઘર્ષોના વહેણમાં અમે સાથે વહ્યા છીએ.. અનાયાસે જ નવીનભાઈની અને મારી એકસરખી લેખનશક્તિ કેળવાઈ અને એકસરખા  સાહિત્યના રસ બંનેના વિકસતા રહ્યાં. હા, પ્રવાહ બદલાતા રહ્યા. પ્રવાહની દિશા બદલાતી ગઈ  અને તેમના પ્રવાસનો મુકામ પણ આવી ગયો.

શું લખું? ઘણું બધું, એક દળદાર પુસ્તક જેટલું બધું અંદર ઘૂમરાય છે..જોરથી વલોવાય છે.

 ગઈ રક્ષાબંધને…

 આ છેલ્લી છે, એ જાણ સાથે હૈયું હચમચાવીને, રાખડી બાંધી’તી.

છેલ્લી ન રહે, એ ભાવ સાથે  ઘૂંટ ગટગટાવીને રાખડી બાંધી’તી. 

ચાહ એવી ખૂબ જાગે, ચમત્કાર થાય  ને સઘળુ સારું થઈ જાય પણ

ખોટા, જૂઠા દિલાસા સાથે, કડવું સચ પચાવીને રાખડી બાંધી’તી. 

જાણ્યું’તું સમય બળવાન છે, પણ કોપાયમાન આવો? સાવ કટાણે?

વિધિની વક્રતાના દ્વારો ખૂબ ખટખટાવીને રાખડી બાંધી’તી. 

મજબૂત છીએ, આવજે પણ પીડા વિના મળજે ભાઈને, માની જેમ જ,

હકભર્યા હુકમના સાદ સાથે, બહુ જ મન મનાવીને બાંધી’તી. 

जानामि सत्यं न च मे स्वीकृति, એ લાચારી ને વેદનાને હરાવી

રુદિયે શ્રધ્ધાસભર સૂતરનો તાર કચકચાવીને રાખડી બાંધી’તી.

પણ….  આખરે સપ્ટે.૨૦ની રાત્રે ૧૧.૧૫ વાગે તેમણે જીવનમંચ પરથી વિદાય લઈ જ લીધી. આમ તો તેમની જીવન-કિતાબના પાનેપાના ખુલ્લાં જ હતા. પણ છેલ્લે સંવેદનાના સાત સાત સાગર સમાવીને સૌને અલવિદા કહીને સૂઈ ગયા.

 જીવનના સારા-માઠા, હળવા-ભારે પ્રસંગો, હજ્જારો બનાવો, એના પ્રતિબિંબો મારા માનસપટ પર ઉભરાઈ આવે છે. અત્યારે તો  યાદ એ આવે છે કે આજથી પાંચ વર્ષ પહેલાં તેમણે મારી પાસે પોતાના વિશે લખવા જણાવ્યું હતું ત્યારે તો મેં તરત લખી આપ્યું હયું પણ આજની અને ત્યારની વાત વચ્ચે કેટલો મોટો ફરક છે? છતાં એમાંનો  કેટલોક ભાગ અહીં… 

 નવીન બેંકર એટલે  એક બહુમુખી પ્રતિભા અને બહુરંગી વ્યક્તિત્વ.                                                           

 નવીન બેંકર એટલે એક મસ્ત મઝાના, રંગીલા–રસીલા,મળતાવડા, નિખાલસ, ઉમદા અને ખુબ જ ઊર્મિશીલ માનવ. તેમની કલમ એટલે કમાલ ! અજબનો જાદૂ. અમેરિકન ફિલ્મ હોય કે ગુજરાતી નાટક, વ્યક્તિ પરિચય હોય કે હ્યુસ્ટનની કોઈપણ સંસ્થાની પ્રવૃત્તિ; તેમનું અવલોકન અને અહેવાલ આબાદ જ હોય. નાટક–સિનેમા, ફોટા,સંગીત અને લેખન તેમના મુખ્ય રસના વિષયો.

“સંકટભરી આ જીંદગીથી હારનારો હું નથી,સાગર ડુબાડી દે મને તેવો કિનારો હું નથી.” એવી જુસ્સાદાર શાયરીઓ ગણગણવાના નાનપણથી શોખીન, તો વળી નજર સામે સતત ‘આ દિવસો પણ વહી જશે’નું સૂત્ર રાખી જીવનના ચડાવ–ઊતારની ફિકરને, ફાકી કરી ફરનાર અલગારી પણ લાગે. ક્યારેક પોતાને ‘નિત્યાનંદભારતી’ બનાવે તો ક્યારેક શાંતિકાકા બની જાય. એક ઠેકાણે એમણે લખ્યું છે કે,”જિન્દગીમાં, મેં એવા અને એટલા બધા અનુભવો કર્યા છે અને સત્યોને ધરબાઇ ગયેલા જોયા છે એટલે ‘સત્યમેવ જયતે‘ સ્લોગનમાં મને વિશ્વાસ રહ્યો નથી.”  

કદાચ એટલે જ એ જીંદગીને શિસ્તથી કે ગંભીરતાથી ક્યારેય જીવી જ શક્યા નથી.

 આજે તેમના ભીતરમાં ડોકિયું કરતો વિશેષ પરિચય આપું. ૧૯૪૧માં ભૂડાસણ નામે નાનકડાં ગામમાં તેમનો જન્મ; ઉછેર અમદાવાદમાં અને ૧૯૭૯થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયાં હતા.  દાદા શરાફી પેઢી ચલાવતા અને ઘણાં ધનિક. પણ કાળે કરીને સઘળું ઘસાતું ચાલ્યું. તેથી પિતાની સ્થિતિ અતિ સામાન્ય.  અમે નાની ચાર બેનો અને એક નાનો ભાઈ. પોતે સૌથી મોટાં. ચૌદથી અઢાર વર્ષની કિશોરાવસ્થામાં  અમદાવાદમાં દોઢસો જેટલી જગાએ છાપાં નાંખવા જતા..પગમાં જુતિયાં પણ નહિ અને બપોરે ધોમધખતા તાપમાં છાપાનાં ‘વધારા’ પણ બૂમો પાડીને ખપાવવા જતા.દિવાળી ટાણે ખભે પાટિયું ભરાવી માણેકચોકમાં દારુખાનું વેચતા અને ઉતરાણના આગલા દિવસોમાં પતંગ દોરી પણ વેચવા નીકળતા. અરે! આ બધા કામો કરતાં કરતાં ૧૯૫૬માં મહાગુજરાતના તોફાનોમાં છાપાવાળા તરીકેનો પાસ હોવા છતાં પોલીસનો માર ખાઈ જેલ પણ વેઠેલી !

આર્થિક સંકડામણો અને યુવાનીના અધૂરા ઓરતાની વચ્ચે ઝઝુમતા નવીન બેંકર ૧૯૬૨માં બી.કોમ. થયાં. સરકારી ઑડિટર તરીકે અમદાવાદની એકાઉન્ટન્ટ જનરલની ઑફિસમાં પૂરાં ૨૩ વર્ષ કામ કર્યું. આ ખર્ચા–નિયમનનું કામ તેમણે બરાબર ખબરદારી અને રુઆબભેર કર્યું. હંમેશા તેમને લાગતું કે જીંદગીનો એ દોર સુવર્ણકાળ હતો.

બાવીસની ઉંમરે કેન્દ્રિય સચિવાલય હિન્દી પરિષદ યોજિત “પ્રેમચંદજીકી સાહિત્ય સેવા” એ વિષય પર વક્તૃત્વ સ્પર્ધામાં વૈવિધ્યપૂર્ણ વક્તવ્ય આપ્યું હતુ અને પ્રથમ ઈનામ પણ મેળવેલું. તેમાં તેમની વાક્‍છટા દાદપાત્ર બની હતી. સિનેમા અને નાટકો પ્રત્યેના અનુરાગ પછી લેખનનો છંદ લાગ્યો અને પછી તો એ જ જીવનનો રંગ બની ગયો. ૧૯૬૨માં નવીનભાઈની પહેલી વાર્તા ‘પુનરાવર્તન’ કોલેજના વાર્ષિક અંકમાં છપાયેલી. અનંતરાય રાવળ, રમણલાલ જોશી, અશોક હર્ષ અને પીતાંબર પટેલે તેમને નવલિકાલેખન અંગે માર્ગદર્શન આપેલું. ત્યાર પછી ‘સ્ત્રીઓ અને સરકારી નોકરી’ કટાક્ષિકા, ’દિલ એક મંદિર’ ‘ ચાંદની’ માં પ્રગટ થઈ. તે પછી વાર્તાલેખનમાં વેગ આવ્યો. ઉપરાછાપરી સવાસો જેટલી તેમની નવલિકાઓ જુદા જુદા મેગેઝીનોમાં પ્રકાશિત થતી રહી. સ્ત્રી, શ્રી, મહેંદી, શ્રીરંગ ડાયજેસ્ટ,આરામ, મુંબઈ સમાચાર, કંકાવટી, જન્મભૂમિ પ્રવાસી, નવચેતન વગેરેમાં છપાતી રહી.તેમની ઘણી વાર્તાઓને ઈનામો પણ મળ્યાં. આમાંથી પાંચ વાર્તાસંગ્રહો બન્યાં.” હેમવર્ષા’, ‘અરમાનોની આતશબાજી’, ’રંગભીની રાત્યુંના સમ’,’કલંકિત’ અને ‘પરાઈ ડાળનું પંખી’. ૧૮ જેટલી રોમેન્ટીક પોકેટબુક્સ પણ ૧૯૬૪ થી ૧૯૭૧ દરમ્યાન પ્રસિધ્ધ થઈ હતી. એ જમાનામાં, બે રુપિયાની કિંમતમાં ૯૬ પાનાની પોકેટબુકોનું ચલણ હતું. રસિક મહેતા, કોલક, લક્ષ્મીકાંત વોરા..એમના જમાનાના જાણીતા લેખકો. આ પોકેટબુકો એસ.ટી સ્ટેન્ડો પર વધુ વેચાતી.

નવીનભાઈની વાર્તાને અંગત જીવન સાથે સીધો સંબંધ.હ્રદયમાં હેલે ચઢેલી ઊર્મિઓએ તેમની પાસે વાર્તા લખાવી છે. તેમની કલ્પનાની ત્રિજ્યા , જીવનના વર્તુળ બહાર જઈ શકી નથી. આભને અડવા કરતાં વાસ્તવિકતાની નક્કર ધરતી પર સહજ રીતે  તેમની  કલમ સરી છે. અતીતમાં જઈ વાર્તાના ઉપાડ અને ઉઘાડની તેમની શૈલીની રસાળતા ઘણી સફળ અને વાંચકને  જકડનારી રહી છે.

 ૧૯૬૪થી ૧૯૭૭ સુધી તેમણે  ડઝનેક એકાંકીઓ અને  કેટલાક  ત્રિઅંકી નાટકોમાં કામ કર્યું હતું. ૧૯૭૦ થી ૧૯૭૪ દરમ્યાન ગુજરાતી રંગમંચ અને ફિલ્મી જગતના જાણીતા કલાકારોની વ્યક્તિગત મુલાકાત અંગેના લેખો  સ્વ. ચાંપશી ઉદ્દેશીના ‘નવચેતન’માં દર મહિને નિયમિત છપાતા. પ્રતાપ ઓઝા, માર્કન્ડ ભટ્ટ,અરવિંદ પંડ્યા, મનહર રસકપૂર, પ્રાણસુખ નાયક, પી.ખરસાણી, સ્વ.વિજય દત્ત, નરોત્તમ શાહ, દામિની મહેતા, જશવંત ઠાકર, દીનેશ શુક્લ, નલીન દવે વગેરે.. નામોની યાદી તો ખુબ લાંબી છે પણ મુખ્યત્વે આ છે. ૧૯૭૯માં અમેરિકા આવ્યાં. ન્યુયોર્કની ‘Russ Togs‘નામની કંપનીમાં અને સબ–વે સ્ટેશનો પરના કેન્ડી સ્ટોરોમાં અર્થ–ઉપાર્જનના કામની સાથે સાથે ઈતર પ્રવૃત્તિઓ પણ ચાલુ રહી. ફિલ્મો, ગુજરાતી નાટકોના અહેવાલ, અવલોકનો આદિ વિષય પરના તેમના અભ્યાસપૂર્ણ લેખો  ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’, ગુજરાત સમાચાર’,  ‘નયા પડકાર’ વગેરેમાં આવતા રહ્યાં.પહેલાં તો આ લેખોની તેઓ અનુક્રમણિકા રાખતા.૧૯૯૧–૯૫ દરમ્યાન આ આંકડો ૧૦૭ સુધી પહોંચી ગયો. પછી તો એ દિનચર્યા છોડી દીધી!

૧૯૮૬માં ન્યુયોર્કના ગુજરાતી સમાજે યોજેલી એક નાટ્ય હરિફાઈમાં નવીન બેંકર દિગ્દર્શિત નાટક ‘ધનાજીનું ધીંગાણુ’ રજૂ થયેલું જેમાં તેમણે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. ૧૯૮૮માં હ્યુસ્ટન સ્થળાંતર કર્યા પછી હ્યુસ્ટન નાટય કલાવૃંદ સાથે જોડાયા અને  ક્યારેક ‘મહાભારત’ના અંધ ધૃતરાષ્ટ્ર બને તો ‘શોલે’ના કાલિયાનો રોલ કરે. હ્યુસ્ટનની ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા, અને સીનીયર  સિટીઝન એસોસિયેશન સાથે પણ જોડાયા.દરેક સંસ્થાની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિયપણે તે અચૂક હાથ બઢાવે જ. નાટક સ્પોન્સર કરતાં પહેલાં પ્રમોટર, તે નાટકના કલાકારો અંગે નવીનભાઈનો અભિપ્રાય પૂછે. જૂની અવેતન રંગભૂમિના નાટકોથી માંડીને આજના નાટકો સુધીનું, તેમનું જ્ઞાન અજોડ હતું.

નવીનભાઈને એક કામ અતિ પ્રિય અને તે નાટ્યમંચ કે ફિલ્મ જગતની કોઈપણ વ્યક્તિ હ્યુસ્ટનમાં આવે ત્યારે તેમની સાથેની મુલાકાત અને વાર્તાલાપનું આલેખન. આવનાર વ્યક્તિ પણ તેમને મળીને અચૂક કૃતકૃત્ય થઈ જાય. એ અંગેની રસપ્રદ વાતો  નવીનભાઈના મુખે સાંભળવાની મઝા આવે.અને આલ્બમ જુઓ તો નવાઈ જ પામો. મન્નાડે, આશાભોંસલે, અનુમલિક,એ.આર. રહેમાન,ધર્મેન્દ્ર,અમીરખાન, અક્ષયકુમાર, બબીતા, કરિશ્મા, પ્રીતિઝીન્ટા,પરેશ રાવલ, પદમારાણી,ફાલ્ગુની પાઠક, નાના પાટેકર, અનિલકપૂર,ઐશ્વર્યારાય,અમિતાભ બચ્ચન, સલમાનખાન અને આવાં બીજાં તો અનેક..નવીન બેંકરની દરેક સાથે તસ્વીર તો હોય જ! આમાનાં ઘણાં કલાકારોને પોતાની કારમાં બેસાડીને હિલક્રોફ્ટ પરના ઈન્ડીયન સ્ટોરોમાં, હિન્દી ચલચિત્રો દર્શાવતા સિનેમા થિયેટરોમાં અને હોટલોમાં લઈ ગયા છે. શો કરવા આવતા કલાકારોને હોટલ પરથી લાવવા લઈ જવાની, સ્ટેજ પરની વ્યવસ્થામાં મદદ કરવાની  કામગીરીની રોમાંચક વાતોનો તો તેમની પાસે ખજાનો છે.અત્યાર સુધીમાં તેમણે ૨૫૦ જેટલાં અહેવાલો લખ્યાં. કોઈ સંસ્થામાં આગેવાનીનું પદ ન લે, કોઇ કમિટીમાં મેમ્બર  પણ નહીં. પોઝીશનનો જરા યે મોહ નહિ પણ મૂક સેવક રહેવાનું પસંદ કરે.

૨૦૧૦ની સાલમાં હ્યુસ્ટનના વરિષ્ઠ મંડળે નવીનભાઈના આ પ્રદાનને સન્માન–પત્રથી નવાજ્યું.. ઈન્ડિયન કલ્ચરલ સેન્ટર ઓફ હ્યુસ્ટને તેમને ‘સ્પીરીટ ઓફ ટાગોર એવોર્ડ’  કોન્સ્યુલર જનરલના શુભ હસ્તે ,૧૫મી ઓગસ્ટના સમારોહમાં, એનાયત કર્યો હતો.

મંદિરમાં ભજન ચાલતું હોય કે ક્યાંક  સંગીત ચાલતું હોય તો ખંજરી લઈ વગાડવા બેસી જવાનું તેમને ખુબ ગમે, બંસરી વાદન પણ કરી જાણે. ગાડી ચલાવતાં ચલાવતાં ગીતો ગણગણવાનું પણ ચૂકે નહિ! જ્યારે જ્યારે ભારત જાય ત્યારે અમદાવાદની સાંજે ઠાકોરભાઈ દેસાઈ  હોલમાં જઈ નાટકો જોવા જાય જ.ભગવતીકુમાર શર્મા, રજનીકુમાર પંડ્યા સિધ્ધાર્થ રાંદેરિયા,અશોક દવે વિનોદ ભટ્ટ, વગેરેને અવશ્ય મળે. અમદાવાદનાં પોતાના મકાનમાં જઈ, એકાંત મહેસૂસ કરી,ખુદમાં ખોવાઈ જવાની વાતો પણ કરે. દરિયા કિનારે રેતીમાં પડેલાં છીપલાં જેવા સંસ્મરણોને વાગોળવામાં પણ તેમને મઝા આવતી. આ છીપલાં પણ કેવા? ખુબ અમોલા પણ વ્યવહાર જગતમાં એનું મૂલ્ય ?!!! ખરું?

ઈન્ટરનેટ પર તેમનો એક બ્લોગ બનાવેલ–

‘એક અનૂભુતિ  એક અહેસાસ’ http://navinbanker.gujaratisahityasarita.org/

‘મારા સંસ્મરણો’ શિર્ષક હેઠળ પોતાની આત્મકથાના પાનાં ત્યાં ખુલ્લાં કર્યા છે. કેટલાક રેખાચિત્રો પણ આલેખ્યા છે.

બહુરંગી વ્યક્તિત્વ અને બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા નિખાલસ નવીન બેંકરના ખજાનામાં આવું ઘણું  બધું છે. કશી યે ઓછપની, ક્યારે ય ફરિયાદ વગર, નાની નાની વાતોમાંથી મોટો આનંદ માણવો તે નાનીસૂની વાત નથી.

આજે આ વિશેષ પરિચય લખીને મારી ભીની થઈ ગયેલી કલમને શબ્દાંજલિ અર્પીને અટકાવું.

શબ્દાંજલિઃ

વંદન કરી,ચરણે તમારા, ભાવથી નમીએ અમે.

શબ્દો તણા ફૂલો ધરી, સાથે મળી ઝુકીએ અમે.

મીંચી ભલે હો આંખ આજે ને થયાં વિલીન પણ,

લેખન થકી રહેશો અમર, મનમાં સદા સ્મરીએ અમે.

સુગંધ જે  ફેલાવી છે, અક્ષર થકી ચારે દિશે,

એ મ્હેંકને સામે ધરી, શબ્દાંજલિ  દઈએ અમે.

વંદન કરી,બે હાથ જોડી, પ્રેમથી સૌ પ્રાર્થીએ

તમ આતમાની શાંતિ અર્થે અંજલિ દઈએ અમે.

 અસ્તુ.

દેવિકા રાહુલ ધ્રુવ
(સપ્ટે. ૨૨,૨૦૨૦)

૩૫-કબીરા

‘કબીર કાફે ‘ફ્યુઝન રોક બેન્ડ -૧

મુનિયા પિંજરેવાલી તેરા સદગુરુ હૈ વેપારી…તેરા સાહેબ હૈ વેપારી…

પાંચ તત્વોકા બના પિંજરા,તામેં મુનિયા બેઠી;

તુટ ગયા પિંજરા,ઉડ ગઈ મુનિયા…રોવન લાગી દુનિયામુનિયા પિંજરેવાલી,તેરા સાહેબ હૈ વેપારી…

કહે કબીર સુનો ભાઈ સાધો,મુનિયા કી ગત ન્યારી..

જો મુનિયા કો લગે લગાવે,આવાગમન હૈ ભારી…(મુનિયા-આત્મા)

આજે મારે આવા કબીરનાં દોહાને રોક બેન્ડ સાથે ગાઈને,૨૦,૦૦૦ નવયુવાનોને એક સાથે પોતાના રોકીંગ રોકબેન્ડથી નચાવતાં,અને સાથે સાથે કબીરનું ચિંતન લોકો સુધી પહોંચાડતાં,કંઈક નવાજ જોમ અને ઉત્સાહથી ભરપૂર એવા પાંચ યુવાનોની વાત કરવી છે 

“અમારા બેન્ડનો પહેલો મેમ્બર કબીર છે.” એવું કહેતા પાંચ જણનું બનેલ ‘કબીર કાફે’ ફ્યુઝન રોક બેન્ડ ભારતનાં ત્રણ મોટા બેન્ડમાનું એક છે. મુંબઈનાં આ બેન્ડે ગુજરાતમાં પ૦થી વધારે કાર્યક્રમ કર્યા છે અને ભારતમાં અને પરદેશમાં કબીરનાં દોહા,ભજન અને પદોને પોતાનાં આગવા અંદાઝમાં રજૂ કર્યા છે.કબીરનાં દોહાને ફોક ફ્યુઝન વર્ઝનમાં મૂકી,તેમના કોમ્પોઝીશનને પોપ,રોક,રેગે(reggae)અને ક્યારેક કર્નાટકી તડકા સાથે રજૂ કરે છે.નવયુવાનોને અને લોકોને કબીરવાણી અને કબીરવિચારધારા તેમનાં સંગીત દ્વારા મનોરંજન સાથે પીરસે છે.સિંગાપુર,થાઈલેન્ડ,અમેરિકા,યુ.કે,રશિયા અને ઈજીપ્ત જેવા દસેક દેશોમાં તેમણે કબીરના દોહા સંગીતમય રીતે પીરસી કબીરને પરદેશમાં પણ પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.

૬૦૦ વર્ષ પહેલા થઈ ગયેલા કબીરની વાણીને પોતાની આગવી રીતે સંગીતમાં ઢાળી ,આજની યુવા પેઢીને તેના ગહન રહસ્ય સમજાવતા સમજાવતા મનોરંજન પૂરું પાડવું અને કબીર સિવાય બીજુ કંઈ જ ગાવું નહીં તે એક રોકબેન્ડ માટે નાની સુની વાત નથી.ઉપરનાં ‘મુનિયા પિંજરેવાલી ‘ પદમાં પાંચ તત્વોથી બનેલ આપણા શરીર રુપી પિંજરામાં મુનિયા રૂપી આપણો આત્મા બેઠો છે.અને મૃત્યુ આવશે ત્યારે દેહ રૂપી પિંજર તૂટી જશે,મુનિયા- આત્મા ઊડી જશે ,દુનિયા ગમે તેટલું રડશે પણ તેનો કોઈ અર્થ નહીં સરે. આ મુનિયા-આત્મા પરમ તત્વમાં સમાઈ જશે.સાહેબ કે સદગુરુ એટલે પરમને કબીરે વેપારી કહીને સંબોધ્યો છે,અને આત્મા એક શરીરને છોડીને બીજા જન્મમાં બીજા શરીરમાં પ્રવેશે છે.એટલે આ આવાગમન દુન્યવી દ્રષ્ટિએ સ્વીકારવું મુશ્કેલ છે,પણ કબીરજી મૃત્યુના સત્યને સમજીને જીવન જીવવાની વાત કરે છે.એક વાર શરીર પીંજરામાંથી ઊંડી ગયેલ આત્મા તેજ શરીરમાં પાછો ફરતો નથી એટલે આવાગમન ભારી છે તેમ કબીરજી કહે છે.

આપણી નવી પેઢીના નવયુવકો પાસેથી જીવનનાં ગાઢ રહસ્યોની અને પાંચ તત્વેાની વેદાંતની ભારેખમ વાતો સંગીત સાથે સમજ આપી રજૂ કરાતી જોઈ ,કબીર હંમેશ માટે આપણી સંસ્કૃતિમાં જીવીત રહેશે તેની ખાતરી થઈ જાય છે.’કબીર કાફે ‘બેન્ડની વાત કરતાં એ પાંચે જણ કહે છે કે તેમણે કબીરને નહીં પરતું કબીરે તેમને પસંદ કર્યા છે.અને પાંચ તત્ત્વોથી બનેલા શરીરનો ગર્વ કરવાને બદલે આપણે આપણી જાતને ભગવાનમાં લીન રાખવી જોઈએ.ચંપલ બહાર ઉતારીએ છીએ તેમ અહંકારને પણ બહાર કાઢીને જ ઘરની અંદર જવું જોઈએ તેમ કહે છે.

ઢોલક,મંજીરા,કરતાલ અને તંબૂરાથી ગવાતા કબીરનાં દૂહા,નિરજ આર્યા જે બેન્ડ શરુ કરનાર પાયાનો માણસ છે અને મુખ્ય ગાયક છે તે ગિટાર સાથે ગાય છે.રામન ઐયર મેન્ડોલીન સાથે,વિરેન સોલંકી ડ્રમ સાથે,મુંકુંદ રામાસ્વામી વાયોલિન સાથે અને Britto.k.c.જે બેકીંગ વોકાલીસ્ટ છે તે ગિટાર સાથે ગાઈ કબીરના દોહાની ધૂમ મચાવે છે.ગોપીઉત્સવમાં હજારો યુવકો વચ્ચે વાયોલિન,મેન્ડોલિનઅને ડ્રમનાં ૧૧૦ ડેસિબલ પરનાં ઊંચા અવાજનાં મ્યુઝીક સાથે:

મન લાગ્યો યાર ગરીબીમેં,મન લાગ્યો યાર ફકિરીમેં

ગાય છે ત્યારે ત્યાં આવીને બેન્ડનાં સંગીત સાથે ઝૂમતી દરેક વ્યક્તિમાં કબીર ઝૂમતો દેખાય છે અને એટલે આ ગીત બેન્ડનું આજ સુધીનું સૌથી પ્રચલિત કબીરનું પદ છે.’કબીર કાફે’ બોલીવુડ સુધી પણ પહોંચી ગયું છે.ફિલ્મ “હીન્દી મિડીયમ”માં “મન લાગ્યો ફકિરીમેં “ છે તો બાદશાહો ફિલ્મમાં “હોશિયાર રહેના” ગીત સંગીત ‘ કબીર કાફે’ રોક બેન્ડે આપ્યું છે.’પંચરંગ’ તેમનું પહેલું મ્યુઝીક આલ્બમ છે અને ૨૦૧૬માં તેમણે રેડિયો સીટી ફ્રીડમ એવોર્ડ માં “ બેસ્ટ ક્રીટીક એવોર્ડ પણ મેળવ્યો છે.

આમ ૧૫મી સદીમાં થઈ ગયેલ રહસ્યવાદી સંત કબીરની સમજવી અઘરી ફીલોસોફીને મોર્ડન રીતે મૂકી સંગીતમય રીતે રજૂ કરી દેશવિદેશમાં અનેક કાર્યક્રમ કરતા આ યુવકોને હ્રદયપૂર્વક ધન્યવાદ તો આપવા જ પડે.આ પાંચે જણાં દિલ્હી,કર્ણાટક,માલવા અને પૂના જેવા ભારતનાં જુદા જુદા પ્રાંતમાં રહેતા હતા અને એકબીજાની ભાષાથી પણ અપરિચિત હતાં ,છતાં સંગીત અને કબીરનાં રંગે રંગાઈ કેવીરીતે મળ્યા તેની રસપ્રદ વાત આવતા અંકે…

જિગીષા પટેલ

૩૪-કબીરા

તંબૂરો અને કરતાલ સાથે કબીરવાણી ગાતા પ્રહ્લાદ ટિપન્યાજી

પ્રહ્લાદ ટિપન્યાજી ,મધ્યપ્રદેશનાં માલવી લોકગીત શૈલીમાં,કબીરનાં ભજનો,દુહા અને પદોને તંબૂરોઅને કરતાલથી ગાઈને કબીરની કબીરીને દેશ અને પરદેશમાં પહોંચાડનાર ખૂબ સીધું સાદું વ્યક્તિત્વ છે.કબીરમય થઈને તેમનાં માલવી સાઝ -તંબૂરા,કરતાલ,ઢોલક,હાર્મોનિયમ,ટીમકી,અને વાયોલિન વગાડનાર સાંજીદા સાથેની તેમની ભજનમંડળી જ્યારે કબીરનાં દોહાની રમઝટ લગાવે છે ત્યારે ત્યાં પધારેલાં સૌ તેમાં મદમસ્ત થઈને નાચી ઊઠે છે.પ્રહલાદજી તંબૂરા અને કરતાલનાં આવા સાચા રણકાટ થકી પદ્મશ્રી અને બીજા અનેક એવોર્ડ મેળવી ચુક્યા છે.તો ચાલો,મિત્રો,આજીવન કબીરયાત્રા અને કબીરમેળામાં ભાગીદાર થનાર કેવીરીતે કબીર સાથે જોડાયા અને કબીર સાથે આપણને કેવીરીતે જોડે છે તે જોઈએ.

કબીર સાથે કોઈ સૂર થકી જોડાય,તો કોઈ સાઝ થકી અને વિંધાઈ જાય તેના શબદનાં બાણથી અને પરોવાઈ જાય તેનાં અનહદનાં નાદની શોધમાં.પ્રહલાદજી મધ્યપ્રદેશનાં એક સાવ નાના લ્યુનાખેડી ગામમાં દલિત પરિવારમાં જન્મ્યા.ભણી ગણીને શિક્ષક તરીકે ગામની સ્કૂલમાં નોકરી કરે.એક દિવસ બાજુનાં ગામમાં ભજનમાં ગયા અને ત્યાં તંબૂરા પર ભજન સાંભળ્યું અને તેમને તંબૂરો વાંજીત્ર ખૂબ ગમી ગયું. ભજન પત્યાં પછી ભજનિકને કહે “મને આ વગાડતા શીખવ.” પેલા ભજનિકે કીધું”આ તાનપૂરો એક હાથથી અને બીજા હાથથી કરતાલ વગાડવાનું અને તેની સાથે ગાવાનું.અને આ બધું એકવારમાં ન આવડી જાય.” પ્રહલાદજી કહે મને તો ગાતા આવડતું જ નથી.પણ તેમને તો તાનપૂરો વગાડતાં શીખવું જ હતું.તેમની નોકરી તો પોતાના ગામમાં હતી પણ નદી પારનાં ભજનિકનાં ગામમાં તે રહેવા આવી ગયા. સાત વર્ષ તે ભજનિક પાસે રહી તાનપૂરો વગાડતાં શીખ્યા.તેની સાથે કબીરનાં ભજન ગાતાં,સાંભળતા અને વિચારતાં. કબીરની અનુભવી વાણી અને તેનો અર્થ સમજતાં કબીરને પ્રેમ કરતા થઈ ગયા . એક વહેલી સવારે તેમણે જોયું,શીમળાનું ફૂલ ઝાડ પર મોજથી ઝૂલી રહ્યું હતું એટલામાં એક પક્ષીએ ચાંચ મારી અને ફૂલ ખરી ગયું.થોડીવાર પહેલાની ફૂલની સુંદરતા,મસ્તી બધું પળ બેપળમાં હતું નહતું થઈ ગયું અને તેમને કબીરે તેના દોહામાં,પદોમાં ગાયેલ આવી જિંદગીની સત્ય રજૂ કરતી અનુભવેલ વાણી સમજાવા લાગી. કબીરે જે જોયું ,જે અનુભવ્યું તે જ ગાયું તે પ્રહલાદજીએ પણ સરળ રીતે ગાઈને લોકોને સમજાવ્યું અને કબીરની સત્યને સાક્ષાત્ કરતી વાણીએ,તેમને દેશવિદેશમાં ફરીને આનંદરસથી ભરપૂર ગાતા કરી દીધાં. તેઓ મધ્યપ્રદેશ માલવાનાં લોકપ્રિય ભજનસમ્રાટ બની ગયા અને ગાવા લાગ્યા:

કહાઁ સે આયા….કહાઁ જાઓગે? ખબર કરો અપને તનકી,
કોઈ સદગુરુ મિલે તો ભેદ બતાવે ખુલ જાવે અંતર ખિડકી;

પ્રહલાદજી પોતાની હથેળીને પોતાના મોં તરફ રાખીને કબીરની વાણી ગામડાંનાં સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચાડતા સમજાવે છે કે ,કબીરનાં સત્યની સાથે જોડાવા માટે બહારી બનાવટ કરવાની જરુર નથી.ભીતરથી સાફ થવાની જરુર છે ,ભીતર જોવાની જરુર છે અને તે કબીરની વાણી સંભળાવતા કહે છે:

હ્રદય માંહીં આરસી (આયનો),મુખ દેખા નહીં જાય;
મુખ તો તબ હી દેખિયે , જબ દિલકી દુવિધા જાય,

માલા,મુદ્રા,તિલક ,છાપા,તીરથ,વ્રતમેં રહા અટકી;

ગાવે,બજાવે લોક રુઝાવે ,ખબર નહીં અપને તનકી;

ગામડાંનાં સાદા સીધા લોકોમાં બેહદ પ્રિય ટિપન્યાજી ,પોતાના કબીર ભજનની સ્વરલહેરી રેલાવી સમજાવે છે કે જો તમારા ભીતરનો આયનો ખરડાયેલો હશે તો તમે પરમને પામી નહીં શકો.તેની ઉપરથી ધર્મના,જાતિ-પાંતિના,મજહબના,ઊંચ-નીચના,જુદા જુદા મતના,પંથના,અમીર-ગરીબના,ગોરા-કાળાના,છોકરા-છોકરીના,આદમી-ઓરતનાં ભેદભાવોનાં કાદવને સાફ કરશો તો જ તમે કબીરનાં સાહેબને તમારી અંદર જોઈ શકશો.તમારી અદરનાં અહંકારને કાઢી સમજો કે માનવમાત્ર એક જ બુંદમાંથી પેદા થયેલ છે.દરેક જણ પોતે પોતાનાં અભિમાનમાં રાચે છે.કોઈ પોતાનાં જ્ઞાનનાં,કોઈ ધનનાં,કોઈ પદ-પ્રતિષ્ઠાનાં,તો કોઈ રૂપનાં ગર્વમાં ચકચૂર છે.બંધાયેલો છે.આ અભિમાનના બંધનમાંથી છૂટવાનો ઉપાય બતાવતા પ્રહલાદજી કબીરને સમજાવતાં લોકોને સમજાવેછે:
બંધે કો બંધા મિલા ,ને છૂટે કૌન ઉપાય?
કર બંદગી નિર્બંધકી ,જો પલમેં લેગા છુડાય,

કહે કબીર સુનો ભાઈ સાધો,આવાગમન મેં રહા ભટકી…કહાઁ સે આયા કહાઁ જાઓગે? ખબર કરો અપને તનકી…
કબીરનાં ભજનો અને તેનો સાર સમજી ચૂકેલા પ્રહલાદજીની ગાયકી સાંભળીને દરેકને એ ભજન જાણે પોતાને ઉદ્દેશીને ગવાઈ રહ્યું હોય તેવું લાગે છે:

મત ભાગતી ફિરો મ્હારી હેલી!

ક્યાં ઢુંઢતી ફિરો મારી હેલી?

વાં (ત્યાં) ઘટમેં રામજી બોલે રી

પરઘટ પિયા જી બોલે રી

ક્યા હેંરતી ડોલો મ્હારી હેલી?

મત ભાગતી ફિરો મ્હારી હેલી!

કબીર કહે છે હેલી એટલે પોતાનો આત્મા,કે તું મંદિર,મસ્જિદ,ગુરુદ્વારામાં મને શોધવા ફરવાનું બંધ કરી ,દર દર ભાગવાનું છોડી તારી અંદર જ તારા રામને ,તારા પિયુને અનુભવ.પોતે દલિત સમાજમાં ઉછર્યા હોવાથી આજે પણ બ્રાહ્મણોનો દલિતો માટે મંદિરમાં પ્રવેશબંધ તેમજ ઊંચી જાતિનાં લોકોને ત્યાં સારાખોટા પ્રસંગે જાય ત્યારે તેમને દૂર બેસાડી,જુદા વાસણોમાં,દૂર હાથ રાખી પીરસાતું ભોજન વિગેરેનો વિરોધ કરી બધાં એક જ સર્જનહારનું સર્જન છે તેમ લોકોને સમજાવી કબીરની વાત આમ જનતા સુધી કબીરનાં પદોથી સમજાવે છે:

સાહેબ તમારી સાહેબી સબ ઘટ રહી સમાય,
જ્યોં મહેંદી કે પત્તેમેં લાલી દેખી નહીં જાય;

લાલી મેરે લાલકી જિત દેખું ઉત લાલ,
લાલી દેખન મેં ગઈ તો મેં ભી હો ગઈ લાલ;

લાલ લાલ તો સબ કહેં ઔર સબકે પલ્લે લાલ,

ગાંઠ ખોલ દેખા નહીં ,યહાઁ સે ભયા કંગાલ;

જ્યોત લગી ધટ માંહી,અખિયોં મેં લાલન છાંઈ,
સતગુરુ ને ભાંગ પિલાઈ ,અખિયોંમેં લાલન છાઈ;

ઝાડ,બિન્દ ઔર જીવ ચરાચર મેં ફૂલ રહા મેરા સાંઈ ,

જહાં દેખું વો રીતા નાંહી,જહાં દેખું વો ખાલી નાહી;

સબ ધટ રહા સમાઈ,અખિયોં મેં લાલન છાઈ,
પીકર પ્યાલા હુઆ દિવાના,ધૂમ રહા જૈસે મતવાલા;

જનમ જનમ કા તાલા ખુલ ગયા,મેરે જ્યોત લગી ઘટ માંહી,

અખિયોંમેં લાલન છાઈ..સતગુરાને ભાંગ પિલાઈ….

પીકર પ્યાલા હુઆ દિવાના,ઘૂમ રહા જૈસે મતવાલા,

ફિર જનમ જનમ કા તાલા ખુલ ગયા,મેરે જ્યોત લગી ધટ માંહી

અખિયોંમેં લાલન છાઈ,સતગુરાને ભાંગ પલાઈ…….

આમ પ્રહલાદજી માત્ર એક ટંક જ ખાવાનું ખાઈ ,રોજ જુદા ગામ અને શહેરમાં ભજન ગાતાં અને રોજ સવારે ત્રણ વાગે ઊઠી સાહેબની શોધમાં પલાંઠી લગાવી બેસી જતાં.કબીરવાણીનાં વિલાસમાં વિલસી અને તે અનહદની હદને અનુભવવા લાગ્યા.તેમનું કહેવું છે કે જેણે એ પરમાનંદનો આનંદ એકવાર ચાખ્યો છે એને માટે ફરી,ફરી એની સાથે જોડાવું સહેલું બની જાય છે.સત્સંગ,સુમીરન અને નિરંતર ભજન કરતા રહેવાથી તે આપણને અનહદ સાથે બાંધી રાખે છે.સતત સત્સંગ ન કરો તો નિશ્ચિત રીતે માણસ લપસી જાય છે ,ગબડી પડે છે .માયામાં ફસાઈ જાય છે.સ્મરણ એટલે ટિપન્યાજી માટે માળા ફેરવવાનું નહીં ,પણ યાદ છે.ભજન હંમેશા પરમની યાદ અપાવે છે ,તેની સાથે જોડાએલા રાખે છે આપણા મનને જરાપણ અહીં તહીં ભટકવા નથી દેતું.અને એ યાદ એ જ સુમીરન છે. પરમની યાદ જ માણસને ચેતના પ્રદાન કરે છે.તેના હરહંમેશનાં સ્મરણથી તમે પરમ સાથે જોડાએલા રહી સતત આનંદનો અનુભવ કરતા રહો છો.કબીરને ગાયા તો અનેક લોકોએ પણ તેમને સરળ શબ્દોથી પોતાની રીતે વ્યક્ત કરી લોકો સમક્ષ મૂક્યા પ્રહલાદજીએ:

ચેત રે નર ચેત રે થારો ચિડિયાં ચુગ ગઈ ખેત રે…નર નુગુરા રે…

અને મોતની વાસ્તવિકતાનો ચિતાર આપતા કબીરાને વ્યક્ત કરતા તેમણે ગાયું:

આયા હૈ વો સબ જાયેગા,રાજા રંક ફકીર

કોઈ સિંહાસન ચઢ ચલે,કોઈ બંધે જંજીર….

માટી કહે કુમ્હારસે ,ક્યા રોંદે તૂ મોહે…

એક દિન ઐસા આયેગા મૈં રોદૂંગી તોહે…

સમરથ નામ કબીર હૈ ,સદગુરુ નામ કબીર

પ્રહલાદજી અને તેમણે આજીવન કરેલ કબીરની વાતોને એક નાના આર્ટિકલમાં સમાવવી મુશ્કેલ છે. તેમની ખાસ વાત એ જ છે કે સમજવી ખૂબ અઘરી તેવી કબીરવાણીને ભજન અને તંબૂરા કરતાલ સાથે સરળ વાણીમાં સામાન્ય પ્રજા સુધી અને પરદેશીઓ સુધી પહોંચાડવાનું કામ તેમણે કરી કબીરને આજે પણ જીવતા રાખ્યા છે.પથ્થર પૂજતી અભણ પ્રજાને નિર્ગુણનાં અર્થ સમજાવી નિર્ગુણ પરમાત્માની ઓળખ કરાવી છે આ નાની વાત નથી! મારાં અંત:કરણથી તેમને નમનકરું છું,મારી કબીરયાત્રામાં તે મને ખૂબ ઉપર સુધી લઈ ગયા માટે…

જિગીષા પટેલ

આજે શિક્ષકદિવસ -શિક્ષકને તર્પણ..

આજે શિક્ષકદિવસ 
શિક્ષક એટલે જે તમારામાં વિચારો રોપે તે

 જીવનના બે અંતિમ છેડા જન્મ અને મૃત્યુ વચ્ચે અનેક વ્યક્તિ આપણા જીવનમાં આવે છે અને જાય છે પણ કોઈ એક વ્યક્તિ આપણને એવો ઉજાસ આપીને જાય છે જે તેમની ગેરહાજરીમાં દીવાદાંડી બની સદાય દિશા સૂચવી માર્ગદર્શન આપે રાખે છે એવા માનનીય શ્રી પ્રતાપભાઈ પંડ્યા આપણા બે એરિયા ગુજરાતી સમાજના વડીલ, “પુસ્તક-પરબ’ ના સ્થાપક અને અખિલ ભારતીય ગુજરાતી પરિષદ ના પ્રમુખ, સમાજચેતનાના જાગ્રત પ્રહરી અને ‘બેઠક’ના પ્રણેતા અને એક શિક્ષક શ્રી પ્રતાપભાઈ પંડ્યાને  શ્રદ્ધાંજલિ અર્પિત કરતા અને તેમના અમૂલ્ય  યોગદાનને મુલવતા વંદન કરું છું.   

 એકવાર એમણે વાતચીત દરમ્યાન મને કહ્યું હતું કે  “હું પહેલા શિક્ષક્ છું” લોક્ભારતીએ મને મૂલ્યો અને અર્થસભર કેળવણી આપી છે તેનું હું સદૈવ જતન-સંવર્ધન કરતો આવ્યો છું.લોકભારતી પરિવારે મને “માણસને માણસ તરીકે મૂલવવાનો” મહામોંઘો મંત્ર આપ્યો છે,જેને મેં સદ્-સાહિત્ય વાંચન દ્વારા જાળવી રાખ્યો અને માટે જ પુસ્તક પરબ દ્વારા સદ્ સાહિત્યના વાચનનો યજ્ઞ શરુ કર્યો, પરદેશમાં સતત અંગ્રેજી વાતાવરણમાં,આપણી માતૃભાષાનો ધબકાર જાળવી રાખવા અને વાંચન દ્વારા સંવેદના ખીલવવા એમણે પુસ્તકો ની પરબ ખોલી અમરેલીથી અમેરિકા સુધી પુસ્તકો પોહોચતાં કર્યા છે,તેમના આ સેવાયજ્ઞમાં આપણે સૌ જોડાયા, અને સમય જતા,વાંચન સાથે કલા સાહિત્યને પણ વિકસાવ્યા,   “પુસ્તક પરબ” એજ ‘બેઠક’ બની અને આમ વાંચન સાથે અભિવ્યક્તિ પણ કરી,

મારા જીવનને ધ્યેય આપવાની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા એક આજીવન શિક્ષક એવા શ્રી પ્રતાપભાઇ પંડયાએ ભજવી છે. પુસ્તકો આપી જ્ઞાનની ‘પરબ’ તો એમણે અમને આપી પણ અમારી કુશળતા અમને દેખાડી અમારા આત્મવિશ્વાસને વધારી અમને વાંચન સાથે સર્જન કરવાનો અને  ‘બેઠક’ ચલાવવાનો એક ઉદે્શ આપ્યો છે, સાથે જીવનમાં કેવી રીતે આગળ વધવું એનું માર્ગદર્શન આપી સદાય વડની જેમ વડિલ થઇ ઉભા રહ્યા છે એક સારા શિક્ષક તરીકે ‘બેઠક’ના કાર્યમાં આવતા અવરોધ કેમ ઓંળગવા તેનું માર્ગદર્શન આપી અમારું મનોબળ વધારી આગળ વધવાની સદાય પ્રેરણા આપી છે.

જીવનભર “પુસ્તક પરબ “ દ્વારા નિસ્વાર્થ સેવા  કરી અગણિત વિદ્યાર્થીઓના જીવનમાં પુસ્તકો આપી ઉજાશ ફેલાવ્યો છે એક શિક્ષક તરીકે શિસ્ત,ક્ષમા,ઋણ અને કર્તવ્યનિષ્ઠાનું મુલ્યનુ ભાતું આપીને ગયા છે. પોતે જાગૃત શિક્ષક હતા અને અનેકને જગાડી ગયા છે.આમ વિચારો અને તત્વચિંતન વચ્ચે સેતુબંધ સમાન કાર્ય માત્ર મારા જ નહી અનેકના જીવનમાં એમણે કર્યું છે.એવા વડિલ અને ગુરુ સમાન પ્રતાપભાઈ આજે હાજર ન હોવા છતા આપણા સૌના હ્રદયના જીવિત છે. આજના આ ગૌરવવંતા દિવસે આ એક સમૃદ્ધ વ્યક્તિત્વ, સાહિત્ય-પ્રેમી માનનીય વડીલ શ્રી પ્રતાપભાઈ ને આપણે સૌ અભિનંદન આપતા નવાજીએ છીએ, એમની  પુસ્તક પરબ ‘બેઠક ‘બની અત્યારે મોટું વટવૃક્ષ બની ગયું છે ત્યારે એમની ગેરહાજરીમાં તેમના યજ્ઞને ગતિમય રાખીએ એજ ધ્યેય અને એજ આજના દિવસે પ્રણ અને એક શિક્ષકને સાચું તર્પણ…  

“પુસ્તક પરબ એજ બેઠક”

પ્રજ્ઞા દાદભાવાલા  -​

 

૩૩-કબીરા

કોઈ સુનતા હૈ…

સુનતા હૈ ગુરુ જ્ઞાની જ્ઞાની…..જ્ઞાની જ્ઞાની
ગગનમેં આવાઝ હો રહી હૈ ઝીની ઝીની…ઝીની ઝીની
પાહી લે આયે નાદબિન્દુસે પીછે જમાયા પાની હો પાની
સબ ઘટ પુરન પુરન કહા હૈ…

આ કબીરનાં પદને પંડિત કુમાર ગંધર્વના,અનહદનો અનુભૂતિ કરાવે તેવા અવાજમાં સાંભળો અને તમે
કબીરનાં સાહેબનાં ગગનમાં ગુંજી રહેલા અવાજને ન સાંભળી શકો તો જ નવાઈ!!!

પદ્મભૂષણ અને પદ્મવિભૂષણનાં ખિતાબ પામેલ પંડિત કુમાર ગાંધર્વએ સૌને સંગીતથી કબીરનાં પદો ગાઈને અનહદનાં નાદને સાંભળવાની ચાવી બતાવી.પરતું કુમાર ,કબીરને કેવીરીતે મળ્યા અને કબીરને પામ્યા તે વાત ખૂબ રસપ્રદ છે.

કર્ણાટકનાં બેલગામ નજીકનાં સુલેભવી ગામમાં જન્મેલ કુમાર ગંધર્વનું મૂળ નામ શિવપુત્ર સિધ્ધરામય્યા હતું.સંગીતમાં ઊંડો રસ ધરાવનાર શિવપુત્રએ ૧૧ વર્ષની નાની ઉંમરમાં જ ‘દેવદાસ’ પીક્ચરનું ગીત“પિયા બિન નાહી આવે ચૈન”ગાઈ કલકત્તામાં લોકોને મંત્રમુગ્ધ કરી નાંખ્યા.આટલી નાની ઉંમરના આ સંગીતસામ્રાજ્ઞને લોકોએ નામ આપી દીધું ‘કુમાર ગંધર્વ’ અને પછી તે ,તે જ નામે ઓળખાયા.સંગીતસાધના કુમારે તે પછી ગુરુ Deodhar પાસે પૂર્ણ કરી. કુમાર ગંધર્વ એન્ડ પાર્ટી ગામે ગામ અને અનેક શહેરોમાં મ્યુઝીક કોન્સર્ટ કરવા લાગી.ત્યાંતો ખૂબ નાની ઉંમરમાં એમને ટી.બી. થયો.એક ફેફસું લગભગ કામ કરતું બંધ થઈ ગયું.ગઈકાલનો રાજકુમાર બેબસ થઈને પથારીવશ થઈ ગયો.ડોક્ટરોએ કીધું કે તમે આજીવન ગાઈ નહીં શકો.એમનાં ખાસ મિત્ર P.C Rale કહે છે,”Five years he was thinking music without singing music.”

કુમાર ગંધર્વને ત્યારે futility of pride,futility of fame,futility of knowledge,futility of filling સમજાઈ ગઈ.માંદગીનાં પાંચ વર્ષ પથારીમાં હતા તે દરમ્યાન હવાફેર માટે મધ્યપ્રદેશનાં દિવાસમાં જઈ વસ્યા અને પાંચ વર્ષ બાદ સંગીતસાધનાની યાત્રા ફરી શરુ થઈ ,જે પદ્મવિભૂષણ સુધી પહોંચી.તેમણે કબીરનું ‘સુનતા હૈ’ પદ સાંભળ્યું અને તેમને આકાશમાં ઝીણો ઝીણો રબનો અવાજ નાદબ્રહ્મ સંભળાવા લાગ્યો.કબીરનાં શબદનાં સત્યને તે પામી ગયા.અને ગાઈ ઊઠ્યાઃ
મન ના રંગાય,રંગાય જોગી કપડાં
અને
અબ યે તન ઢાઠ તંબૂર કા,
હો ગયા ધૂર મધુર કા,
યા દેહિ કા ગર્વ ન કીજે,
ઉડ ગયા હંસ તંબૂરકા…

કુમારજી પોતે સંપૂર્ણ રીતે કબીરને પોતાનાં સંગીતમાં ઓગાળીને સમજ્યા અને કબીરનાં પદો ગાઈ સંગીત દ્વારા જ કબીરને લોકો સમક્ષ ઓળખાવ્યા.તેમના માટે તેમના મિત્ર અશોક વાજપાઈજીએ કીધું” Kumar made Bhakti poetry in musical temple to which you could come without having observe any of the rituals.The entire content was new to the world of Indian classical music.It was not just rejection of rituals and other things but the sheer hollowness and the awesome futility of life.”કુમાર ગંધર્વજીએ જીવનની ક્ષણભંગુરતા બતાવતાં કબીરનાં ભજનને નાદબ્રહ્મમાં એકાકાર થઈ લોકો સમક્ષ મૂક્યા.તેમના ગાયેલા કબીરનાં ભજન,પદ અને સાખી આપણને અનહદ નાદ સાથે ધ્યાનમગ્ન બનાવીને જ છોડે છે.કબીરનો સત્ય ઊગળતો શબ્દ અને કુમારનો હ્રુદયને હચમચાવી દે તેવી ભીનાશ સાથેનો સૂર…..સાંભળો તો જ સમજાય!

ઉડ જાયેગા હંસ અકેલા,ઉડ જાયેગા…
જંગ દર્શનકા મેલા… ઉડ જાયેગા
જૈસે પાત ગીરે તરુવરકે
મિલના બહુજ દુહેલા…
ના જાનુ કિધર ગિરેગા
લગ જા પવનકા રેલા

કુમાર ગંધર્વ અને કબીરમાં સમાનતા એ હતી કે પોતે જે સત્યને માનતા અને સમજતા હતા તે માટે લોકોની બીક વગર તેના પર અડગ રહેતા હતાં.કુમારજીએ પણ પોતાની ગાયકી કોઈપણ ટ્રેડીશનલ ઘરાના (a format of classical)માં બંધાયા વગર પોતાની અલગ રીતથી જ ગાઈ ,અને એવોર્ડ વિજેતા બન્યા અને પોતાનાં
અંતરનાં અનહદનાં નાદને પણ સાંભળ્યો.કબીરની આસ્થા અનહદ પર અવિચળ છે.આસ્થા પ્રશ્નવાચકતાને સમાપ્ત નથી કરતી.આસ્થા છે તો સવાલ કેમ પૂછવાનો? કબીર અને કુમાર બંને પાસે આસ્થા છે.સાહેબનાં પોતાની અંદર જ હોવા પર પૂર્ણ વિશ્વાસ છે.કુમાર કહે છે”તમે પોતે સંગીતકાર છો અને તમે જ સંગીત માટે સવાલ ઉઠાવો છો?આપ બ્રહ્મ છો કારણ તમે સર્જન કરો છો.You’re the creator yourself because you creat.”.

આવી કબીરની વેદવાણી જેવી “અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ” ની વાત કબીર અને કુમારે સંગીતથી ગાઈને કરી.
અને સમજાવ્યું:
ચલો મન,ગંગા જમના તીર,ગંગા જમનાકા નિર્મલ પાની.
નિર્મલ હોત શરીર…
અડસઠ તીરથ ઘટ કે ભીતર
યું હી મેં મલ મલ નાહું,
ગંગા ન જાંઉજી,જમના ન જાઉંજી
ના કોઈ તીર્થ નાહુંજી
અડસઠ તીર્થ ધટ કે ભીતર….

કબીરનો સાહેબ સંગીતનાં સૂર થકી પણ અનુભવી શકાય છે તે પંડિત કુમાર ગંધર્વજીએ પોતાની અલગ ગાયકીનાં તેમના ખુદનાં અનુભવથી જ આપણને સમજાવ્યું.

જિગીષા પટેલ

૩૨ – કબીરા

કબીરની ઓળખ જનસમાજ સાથે કરાવનાર હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદીની નજરે કબીર

હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદી હિન્દી સાહિત્યનું એવું મોટું નામ કે તેમણે ૧૯૫૭માં પદ્મભૂષણથી નવાજવામાં આવેલા.ઉત્તરપ્રદેશનાં બલિયા જિલ્લાનાં દુબેકા છપરા ગામમાં તેમનો જન્મ થયો હતો,અને પ્રારંભિક શિક્ષણ તેમણે સંસ્કૃતમાં લીધું હતું.કાશી વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં આચાર્યની પદવી લઈ વીસ વર્ષ સુધી શાંતિનિકેતનમાં હિન્દીભવનનાં નિર્દેશક રહ્યા અને કવિવર ટાગોર અને ક્ષિતિ મોહન સેન અને તેમના જેવા અનેક વિદ્વાનો સાથે સાહિત્યગોષ્ટી કરી.મારા પ્રિય વાચકો,તમને થશે કબીરની વાતમાં હજારીપ્રસાદની વાત ક્યાં આવી?

હા,તો તેનું કારણ એ છે કે વિદ્વાન હીન્દી સાહિત્યકાર પચૌરી અને હરીશ નવલનું કહેવું છે કે”આજ કબીર ,દ્વિવેદીજી કી વજહ સે દુનિયા કે સામને હૈ,ઔર દ્વિવેદીજીને હી જનમાનસકો કબીર કા પરિચય કરવાયા હૈ.દ્વિવેદીજીને હિંદી સાહિત્યકા ઈતિહાસ નયે ઢંગ સે લિખા જો પરંપરા ઔર આધુનિકતા કા દ્યોતક હૈ.”

દ્વિવેદીજીને  સંસ્કૃત,પાલી,પ્રાકૃત,અપભ્રંશ ,હિંદી,ગુજરાતી,પંજાબી આવી કેટલીયે ભાષાનું ઊંડું જ્ઞાન હતું.તો ચાલો જોઈએ કબીરને તેમની નજરે….

વિદ્વાન હજારીપ્રસાદે કબીરનાં જટિલ વ્યક્તિત્વનું ,સત્ય સ્વરુપ શોધવાનું શ્રેય પ્રાપ્ત કર્યું છે.તેમણે કબીરની સાચા અર્થમાં કરેલી આત્મખોજ કોઈ આવિષ્કારથી ઓછી અંકાય તેમ નથી.તે પણ એમ જ કહે છે કબીરને શોધવા અને સમજવા કબીર જ બનવું પડે.તેમણે ૧૯૭૧માં લખેલ ‘કબીર ‘ પુસ્તકમાં તે ટાંકે છે “કબીર બનવા માટે માનવ માનવ વચ્ચે રહેલા કૃત્રિમ ભેદ મિટાવીને,જાતિ-પાંતિની દિવાલો તોડીને,બાહ્યાડંબરની જાળને તોડીને,નશ્વર શરીરથી ઈશ્વરનાં અમૃતરસનું પાન કરી જે આત્માથી પરમાત્માનું દર્શન કરી શકે તે નર્કને મોક્ષમાં બદલી શકે છે અને તે જ કબીર બની શકે છે.કબીરની માન્યતાઓને મોટા મોટા વિદ્વાન અને જ્ઞાનીઓએ પણ નતમસ્તક થઈ સ્વીકારી છે.એટલે જ કબીર સમાજમાં હંમેશા લોકપ્રિય રહ્યા છે અને લોકોએ તેમનો સહજ સ્વીકાર પણ કર્યો છે.”
પોતાની સાચી વાત કે માન્યતાને, પોતાની જાત પર અડગ આત્મવિશ્વાસ રાખી ,દુનિયાથી નહીં ડરીને, તેની પર દટાયેલા રહેવાની અદ્ભૂત વાત કબીરે આપણને શીખવી છે.

દ્વિવેદીજીએ ‘કબીર ‘પુસ્તકમાં કબીરને ખૂબ ઝીણવટથી નિરુપ્યા છે.” કબીર નિર્ગુણ નિરાકાર બ્રહ્મને માનતા એટલે પંડિતો અને શેખો પર આક્રમણ કરવામાં તે ક્યારેય પાછા ન પડ્યા.કબીર હિદું કે મુસ્લિમ નહીં પણ બધાં જ ધર્મને એક સમાન માનતા હતા.કબીરની વ્યક્તિત્વની વિશેષતા વર્ણવતા તે કહે છે કબીર મસ્તમૌલા સ્વભાવે ફક્કડ,ભક્તો સામે આદતથી અક્કડ,ભેદધારીઓ સામે પ્રચંડ,દિલના સાફ,દિમાગથી દુરસ્ત અને દિલનાં કોમળ,બહારથી કઠોર ,જન્મથી અસ્પૃશ્ય,કર્મથી વંદનીય,અને જે કંઈ કહે તે પોતાના જાત અનુભવથી”કેવું સુંદર કબીર દર્શન!!!!

કબીરે ક્યારેય તેમના જ્ઞાન કે ગુરુને કે પોતાની સાધનાને સંદેહભરી નજરે નથી જોઈ.પોતાની જાત પરનો આત્મવિશ્વાસ પણ ક્યારેય ડગ્યો નથી.કબીર વીર સાધક હતા.વીરતા અખંડ આત્મવિશ્વાસ પર વિજય મેળવ્યા વગર પનપતી નથી.કબીરનાં યુગમાં પોતાનાં વિચારો પર દટાઈને રહેવું અને સમાજનો સામનો કરવો તે કબીર માટે એક વિકટ સંગ્રામ જ હતો.કબીર નિર્ગુણ નિરાકારમાં માનતા હતા.પંડિતો અને શેખોએ તેમની પર આક્રમણ કરવામાં કંઈ બાકી નહોતું રાખ્યું.

દ્વિવેદીજીએ કબીરમાં એક અનોખા સર્જકનું રૂપ પણ જોયું હશે નહીં તો ઉલટવાસિયોંમાં જીવનદર્શન કેમ શોધે?હિંદી સાહિત્યનાં ઇતિહાસમાં સુરદાસ અને તુલસી પછી કબીરસાહિત્યને ઊચ્ચસ્થાને પ્રતિષ્ઠિત કરવાનું શ્રેય દ્વિવેદીજીને જાય છે.’કબીર ‘પુસ્તકમાં તે લખે છે”કબીરદાસનો રસ્તો જ ઉલ્ટો હતો પણ સૌભાગ્યવશ એમને સુયોગ સારો મળ્યો હતો.સંસ્કાર પડવાનાં બધાં રસ્તા તેમના માટે બંધ હતા.જૂઓ તે મુસલમાન હોઈને પણ મુસલમાન હતા નહીં,હિદું હોઈને પણ તે હિંદુ નહોતા,સાધુ હોઈને એ સાધુ નહોતા.વૈષ્ણવ હોઈને વૈષ્ણવ ન હતા,યોગી હોઈને યોગી ન હતા- ભગવાને તેમને સૌથી જુદા બનાવી જાણે તેમની તરફથી ખુદાબક્ષ બનાવી મોકલ્યા હતા.કબીર પર ઈશ્વરની એટલી બધી કૃપા હતી જે તેમણે બખુબી નિભાવી હતી.”

દ્વિવેદીજીએ કબીરનાં દરેકે દરેક વિચાર અને વર્તનનું ઝીણામાં ઝીણું વિશ્લેષણ કર્યું છે.કબીર જુલાહા જાતિમાં જન્મ્યા હોવાથી નાથપંથી વિશ્વાસ તેમનામાં સહજ રીતે વિદ્યમાન હતો,તે નામના જ મુસલમાન હતા.એમનું મન યોગીઓનાં સંસ્કારથી સુસંસ્કૃત હતું.યૌગિક સિદ્ધાંતોનું જ્ઞાન તેમને તેમની પાલકમાતા નીરુ પાસેથી મળ્યું હતું.
કબીરની ભક્તિની રીત એટલી સરળ સહજ હતી કે જનસમાજને તે ખૂબ ગમી ગઈ હતી કારણ પોતાનાં જીવનનિર્વાહ ચલાવતાં અને સામાન્ય જીવન જીવતા જીવતા જ તે સૌએ કરવાની હતી.તેને માટે ઘર કે વ્યવસાય છોડવાની વાત જ કબીરે ક્યારેય કરી નથી.આવી ભક્તિ કોઈ યોગીઓ,સિધ્ધો,કર્મકાંડી પંડિતો કે કાજીઓ પાસે હતી નહીં.રામ અને તેની ભક્તિ કબીરને તેમના ગુરુ રામાનંદજીની દેન હતી જેને પામીને કબીર સૌથી ઉપર અને સૌથી આગળ હતા અને એટલે જ કબીરે ગાયું:

“ભક્તિ દ્રવિડ ઉપજી લાયે રામાનન્દ

પ્રગટ કિયા કબીર સપ્ત દીપ નવખંડ”

અનુનાદ પુસ્તકમાં ડો. શશિ પાંડેએ લખ્યું કે દ્વિવેદીજી માને છે “કબીર એ લત્તા છે જે યાેગનાં ક્ષેત્રમાં ભક્તિનું બીજ પડીને અંકુંરિત થઈ છે.અને કબીરનાં સ્વભાવનું વર્ણન કરતાં કહે છે કબીર સત્યના જિજ્ઞાસુ હતા.કોઈ મોહ મમતા એમને એમના માર્ગ પરથી વિચલિત ન કરી શકે.તે માથાથી પગ સુધી મસ્તમૌલા હતા.એવા મસ્ત કે જે પોતાનાં જૂના કર્મોનો હિસાબ નહોતા રાખતા,વર્તમાન કર્મોને સર્વસ્વ નહોતા સમજતાં અને ભવિષ્યની ફિકર નહીં કરી આજમાં જ આનંદ લઈ જીવતાં હતા.”

દ્વિવેદીજી કબીરને તેમના યુગનાં મોટામાં મોટા ક્રાંતિકાર પણ માનતા હતા.કબીરનાં સમયગાળામાં પંડિત,શેખ,મુનિ,પીર,ઓલિયા,કુરાન,રોજા-નમાજ,એકાદશી,મંદિર,મસ્જિદ- આ બધાંએ લોકોના મગજ પર કબજો કરી લીધો હતો.જડ અંધશ્રદ્ધા અને વહેમોથી સામાજિક વાતાવરણ સડી રહ્યું હતું. કબીરને લાગતી બધી ખોટી અંધશ્રદ્ધાનો વિરોધ કરતાં કબીર કોઈનાથી ડર્યા નહીં તેથી તે ખરાઅર્થમાં ક્રાંતિકારી ગણાયા.કબીર કાર્લમાર્કસની જેમ રક્તરંજિત ક્રાંતિની વાત નથી કરતા,તે તો શ્રમને સાચી પૂ્ંજી માની,વિશ્વભરનાં સૌને સુખી જોવા ઈચ્છે છે,અને બીજાનાં દુ:ખમાં દુ:ખી થઈ રાત રાત ભર રડે છે.ભારતીય સંસ્કૃતિનાં સિદ્ધાંતને અનુસરી ,દરેકમાં સમત્વભાવ જોઈ, સંતોષધનને ગળે લગાડવાનો ઉપદેશ આપતા ગાઈ ઊઠે છે:

ગોધન,ગણ ધન,વાણી ધન ઔર રતન ધન

ખાનજબ આવૈ સંતોષ ધન સબ ધન ધુરિ સમાન.

કબીરની પ્રગતિશીલ વાણી,ન કોઈ પૂંજીપતિઓને લલકારે છે કે કોઈની સામે ગિડગિડાય છે તે તો માત્ર સામાન્ય જનસમુદાયને ધનની લાલસાથી બચવાનું કહે છે.

કબીરને તેમણે વાણીનાં ડિક્ટેક્ટર કીધાં કારણ કબીર જેવું ભાષા પરનું પ્રભુત્વ, છંદ સંયોજન,ઉક્તિ વૈચિત્ર્ય,અલંકારોનું સહજતાથી કરેલ વર્ણન અદ્ભૂત હતું.ભાષા પણ જાણે એમની સામે લાચાર થઈને ઊભી હોય તેમ કબીરને જે વાત જે રૂપે પ્રગટ કરવી હોય તેમ તે સચોટ રીતે તેમના મુખમાંથી વાણી પ્રગટ કરી શકતા.

આમ દ્વિવેદીજીએ તેમના આલોચના ગ્રંથ ‘કબીર’ માં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે”કબીર માનવો દ્વારા બનાએલા ભેદો વચ્ચે પણ માનવીય રુપની જ સ્થાપના કરવા માંગતા હતા.એમણે તેમના સંવાદોમાં માનવીય એકતાનું જ બીજ રોપ્યું હતું જે પુષ્પ બની ખીલી ઊઠ્યું હતું ,જે વિશ્વને માનવતાવાદની ભાવનામાં આોતપ્રોત કરવા સમર્થ છે.

દ્વિવેદીજીએ કબીરનાં જીવન,કવન,સ્વભાવ,તેમની ભાવના તેમના વ્યક્તિત્વ,તેમનાં કાર્યો અને ગુણોનું જે રીતે અંશત: વર્ણન કર્યું છે તેમાં શું કબીરસાધનાનું જ દર્શન નથી થતું?

જિગીષા પટેલ

૩૧-કબીરા

 

જેના રોમ રોમમાં કબીર વસે છે એવા ફરીદ અયાઝની નજરે કબીર 

ગુરુ બિન કૈસે ગુન ગાવેં,ગુરુ ન માને તો ગુન નહીં આવે,ગુનિયનમેં બે ગુની કહાવે,

આવું ગાનાર મશહૂર કવ્વાલ,કવ્વાલીની દુનિયાનાં બેતાજ બાદશાહ ,ફરીદુદ્દીન અયાઝ અલ હુસેન જન્મેલ ભારતનાં હૈદરાબાદમાં,પણ સાવ નાની ઉમંરમાં જ કરાંચી જઈ વસ્યા.કબીર માટે તેઓ એક દીકરી તેની મા માટે હોય તેટલાં પઝેસીવ છે.તે તો કહે છે હું કબીરનો ફેન નથી ,ફેન શબ્દ તેમને તેમના કબીર સાથેનાં સંબંધ માટે બહુ નાનો લાગે છે.તે તો કહે છે તેમનો કબીર સાથેનો સંબંધ આશિક અને માશુકાનાં સંબંધ જેવો છે.તેમનાં શબ્દમાં જ જોઈએ:

“કબીરને મેં ગહેરાઈથી વાંચ્યો છે,સમજ્યો છે,મારામાં ઉતાર્યો છે.હું કબીરને મળ્યો છું.કબીર કેવો છે?તે હું જાણું છું.કબીર ક્યાં છે તેનો હું રાઝદાર છું.એનું રહસ્ય મને ખબર છે.કબીર મારો વિષય છે.હું કબીર માટે કોઈ સમાધાન કરવા તૈયાર નથી અને મારા કબીરને હું કોઈની સાથે વહેંચવા પણ તૈયાર નથી”

મંત્રમુગ્ધ કરી નાંખે તેવાે તેમનો કબીરપ્રેમ,અને પછી તે સમજાવે છે કબીર શું છે? ફરીદજી કહે છે:“કબીરને સમજવા પહેલાં તમારાં મગજને બિલકુલ સાફ કરી દો.કબીરને આપણે શબ્દમાં અને ભાષામાં શોધીએ છીએ પણ કબીરે તો શબ્દનો ચોલો પહેર્યો જ નથી.કબીરનું કોઈ લેબલ નથી. કબીર તો એક કોસેપ્ટ છે.કબીર એક વિચારધારા છે.કબીર તમને કોઈ સ્કોલર,પ્રોફેસર કે યુનિવર્સિટી પાસેથી જાણવા નહીં મળે.કબીરને જાણવા તમારે બધાં બંધનો તોડી ખુદ કબીર પાસે જવું પડશે.કબીર પાસે પહોંચવાનો વિઝા ખુદ કબીર આપે છે.કબીર પોતે પોતાની જાતમાં જ એક યુનિવર્સિટી છે.ફિલોસોફર છે,આખેઆખું કલ્ચર છે,કમ્પલીટ ટીચર છે,કમ્પીલીટ માણસ છે.કબીરનો શિખવાડવાનો અંદાઝ પોતાનો અલગ છે.રોજિંદા જીવનનાં દાખલા આપીને તે તેમના શિષ્યોને ભણાવે છે.સચ્ચાઈની વાતમાં ધર્મને નામે થયેલ વાતોને પણ તે સાંભળતા નથી.”

કબીરને સમજાવતાં ફરીદજી કહે છે”દુનિયાની બુનિયાદી જરુરિયાત સામે આવે ત્યારે મજહબ(ધર્મ ) પાછળ રહી જાય છે .“અને તે ગાઈ ઊઠે છે:

ના કુછ દેખા રામ ભજનમેં,ના કુછ દેખા પોથીમેં;

કહત કબીરા સુનો ભાઈ સાધુ,જો દેખા વો દો રોટીમેં.

 

કબીર અત્યારે હાજર નથી પણ તેમની વિચારધારા જીવંત છે.આખી દુનિયામાં તે વીખરાયેલો,છૂટો છવાયો હાજર જ છે.પાકીસ્તાનથી લઈ અમેરિકા અને કાશી -બનારસથી ફ્રાંન્સ ,યુ.કે અને હિમાચલપ્રદેશથી મધ્યપ્રદેશનાં માલવા જેવા નાના નાના ગામોમાં સાવ નાના પણ દિલનાં સંત માણસો એકતારો અને કરતાલ લઈને કબીરને આજે પણ ગાઈ રહ્યાં છે અને કાલે પણ જરૂર ગાશે…..

Fariduddin Ayaz says “I learnt Kabir from a donkey-cart man”ફરીદ અયાઝજીની વાત સાંભળી અચંબામાં ન પડી જતાં!!

આ તદ્દન સાચી વાત છે.જ્યારે તે નવ દસ વર્ષનાં હતાં ત્યારે સમશેર નામનો ગધેડા-ગાડી ચલાવતો માણસ એક નાનકડાં ઢોલ પર કબીરનાં પદો દસ પંદર માણસને ચોતરા પર બેસાડીને ગાઈ સમજાવતો હતો. તેને સાંભળીને અયાઝજી રડવા લાગ્યા અને તેમને કબીર માટે પ્રેમ જાગ્યો. તેમની પાસેથી તેઓએ કબીરનાં ગવાએલ દોહા સાંભળ્યા અને તેને સમજ્યા.તે માણસે જ તેમનામાં કબીરને ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યો.કબીર ખાલી વિદ્વાનો પાસેથી કે ચોપડીઓમાંથી નથી મળતો.બધાં બંધનો તોડીને કરેલ પૂરેપૂરી મહોબત્ત,ચાહત,ડીવોશન જેની પાસે છે તેની પાસેથી કબીર મળેછે.તેમણે કહ્યું “કબીરને સમજવા બધાં ખોટા ખ્યાલોને દૂર કરી શુધ્ધસાફ હ્રદય અને મનથી કબીરને સમજવા કોશિશ કરીશું તો જ કબીર સમજાશે.”

ફરીદ અયાઝનાં સ્વરમાં કબીરનાં પદો,સાખી અને ગઝલો સાંભળી તમે કબીરમાં ખોવાઈ ન જાઓ તો જ નવાઈ!! એવો અદભૂત છે એમનો ગાયકીનો પ્રભાવ.તેમણે કબીરનાં પદો,સાખી,ભજનો ઉર્દૂ,સીન્ધી,પંજાબી,પુશ્તો, હીન્દી,પુરબી,પર્શિયન,એરેબિક,અને તુર્કીશ ભાષામાં મનને મદમસ્ત કરી કબીરનાં રંગમાં રંગી દે એવીરીતે ગાયા છેઃ

રામ નાામકી ખૂંટી ગાડી,સૂરજ તાના તનકા,ચડતે ઉતરતે સબકી ખબર લે,ફિર નહીં આના બનતા….કબીરા…જાનના….પહેંચાનના….કબીરા…..

શરીર રૂપી સૂરજમાં રામ નામની ખૂંટી મારી ઉપર નીચે જતાં શ્વાસો શ્વાસમાં તન્મય બની જ્યારે ભીતરમાં ખોવાઈ જાઓ પછી આ જન્મ મરણનાં ફેરામાંથી હંમેશ માટે છૂટી જવાય.ફિર નહીં આના બનતા,વાહ,બે પંક્તિમાં જીવન જીવવાની ચાવી બતાવી દીધી.

કબીરા કૂઆઁ એક હૈ ઔર પાની ભરે અનેક,

ભાંડે હી મેં ભેદ હૈ ઔર પાની સબમેં એક.

પરમ તત્ત્વ તો દરેકનાંમાં એક જ છે .બધાંનાં શરીર રૂપી ભાંડાં(વાસણ) જુદા જુદા છે.પાની તો એક જ કૂઆનું છે.જાણે નરસિંહનું”જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે” યાદ આવી જાય.

કબીર કેમ તેમને સાચો અને પોતાનો લાગે છે તે સમજાવતાં તે કહે છે.કબીર હીન્દુસ્તાન- પાકીસ્તાનની પેલે પાર છે.કબીર એવા મુલ્કનો શહેરી છે જેની કોઈ સરહદ જ નથી. જેમ પંખીઓને વીઝા લેવા નથી પડતા કારણકે તેમને માટે કોઈ સરહદ નથી.તેવું જ કબીરનું છે.કબીર સામાન્ય માણસ છે,તમે તેને સુપરપાવર સમજશો તો ક્યારેય કબીરને નહીં પામી શકો.બીજા સુફી સંતોએ વાત તો આવી જ કરી છે પણ કબીર બધાંથી જુદા પડે છે.કારણ કબીરે જે સત્ય જોયું ,જે અનુભવ્યું તે કહેવામાં કોઈ સમાધાન ન કર્યું.નગ્ન સત્ય લોકો સમક્ષ પોતાના ભજન અને દોહા મારફતે રજૂ કર્યું.કબીર નાગી તલવાર લઈને બેઠાં છે ,તેમની વાણીને એટલે જ કડવી વાણી કીધી છે.સમાજ કે દેશ-દુનિયા અને બાદશાહથી પણ ડર્યા વગર ,જે પોતાને સત્ય લાગ્યું તે કહેવાની હિંમત કોઈનામાં હતી નહીં.તેથી જ આજે પણ તે યુવા પેઢીનો પ્રિય છે અને કાલે પણ રહેશે.

કબીરની ઓળખ આપતું એક સુંદર ચિત્ર ફરીદજીએ બનાવ્યું છે.જેનું નામ તેમણે “Symbol Quake “આપ્યું છે.જેમાં એક તરફ તૂટેલી મસ્જિદ છે.તો એક તરફ તૂટેલું મંદિર અને ચર્ચ છે.એક બાજુ બંસરી લઈને સૂતેલા કૃષ્ણ છે.એક કબીર નામનો ધરતીકંપ આવ્યો અને બધું તૂટી ગયું પણ બધાની ઉપર કબીર ઊભા છે.ચિત્રનો અર્થ હતો કબીર કહે છે આ મંદિર-મસ્જિદ અને ચર્ચથી ઉપર ઊઠો.આવી મંદિર-મસ્જિદને તોડવાની હિંમત ખાલી કબીરામાં જ છે એટલેજ એ બધાંથી જુદો પડે છે અને આખા વિશ્વમાં છવાયેલો અને ગવાયેલ છે.અને આજે પણ આપણા અંતરની લગોલગ ઊભેલ દેખાય છે.

કબીરની વાત કહેતાં અયાઝજી કહે છે”ભક્તિની કેડી પર આગળ નીકળી ગયેલા કબીર તો કહે છે કે મારો સાહેબ તો ગગનમંડળની મધ્યમાં વિદેહ રૂપે રહે છે. મારા સાહેબને કેવળ ચાર ભુજા નથી, એ તો અનંત-ભુજાળો છે.”

ચાર ભુજા કે ભજન મેં ભૂલી પરે સબ સંત,

કબીરા સુમરે તાસુકે જાકે ભુજા અનંત.

સંતનો સંસાર જોડેનો સંબધ જલકમલવત્ હોય છે. સંસારમાં હોય છે ,પણ સંસારમાં રચ્યાંપચ્યાં નથી હોતા. સંસારસુખને જલાવી દઈને પ્રભુભક્તિની મશાલ જલાવતાં હોય છે. એ મશાલને અજવાળે સર્વવ્યાપક પરમાત્માને જુએ છે અને એટલે આ સ્તરે વાણી છલકાઈ ઊઠે છે

ઉર્દૂ જબાનમાં કબીરને જેણે ખૂબ સરસ રીતે અનુસર્જયા હોય તેવા ઝહીન શાહનાં બે સરસ શેર રજૂ કરી ,તેમાં પણ કબીરને નવાજતાં અયાઝજી કહે છે:

બન ગયે વો મંઝીલે મકસુદ આપ,

જો તલાશે યાર મેં ગુમ હો ગયે.

એય દોસ્તો,’ઝહીન’ કો પહેચાનતા હુઁ મૈં ;

સબસે અલગ,જો સબમેં હૈ શામિલ,યે હી તો હૈ.

જેના લોહીમાં કબીર વહે છે અને જે કબીરમય બની તેની મસ્તીમાં આપણને ઝબોળીને અનહદને પેલે પારનો અનુભવ,તેની ગાયકી થકી કરાવવા કોશિશ કરે છે તે બે લીટીમાં કબીરની ઓળખ કરાવતાં ગાઈ ઊઠે છે:

હદ હદ ટપે સો ઓલિયા ઔર બેહદ ટપે સો પીર;

હદ અનહદ દોનોં ટપે સો વાકો નામ કબીર;

હદ હદ કરતે સબ ગયે ઔર બેહદ ન ગયો કોય;

અનહદ કે મેદાનમેં રહા કબીરા સોય,ભાઈ રહા કબીરા સોય.

અને કબીરને યાદ કરી તેમની અનહદ અવસ્થાનું વર્ણન કરતાં કહે છેઃ

માલા જપું ન કર જપું ઓર મુખસે કહું ન રામ,

રામ હમારા હમેં જપે રે,હમ પાયો બિશ્રામ…..

ફરીદ અયાઝજીને સો સો સલામ

જિગીષા પટેલ

૩૦- કબીરા

લિંડા હેસની નજરે કબીર

When I got to Kabir, oh my god. He was for nirgun – a truth beyond form – and he was really passionate. He had a voice that was Indian but that got beyond certain cultural Indian particularities. So he could call out religious pretentiousness and hypocrisy and injustice – he could call it out in a way that transcended cultural boundaries. So I found my guru.”Linda Hess:

મિત્રો, કબીરને આપણાં ભારતનાં અનેક કવિઓ અને લેખકોએ ,જાણીતાં દરેકે દરેક સાહિત્યકારોએ પોતપોતાની રીતે નવાજ્યાં છે.કબીરની વાણી જ એવી અદભૂત છે કે એકવાર તેને સાંભળો પછી તમારે તેમાં ખૂંપવું જ પડે! એટલે જ ગુરુ નાનક,રવિન્દ્રનાથ ટાગોર,ઓશો અને મોરારીબાપુ તેમજ સદગુરુ જેવા વિદ્વાનો, તેમની વાણીથી અભિભૂત થયા છે.પરતું આતો થઈ આપણાં દેશની વાત ,પણ વિશ્વનાં અનેક દેશોનાં સાહિત્યકારો અને કવિઓએ પણ કબીર વિશે ખૂબ લખ્યું છે અને તેને માટે તેઓએ આપણા દેશમાં આવીને કબીર વિશે સંશોધન કર્યા છે.

આજે મારે લિંડા હેસની વાત કરવી છે. તમને થશે કબીરની વાત નહીં અને લિંડાની વાત ?પણ મિત્રો એક જુદીજ સંસ્કૃતિ સાથે ઉછેરેલી વ્યક્તિ કબીરની વાણીને કેમ પ્રેમ કરવા માંડી ? -આ ઉત્સુકતાએ મને એને વાંચવા પ્રેરી. લિંડા અમેરિકામાં રહે છે .અહીં સાનફ્રાંસિસ્કોની વિશ્વની ખૂબ જાણીતી Stanford University માં રીલીજીયસ સ્ટડીમાં કબીર વિષે ભણાવે છે.૧૯૬૦થી એણે કબીરનો અભ્યાસ કર્યો છે.કબીરને વધુને વધુ જાણવા તેઓ હીન્દી શીખ્યા. કબીરબીજક અને કબીરના દોહા તથા ભજનના અનુવાદ પણ તેમણે કર્યા છે.

લિંડા હેસની વાત કર્યા વગર કબીરની વાત અધૂરી કહેવાય.તેમણે કબીરને ખૂબ ઊંડાઈથી જાણ્યા છે,માણ્યા છે,કબીરને તેમણે ગાયા છે.કબીર અને તેમનાં ગાનાર ,તેમને જાણનાર -જ્યાં જયાં હતાં ત્યાં બનારસ થી ઉત્તરપ્રદેશ અને પાકીસ્તાન સુધી તેમણે સફર કરી છે.કરાંચી ફરીદ અયાઝને મળવા અને માલવાનાં નાના ગામમાં પ્રહ્લાદ ટાપનીયાજીને મળવા તેમજ કબીરનાં પદો સાંભળવાં ,સમજવા પહોંચ્યા છે.તે કબીરનાં પ્રેમમાં ઓળઘોળ થઈ તેમને વરી ચૂકેલા છે.

લિંડા શું કહે છે તે કહું તો..  “હું તેમને સંભાળતાની સાથે જ (કબીર) સાથે પ્રેમ કરવા લાગું છું. તે મર્મભેદક,રમુજી, સ્પષ્ટ,પ્રખર અને આશ્ચર્યકારક વ્યક્તિત્વ છે. તમે જે સાંભળવા નથી ઇચ્છતા, તે તમારા મોંઢા પર તમને કહેશે. પરંતુ તેમ છતાં તે મને ગમ્યા છે.”

લિંડા કહે છે કે ,કબીરે ખુબ કઠોર સત્ય પ્રગટ કરતા કહ્યું છે  “મૃત્યુ આવે છે, ત્યારે તમે સડેલા માંસમાં ફેરવાઈ જશો.”- હું આ  સાંભળવા માંગતી નથી. પરંતુ તેમ છતાં મેં સાંભળ્યું.”

He would say: “You have a serious addiction to lying—to yourself and others. This habitual lying creates complicated entanglements that are called karma. No one but you can untangle this karma.” “I didn’t want to hear that, and yet I did.”- Linda

કબીર કહે છે “બધાંને ખોટું બોલવાનું પોતાની સાથે,અને બીજા સાથે એક ગંભીર વ્યસન છે. જે અસત્યનો જટિલ ફેલાવો કરી કર્મ બાંધે છે અને આ જ કર્મો તમને ફસાવશે. ” “મારા કાન આ વાત સાંભળવા માંગતા  નથી, અને છતાં મેં તે સાંભળ્યું છે.”- Linda

કબીર કહે છે કે “તમે જે વસ્તુઓ આરામથી મળે છે, તેમાં સલામતી શોધો છો ,પણ કર્મથી કોઈ છટકી શકશે નહિ ,છટકવાથી કોઈ વસ્તુ પ્રદાન કરી શકશો નહીં.” ફરીથી, “મારું મન આ સંભાળવા ચોક્કસપણે તૈયાર નથી. પરંતુ તેને સાંભળીને તેનો સામનો કરીને મેં મારી જીજ્ઞાસા પૂરી કરી છે કારણ જ્ઞાન મારી ભૂખ હતી.”-Linda

કબીર એક માત્ર મુખેથી બોલનાર કવિ હતા,જે વાંચવા અથવા લખવાનું જાણતા ન હતા.   સામાન્ય લોકપ્રિય માન્યતા પ્રમાણે મૌખિકતાને એક  વર્ષનું આયુષ્ય હોય છે,જયારે કબીરના શ્લોકોનેા અનુવાદ કરવાની મૌખિક પરંપરા ૫૦૦ વર્ષથી વધુ સમયથી અવિરત ચાલુ છે. આજે પણ, સમગ્ર ઉત્તર ભારતમાં, ઘણી શૈલીઓ અને પરંપરાઓમાં ગાયકો કબીરને ગાઈ રહ્યાં છે, એકબીજા પાસેથી શીખે છે તેમ જ પુસ્તકો વાંચી અથવા રેકોર્ડિંગ સાંભળીને કબીરને સાંભળી અનુસરી રહ્યાં છે. ગ્રંથોના પોતાના હસ્તલિખિત સંગ્રહ પણ કરે છે, આકસ્મિક રીતે અથવા હેતુસર વસ્તુઓ સમય અનુસાર બદલાતી હોય છે,અથવા ઘણાં બદલી નાખે છે.

કબીરે મને ભારતીય સંસ્કૃતિનો સ્થાનિક સ્વાદ આપ્યો છે ભાષા, સંગીત અને લોકગીત થકી. આપણે કબીરમાંથી  ખરેખર શું પામ્યા છીએ અને અર્ધ-સહસ્ત્રાબ્દીમાં શું ઉમેરવામાં આવ્યું છે અથવા તેમાં શું ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે તેની ખાતરી ક્યારેય કરી શકીશું નહીં, કારણકે કબીરે  તેમના વતન વારાણસીમાં માત્ર છંદો ગાયાં છે.

કબીરનાં શબ્દો સહજ,શૂન્ય,ખાલીપો(emptiness)લીન્ડાને ગમી ગયાં અને કબીરનો શબદ એમને સમજાઈ ગયો.કબીરનાં બીજકમાં રહેલ યૌગિક પરિભાષા જેમાં કબીરે નાડીઓ,ઈન્દ્રિયો,કોષો જેવી ઘણી અઘરી વાતો કરી છે ,તે પણ તેઓ સમજ્યાં ,તે અંગે લિંડાએ પુસ્તકો લખ્યાં.સ્ટેન્ડફોર્ડ જેવી યુનિવર્સિટીમાં ૨૧ વર્ષ સુધી કબીર અને રીલીજીઅસ સ્ટડીમાં ભણાવ્યું.કબીરનાં ‘સુનો ભાઈ સાધો’’સુનો’ શબ્દ સાંભળી જાણે કબીર તેમની સામે એકતારો અને કરતાલ લઈને ગાતા હોય તેવું અનુભવ્યું. કબીરનાં સુંદર પદોની ગાયકીમાં મદમસ્ત બન્યા.કબીરનાં  પદો પ્રહલાદજી ટાપનીયાજી,પ્રહલાદજીનાં ગુરુ મારુજી અને તેવા અનેક ભક્તો પાસે સાંભળી અને તેના ભાવને સમજી,પોતાની ભીતર જોવા પ્રયત્નશીલ બન્યા.કબીરની હકારાત્મકતા,સમાજસુધારા અને પંડિતો અને મુલ્લાઓને કહેવાયેલ કડવીવાણીથી અંજાયા અને એક પરદેશી હોવા છતાં આપણાં કબીરને પોતાનો બનાવી આખા વિશ્વનાં લોકો સુધી તેમણે કબીરવાણી પહોંચાડી.તેમને માટે લિંડા હેસને શત શત નમન અને સલામ સિવાય કંઈ ન હોય!

જિગીષા પટેલ

૨૯ – કબીરા

ઓશોની નજરે કબીર અને મહાવીર -બુધ્ધ

દુનિયાનાં દરેક સાહિત્યકારો,સંતો અને વિદ્વાનોની જેમજ ઓશોને પણ કબીર અને તેની કબીરવાણી ખૂબ પ્રિય હતા.તેમણે તેમના પ્રવચનોમાં કબીરને સૌથી વધુ નવાજ્યા છે અને સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્યા છે.ઓશો જેવા મહાન તત્વવેતા,તાર્કિક ગુરુ જેને દરેકે દરેક વિદ્વાન સાંભળે છે અને તેમની વાતો સ્વીકારે છે. તે કબીરને અને તેની કબીરવાણીને પોતાના ખૂબ પ્રિય માને છે.ઓશોએ કબીરની ખૂબ વાતો કરી છે,પણ આજે તેમણે કબીર અને બુધ્ધમાં અને મહાવીરમાં શું ફરક હતો ? તે અંગે જે કહ્યું છે તેની થોડી વાત કરીશું.

ઓશોને કબીરની જેમજ બુધ્ધ અને મહાવીર તરફ પણ લગાવ હતો જ.ઓશો કહે છે બુધ્ધ અને મહાવીર રાજમહેલનું ફૂલ છે.તેઓમાં શિક્ષિત વ્યક્તિમાં થયેલ શિક્ષાની છાયા સાથેનો પરમપ્રકાશ છે.તેમની વાણીમાં ભણતરની તર્કબધ્ધતા છે.તેમનામાં રાજમહેલનાં ગીતની અલગ શ્રૃંખલા છે.

જ્યારે કબીર તો હિમાલયનાં જંગલનું ફૂલ છે,તેમાં જંગલની સહજતા,સ્વાભાવિકતા છે.તેમાં છે અછૂતુ,કુંવારું સૌંદર્ય ,ન શિક્ષા,ન સંસ્કાર ,ન ભણતરનું જ્ઞાન છતાં પરમપ્રકાશનાં સ્વાનુભવનું જ્ઞાન.કબીરની અભિવ્યક્તિ અનધડ.કબીર એવો હીરો છે જે હજુ ઝવેરીનાં હાથમાં નથી ગયો.આદમીએ તેની પર હસ્તાક્ષર નથી કર્યા.જેવો ભગવાને બનાવ્યો છે તેવો જ છે.જંગલમાં જેવી પ્રગાઢ શાંતિ હોય તેવીજ કબીરમાં.કબીર સાથે જ તેમના જેવા સંતોની શ્રૃંખલા ભારતમાં શરુ થઈ હતી.નાનક,રૈદાસ,ફરીદ,સહજો,દયા-આ સૌ ઝૂંપડીમાં વાગેલ વીણા છે.

બુધ્ધ અને મહાવીર રાજમહેલમાં જન્મ્યા છે. તેમને જે જોઈએ એ બધું જ માંગતા પહેલા મળી ગયું છે.નિર્ધનને ધનની આશા હોય છે. જેની પાસે પૂરેપૂરું આકાશ હોય તેને કોઈ આશા કે ઈચ્છા નથી હોતી.બુધ્ધ પાસે બધું હતું તેથી તેમને સંસારની દોડ વ્યર્થ લાગે છે ,તેમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી.

જ્યારે ઝૂંપડીમાં રહેનાર કબીર એક સામાન્ય ગરીબ વણકર હતો.આજે કમાય તે આજે ખાય,કાલના માટે નિશ્ચિંત બેસી શકે! ગરીબીમાં પણ ભગવાન માટે આકાંક્ષુ હોય તે વાત અનોખી છે.ઝૂંપડીમાં રહીને  અતિ પ્રજ્ઞાવાન જ કબીર જેવી વાત કરી શકે. કબીર અનધડ છે પણ તેમની વાતમાં ચટ્ટાન માથા પર લગાવી હોય તેવી ચોંટ છે.કબીર “લુકાટી હાથમેં લેકે ખડે હૈ”કબીર તો કુહાડી ઉઠાવીને બે ટુકડા કરી દે છે.તેમના વચનમાં આગ છે.જલતી ક્રાંતિ છે.જે રાખ થવા તૈયાર હોય તેને જ નિમંત્રણ છે.તેમની વાણીમાં તર્ક ,સંગતિનો હિસાબ નથી એટલે તેમની વાણીને ઉલટવાસી કહી છે.

બુધ્ધની વાણી કલાત્મક રીતે ઉપદેશ આપે છે તેમાં કલા સાથે પરોવાએલ શીતલતા છે.બુધ્ધ શિક્ષિત હોવાથી તેમની વાણી તાર્કિક છે અને તેમની અભિવ્યક્તિમાં દાર્શનિકતા છે. તેમની વાણી નિખાર લઈને આવે છે.બુધ્ધિને રુચે પચે છે એમની વાણી,તેમની સાથે રાજી થવું અઘરું નથી.બુધ્ધ રેશનલ છે.

કબીર તો બેફિકરાઈથી કહે છે:“એક અચંબા મૈંને દેખા ! નદીયાઁમેં લગી આગ!  અને મછલી વૃક્ષપે ચડ ગઈ!!”કબીર કહે છે તેનું પ્રયોજન તર્કાતિત છે.ગણિતનાં ઢાંચાંમાં બેસાડવાનું કબીર માટે જરુરી નથી.ચોખટામાં બેસાડવાનું તેને સ્મરણ જ નથી.કબીર લાજ,સંકોચ વગર વાત કરે તે બીજું કોઈ ન કરી શકે.

બુધ્ધ આવી વાત નહીં કરે. નદીમાં આગ તેમણે પણ જોઈ છે પણ કહેશે નહીં ,તે વિચારે છે આગ નદીમાં બતાવું કેવીરીતે? ત્યાં સુધી પહોંચવાનો માર્ગ બતાવવો પડશે.પંડિત,જ્ઞાનીઓ,દાર્શનિક વગેરેને બુધ્ધે પ્રભાવિત કર્યા કારણ તેમણે જે કીધું તે બધું તર્ક સાથે જ કીધું.

કબીર પાસે તર્ક નહતો એટલે પંડિત,દાર્શનિક ન આવ્યા.દિવાના,મસ્તાના,પરવાના ,હોશ ખોવા તૈયાર હોય તે આવ્યા.કબીરનાં વચનમાં પરિપૂર્ણતા છે.અખંડતા છે.તર્કની ચોખટને તેમણે પાછળ છોડી દીધી.કબીરે નવી ધારાને જન્મ આપ્યો.જંગલનાં સન્નાટામાં હોય,પહાડ પર લાગેલી આગમાં હોય,સાગરનાં ઉછાળામાં હોય તેવી મસ્તી હતી એમાં.ઉમ્મર ખયામ અને બુધ્ધનો સંગમ છે કબીર.

કબીરે અલમસ્તોને ફક્કડોને ભેગા કર્યા.તેમાંથી સાધુક્કડી ભાષા મળી.સત્યને પીવું હોય તો કબીર પાસે બેસો.કુરાન,વેદ,બાઈબલ સૌ શાસ્ત્રો હટાવો અને નદી પર લાગેલ આગને આંખથી જોવા પ્રયત્ન કરવાનું કબીર કહે છે.કબીરને કોઈ તીર્થકંર નથી કહેતા પણ તે તીર્થકંરથી પણ વધુ આગળ છે.

ઓશોએ સરળતાથી સમજાવેલ કબીરનાં વચનો સમજવા કોશિશ કરીએ. તે શબ્દોનો માલિક નથી છતાં તેના થોડા શબ્દોમાં ઘણું કહેવાય ગયું છે.”પીવત રામરસ લગી ખુમારી” સત્યને જાણવાનું નથી ,પીવાનું છે. કબીર તો કહે છે “તરસ્યાંને પાણી વિશે જાણવું નથી.એને પાણીની ફોર્મ્યલા H2O જાણવામાં રસ નથી એને તો ખૂબ તરસ લાગી છે પાણી પીવું છે.દાદુ,રામદાસ,કબીર,રૈદાસ તર્કબધ્ધ નથી,પણ સત્સંગનાં તીર્થ છે.તેમની સાથે સત્સંગમાં બેસીને મૌનના રસને પીવાનો છે.અષાઢ મહિનાનાં મેઘનાં ભરેલ વાદળોમાં મેધમલ્હાર ઊઠવા દેવાનો છે.”

“પીવત રામરસ બઢી ખુમારી” એટલે સત્સંગનો રામરસ.કબીરનાં રામ એટલે દશરથનાં રામ નહીં પણ જે અનામ છે તે રામ ,જે બુંદ બુંદમાં સમાએલા છે તે રામ.અને ખુમારી એટલે બેહોશી નહીં અને હોશ પણ નહીં એવી  અવસ્થા.સંધ્યાકાલની અવસ્થા જ્યાં રાત અને દિવસ મળે.એકબાજુ ખુમારી અને બીજી બાજુ સ્થિતપ્રજ્ઞતા. હોશ બેહોશ થઈ જાય તેવી ઘડી એટલે ખુમારી. એકબાજુ મીરાંનો નાચ અને બુધ્ધનું મન મળે તે ખુમારી.
બુધ્ધ વિવેકની વાત કરશે. મહાવીર સમ્યક સ્મૃતિની તો કૃષ્ણમૂર્તિ ‘awareness’ ની અને

કબીર…..કબીર કહેશે…..
ગીત કો ઉઠને દો…..સાજ કો છીડ જાને દો….ચુપ્પીકો છુને દો…લબ્જોમેં ચુપ્પીકી ગઝલ ગાને દો….
ખોલ દો ખિડકિયાઁ સબ ઔર ઉઠા દો પરદે…નઈ હવાકો ઘરમેં આને દો..ઝાંખ રહી હૈ ચાંદનીકી પરી…
દીયા બુઝા દો આંગનમેં ચાંદનીકો ઉતર આને દો…ફીઝામેં છાને લગી હૈ બહાર કી રંગત…..
જુહીકો ખિલને દો….ચંપા કો મહકને દો…જરા સંભલને દો મીરાંકી થીરકતી પાયલ….જરા ગૌતમકો સધે
પાઁવ બહક જાને દો…હસ્તે હોંઠોંકો જરા પીને દો અશ્કોંકી નમી ઔર નમ આઁખો કો જરા ફિરસે મુસ્કુરાને દો…

જિગીષા પટેલ

૨૮-કબીરા

 

 

કબીરબીજક -હિંડોળા-૨

બહુ બિધિ ચિત્ર બનાયકે,હરિ રચ્યો ક્રીડા રાસ,

જાહી ન ઈચ્છા ઝૂલબેકી,ઐસી બુધિ કેહિ પાસ?….૧
ઝૂલત ઝૂલત બહુ કલ્પ બીતે,મન નહિ છોડૈ આસ

રચ્યો હિંડોલા અહોનિસ,ચરી જુગ ચૌમાસ……૨
કબહું કે ઉંચ સે નીચ કબહું,સરગ ભૂમિ લે જાત

અતિ ભ્રમત ભરમ હિંડોલવા હો,નેકુ નહિ ઠહરાય….૩

કબીરબીજકનાં આ છેલ્લા હિંડોળા પ્રકરણમાં કબીરે આ ભ્રમ રૂપી જગતનાં હિંડોળામાં જગતનાં દેવો ઋષિઓ અને માનવ તેમજ વેદો,શાસ્ત્રો,ભુવનો ,વિદ્યાઓ સાથે સમસ્ત સૃષ્ટિ કેવીરીતે ઝૂલી રહી છે તેની ચર્ચા આપણે હિંડોળા-૧ માં કરી.

હિંડોળા-૨ દોહો-૧માં કબીર કહે છે પ્રભુએ અનેક પ્રકારે દ્રશ્ય જગતનું આ ચિત્ર રચીને રાસ રમવાનીલાલચ ધરી છે.એમાં સંસારનું ચિત્ર ખૂબ રસિક બનાવ્યું છે.આવા રસિક જગતમાં રાસ રમવાની ઈચ્છા ન ધરાવતા હોય તેવી બુધ્ધિ કોના ભાગ્યમાં હોય? ‘ક્રીડારાસ’ શબ્દમાં સંસારમાં ભોગવાતા ભોગો માટે વપરાયો હોય તેમ લાગે છે.આમાં ન લલચાય એવા જીવો કેટલા?

સંસાર રૂપી હિંડોળામાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં તો અનેક જન્મો વીતી ગયા છતાં મન તેમાં ઝૂલવાની આશા હજી પણ છોડતું નથી.ચારે યુગ રૂપી ચોમાસામાં હિંડોળો તો રાત દિવસ સતત ઝૂલ્યા કરે છે.અત્યંત પીડા અને દુઃખોમાંથી પસાર થયાં છતાં સંસારનું ક્ષણિક સુખ તેને મોહ પમાડે છે.માણસ સુખ માણવાની આશામાંને આશામાં જન્મ મરણનાં ફેરા કર્યા કરે છે.

કૃષ્ણાષ્ટમી ઑગસ્ટ મહિનામાં આવે છે અને ઓગસ્ટ મહિનો ચોમાસામાં આવે છે.ભારતમાં ચોમાસામાં હિંડોળાનો એક મહિનો ઉત્સવ ઉજવવામાં આવે છે.કબીર સાહેબે ‘ચૌમાસ’ શબ્દ આને ઉદ્દેશીને પ્રયોજ્યો હોય તેમ લાગે છે.ચોમાસ એટલે ચારે યુગ -કળિયુગ,સતયુગ,ત્રેતાયુગ અને દ્વાપરયુગમાં આ ભ્રમરૂપી હિંડોળો સતત ઝૂલતો રહે છે.અને જીવ અનંત જન્મોથી તેમાં ઝૂલ્યા કરે છે.

સ્વર્ગ સુખની કલ્પના મનની પોતાની છે. તેથી સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ માટે જીવ જુદી જુદી રીતે પ્રાર્થના પણ કરતો રહે છે.સ્વર્ગનું સુખ પણ કાયમી નથી હોતું તે પણ ભ્રમનું જ પરિણામ છે.તે પણ એક દિવસ પૂર્ણ થાય છે અને જીવને ફરી પૃથ્વી પર જન્મ લેવો પડે છે.એ રીતે તેને વિશ્રામ મળતો નથી અને મુક્તિ પણ મળતી નથી.આવુ કબીર કહીને આગળ ગાય છે:

ડરપત હો યહ ઝૂલબેકો,રાખુ જાદવરાય

કહહિં કબીર ગોપાલ બિનતિ,સરન હરિ તુમ આય….૪

‘જાદવરાય’,’ગોપાલ’, ‘હરિ’ એ વિશેષણો શ્રી કૃષ્ણના જ હોઈ શકે.પહેલી પંક્તિમાં રાસ શબ્દ પણ કૃષ્ણની જ યાદ અપાવે છે.તેથી શ્રી કૃષ્ણને સંબોધીને કબીરે ભ્રમ રૂપી હિંડોળામાંથી છુટકારો મેળવવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે.
જે મન વિષયોની આસક્તિવાળુ છે તે મન સંસારની રચના કરે છે અને જે મન શુધ્ધ છે,નિર્વિષયી છે,તે મન સંસારમાંથી છુટકારો મેળવે છે.કબીર આમતો અવતારવાદમાં માનતા નથી તે વાત તેમણે શબદ પ્રકરણમાં કરી છે તેથી કૃષ્ણ શબ્દ વિશુધ્ધ મનની અવસ્થા માટે વપરાયો હોય તેવું વધુ ઉચિત લાગે છે.
આગળ હિંડોળા -૩નાં પહેલા પદમાં કબીર કહે છે:

લોભ મોહ કે ખંભા દોઉ,મનસા રચ્યો હિંડોલઝૂલહિં જીવ જહાન જહાં લગિ,કિતહૂં દેખો ઠૌર….(૩…૧)

પ્રથમ હિંડોળામાં ,બ્રહ્મરૂપી હિંડોળાના સ્તંભ રૂપી પાપ અને પુણ્યને ગણાવ્યા છે જ્યારે અહીં લોભ અને મોહને સ્તંભ રૂપે દર્શાવ્યા છે.તાત્વિક રૂપે વિચારીએ તો બંને એક જ છે.બ્રહ્મરૂપી હિંડોળો મન દ્વારા જ સર્જાતો હોય છે.

લોભ,મોહ,કામ,ક્રોધ,મદ,મત્સર વિગેરે વિકારોથી જ મન ગતિશીલ બંને છે,એટલે હિંડોળાનું સર્જન થતું રહે છે અને જ્યારે મન શાંત બને છે, વિકારો દૂર થઈ જાય છે ત્યારે સ્થિરતાની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે.અને હિંડોળોપણ શાંત બની જાય છે.
ચતુર ગણાતા લોકો પોત પોતાની ચતુરાઈમાં ઝૂલે છે પૌરાણિક કથા અનુસાર શેષનાગ પણ રાજા હતો .તેને પૃથ્વીને ધારણ કરવાનું સુક્ષ્મ અભિમાન હતું.ચંદ્ર અને સૂર્ય બેઉ પોત પોતાની મર્યાદામાં ઝૂલે છે.તેઓને સ્થિર થવાની આજ્ઞા હજી લગી મળી હોય તેમ જણાતું નથી.

હિંડોળાનાં છેલ્લા બે પદમાં કબીર કહે છે:

લખ ચૌરાસી જીવ ઝૂલહિં,રવિ સૂત ધરિયા ધ્યાન

કોટિ કલપ જુગ બીતિયા,અજહું ન માને હાન…..(હિંડોળા -૩-૩)

ધરતી આકાશ દોઉ ઝૂલહિં,ઝૂલહિં પવના નીર દેહ ધરી

હરિ ઝૂલહિં ઢાંઢે,દેખહિ હંસ કબીર….૪

ચોર્યાસી લાખ યોનિઓમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં સર્વ જીવો યમરાજનું જ ધ્યાન ધરતા જણાય છે.કરોડો યુગો વીતી ગયા હોવા છતાં કોઈ પોતાની હાર સ્વીકારતું જણાતું નથી.રવિસૂત એટલે સૂર્યપુત્ર યમરાજ.ભયભીત મન સામે મોત દેખાતું હોય ત્યારે ભગવાનનું ધ્યાન કેવીરીતે કરી શકે?

ચંદ્ર,સૂર્ય,ધરતી,આકાશ,પાણી,પવન સર્વે પ્રકૃતિના તત્વો છે.તે પોતાની મર્યાદામાં રહીને પોતાનું કર્તવ્ય બજાવી રહ્યા છે.તે સર્વે જડ પિંડ ધરાવે છે.તે સ્વાભાવિક ક્રિયાઓમાં ગતિશીલ રહે છે.તેઓમાં મન નથી એટલે લોભ,મોહ જેવા વિકારો નથી કે નથી દુ:ખ કે રંજનો અનુભવ.તે કદી થાકતા નથી કે આરામ કરતા નથી .તે રીતે તેઓ ઝૂલતા રહે છે.તેઓ સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.પરતું માનવને સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરવાનો પૂરતો અવકાશ છે.મન વિકારો રહિત કરી દેવામાં આવે તો મન શાંત અને સ્થિર બની શકે છે.

કબીરબીજકનાં હિંડોલાનાં છેલ્લા પદમાં કબીર મનની ઊંચી અવસ્થાને ‘હંસ’ સ્થિતિ તરીકે ઓળખાવે છે.વિવેક જ્ઞાન દ્વારા જ્ઞાની પુરુષ મનને વિકાર રહિત કરી શકે તેમ કબીર કહે છે.નીજ સ્વરૂપમાં લીન બની ધન્યતાનો અનુભવ કરવાનું સુચવે છે.આ સાથે જ બધાંનાં સાર રુપ પદ જાણે કબીર ગાતો સંભળાય છે ,આબિદાપરવીનનાં અવાજમાં અને જાણે આ સૂફી ગીત ગાંતાં ગાંતાં તે પણ સૂફી થઈ ગઈ હોય તેમ લાગે ….અને આટલા પદમાં જ મુકિત પામવાનો કિમીયો સૌને મળી જાય….

મન લાગો યાર ફકીરીમેં….
કબીરા એક સિંદૂર,ઉરકા જર દિયા ન જાય…

નૈનન પ્રિતમ રમ રહા….દૂજો કહાઁ સમાય

પ્રિત જો લાગી,ભૂલ ગઈ,પીસ ગઈ ,

મન માંહિરોમ રોમ પિયુ પિયુ કહે ,મુખ કી શ્રધ્ધા નાહિં

જિગીષા પટેલ