ઓશો દર્શન -35. રીટા જાની

જીવન એટલે ક્ષણોની સમજણનો સરવાળો. મહાન પુરુષો કે શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનનો ઉદભવ જીવનની સાચી સમજમાંથી ઉદભવે છે. જીવનમાં શું કરવું અને શું ન કરવું તેવા બે માર્ગોની સાચી સમજણ એ જીવનની ચાવી છે. આ ચાવીથી સુંદર ભવિષ્યનું તાળું ખૂલે છે. આપણા સ્વપ્નો અને આપણો વ્યવહાર, સફળતાની સીડીનું રહસ્ય શું? સફળતાની સીડી સહુના માટે અલગ છે. આપણે સફળ થયા તેમ વિશ્વ તો કહે, પણ આપણું મન અને આત્મા કહે તો જ આપણે સફળ. જીવનની સમૃધ્ધિની વચ્ચે પણ કંઇક હજુ મેળવવાની કામના કે ઈચ્છા રહે તો તે તૃપ્તિ કે સંતોષ નથી, પણ અતૃપ્તિ છે. શ્રાવણની સરી ગયેલી ક્ષણોના તત્વજ્ઞાન અને આત્મચિંતનને એકત્ર કરીએ તો ક્ષણની સફળતા એ આત્મસંતોષ છે અને જીવનની સફળતા એ પણ આત્મસંતોષ છે. ભરપૂર જીવ્યાનો આનંદ, સૃષ્ટિને માણ્યાનો આનંદ અને વિશેષ પામવાની કામનામાંથી મુક્તિ એ સફળ જીવનનું રહસ્ય છે. આ રહસ્ય ધર્મોનું સત્વ છે.

ઓશો દર્શન અંતર્ગત ગત અંકમાં આપણે જોયું કે ‘જીવન જ ઈશ્વર છે’. આજે આ જ વિષય પર વધુ ઊંડાણથી વિચારીશું.
ઈશ્વરની ખોજ કરતા લોકો પૂછશે કે ઈશ્વર છે એની સાબિતી શું? ઓશો કહે છે કે જેઓ આ પ્રશ્ન પૂછે છે તેઓ બંધ આંખો રાખીને જ જીવન જીવે છે. નહિ તો ખીલતા ફૂલના હાસ્યમાં, કોકિલના કલરવમાં, મેઘધનુષના રંગોમાં, ખળખળ વહેતા ઝરણાંમાં, આસપાસ જ્યાં નજર નાખે ત્યાં ઈશ્વર જ ઈશ્વર છે. બને છે એવું કે જેઓ આંખો ખુલ્લી રાખીને જીવે છે તેમને આ બધી જગ્યાએ ઈશ્વર દેખાય છે. પ્રકૃતિ પર નજર નાખો અને તમને લાગશે કે જ્યાં નજર પડે ત્યાં કણ કણમાં પરમાત્મા છે. પણ તેમની મૂંઝવણ એ છે કે ઈશ્વરની સાબિતી તો બધે મળે છે પણ ઈશ્વર ખુદ ક્યાં ગુમ છે? માછલી સાગરમાં ડૂબકી મારે છે એમ આપણે પણ પરમાત્માના સાગરમાં ડૂબકી મારીએ છીએ. માછલી સાગરમાં સર્વત્ર પાણીનો અનુભવ કરે છે તે જ રીતે આપણે પણ સર્વત્ર પરમાત્માના પ્રેમને અનુભવી શકીએ છીએ. જરૂર છે તર્કને થોડો બાજુએ મૂકી જાગૃત થવાની, ચૈતન્યનો અહેસાસ કરવાની. ચૈતન્યનો જરા સરખો જ સ્પર્શ, તર્ક નહીં, પણ ધ્યાન- આપણને પરમાત્માના પ્રેમમાં તરબોળ કરી દેશે.

ઓશો સાગરના મોજાંના માધ્યમથી આ ગહન તત્વજ્ઞાનને સુપેરે સમજાવે છે. મોજાં સાગર વિના ન હોઈ શકે માટે સાગર એ મૂળ છે મોજાં આવે છે અને જાય છે, સાગર ન આવે છે ન જાય છે. મોજાં કદી જન્મે છે, કદી મટે છે. સાગર જન્મતો પણ નથી અને મટતો પણ નથી. આપણે એમ ન કહી શકીએ કે સાગર હતો, સાગર સદાય છે, સાગર વર્તમાન છે. એ જ રીતે ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળ આપણા કાળ છે. પરમાત્મા હંમેશા વર્તમાનમાં છે. ઈશ્વર હતા અથવા ઈશ્વર હશે એમ કહેવાનો કોઈ અર્થ નથી, ઈશ્વર છે. સાગર અને મોજું એક છે, તેમ છતાં મોજાં ઉઠે છે અને પડે છે. પરમાત્મા અને આપણે પણ એક છીએ, આપણે આવીએ છીએ અને જઈએ છીએ. એનો અર્થ એ નથી કે આપણે પરમાત્માથી અલગ છીએ. મોજું પણ ક્યાં સાગરથી અલગ છે? કોઈ મોજું એકલું ઉઠતું નથી, કરોડો મોજાંની જાળમાં પેદા થાય છે. તેને ચારે તરફ મોજાં દેખાય છે, સાગર દેખાતો નથી. આપણને પણ મનુષ્ય, વૃક્ષો, પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ દેખાય છે, પરમાત્મા દેખાતા નથી. ધ્યાન એ અંદર ઉતારવાની કળા છે, જેમાં આપણને ખબર પડે છે કે હું સાગરનું મોજું નથી, સાગર છું. એ અનુભૂતિ બાદ જીવનનો અર્થ જ બદલાઈ જશે, કારણ કે મટવાનો કે મરવાનો કોઈ ડર રહેશે જ નહીં, કારણ કે સાગર કદી નથી મટતો. દરેક માણસ મરણથી ભયભીત છે, એને ખબર જ નથી કે નીચે કંઈક છે જે મરી જ શકતું નથી. આ વાતની ખબર પડી જાય તો ભય સમાપ્ત થઈ જશે, નષ્ટ થઈ જશે. જીવન જીવવાની મજા કંઈ જુદી થઈ જશે. કારણ કે ત્યારે આપણે મોજાંની જેમ નહીં, સાગરની જેમ રહીશું; માણસની જેમ નહીં, પરમાત્માની જેમ રહીશું.

પરમાત્માની જેમ રહેવું એટલે ઐશ્વર્યમાં રહેવું. ઈશ્વરનો અર્થ છે- માલિક. બધું ઐશ્વર્ય જેનું છે, તેની સાથે ઐકયનો અનુભવ કરવો. સન્યાસી તે નથી, જેણે ઘર છોડી દીધું છે, જેને માટે બધાંના ઘર પોતાના થઈ ગયા તે સન્યાસી. સન્યાસી એ નથી જેણે પોતાનો પરિવાર છોડી દીધો, પણ સમગ્ર જગતનો પરિવાર તેનો પોતાનો થઈ ગયો. જેવું મોજું નીચે ઉતરે છે, તે સાગરને મળી જાય છે અને તેને ખબર પડે છે કે બધા મોજાં સાગરના જ છે. સવાલ તમામ લહેરના અલગ અસ્તિત્વના છે, જવાબ બધાં સાગરમાં છે. જ્યારે લહેર સાગરમાં સમાઈ જાય છે, તો સવાલ ખોવાઈ જાય છે. કબીર કહે છે કે શોધતાં શોધતાં હું પોતે જ ખોવાઈ ગયો અને જ્યારે ખુદ ખોવાઈ ગયો ત્યારે એ મળી ગયો, જેની હું શોધ કરતો હતો. લહેરની અને સાગરની મુલાકાત ક્યારેય થતી નથી પણ લહેર અને સાગરનું મિલન થાય છે. જે લોકો જ્ઞાની છે તેઓ એવા લોકો નથી, જેમને બધા સવાલોના જવાબ મળી ગયા. તેઓ એવા લોકો છે જેમની પાસે કોઈ સવાલ જ ન રહ્યો. ધ્યાન એ સવાલોની ખતમ કરી દેવાની પ્રક્રિયા છે. મન એ આનંદમાં પહોંચી જાય છે, જેમાં આપણે એવી રીતે લીન થઈ જઈએ છીએ કે સવાલ પૂછીને પણ એને ખંડિત કરવાની હિંમત આપણે નહીં કરીએ. અંધ વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણતો નથી, તો પ્રકાશના સંબંધમાં યોગ્ય સવાલ કઈ રીતે પૂછી શકે? દ્રષ્ટીવાળો વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણે છે, માટે સવાલ પૂછવાની કોઈ જરૂર નથી. જ્ઞાન એ સવાલના જવાબ નથી. જ્ઞાન સવાલોનો અભાવ છે. ધ્યાન એ પ્રયોગ છે, જ્યાં બધું અનુપસ્થિત થઈ જાય છે અને લહેર ધીરેથી ઉતરીને સાગર સાથે એક થઈ જાય છે.

જિંદગી વહેણ છે, મહાનતા તરફની યાત્રા છે, વિરાટ તરફની મંઝિલ છે. નદી સાગરમાં ખોવાઈ જાય તો સાગર બની જાય છે. પણ જો સાગરમાં જવાનો ઇનકાર કરી દે તો પછી તળાવ કે ખાબોચિયું બનીને મર્યાદિત બની જાય છે, તેને સાગરનું મહાજીવન મળી શકતું નથી. માણસ બીજ છે, પરમાત્મા વૃક્ષ છે. જેમ બીજ તૂટીને વૃક્ષ બની જાય છે, તેમજ માણસ જ્યારે તૂટવાની હિંમત એકઠી કરી લે તો પરમાત્મા બની જાય છે. ધ્યાન વિલીન થવાની ક્રિયા છે, પોતાના મૂળ સ્ત્રોતમાં પોતાને ખોવાની ક્રિયા છે. ઘરની બહાર સુરજ ઉગ્યો છે અને ઘરમાં અંધકાર છે કારણ કે દરવાજા બંધ છે સૂરજના કિરણો અંદર લાવવા હોય તો ફક્ત દરવાજા ખોલવાની જરૂર છે. એ કિરણોને પકડીને આપણે અંદર નહીં લાવી શકીએ. એ જ રીતે પરમાત્માની અનંત શક્તિઓને પ્રાપ્ત કરવા આપણે વચ્ચે નહીં ઊભા રહીએ, તો એ આપણને સરળતાથી પ્રાપ્ત થશે. જીવન જેવું છે, તેવું સ્વીકાર્ય બને, સ્વીકારનું દ્વાર ખુલે, તો શાંતિનો સાગર અંદર પ્રવેશી જશે. જ્યારે સાક્ષી કે દ્રષ્ટા બની જઈએ ત્યારે ધીરે ધીરે અંદરના દ્વાર ખુલી જશે, શાંતિ વરસી પડશે, પ્રકાશ છવાઈ જશે, આનંદના ઝરણાં ફૂટી નીકળશે, જે રોમે રોમને પુલકિત કરી દેશે. આ શાંતિમાં, આ આનંદમાં, આ પ્રકાશમાં પરમાત્માનો અનુભવ ઉપલબ્ધ થશે, ચારે તરફ એની હાજરીની પ્રતીતિ થશે.

રીટા જાની
30/09/2022

સંસ્પર્શ -૩૩-જિગીષા દિલીપ

Posted on September 28, 2022 by Jigisha Patel

હું નામનો દેશ દેશને નહીં સીમા નહીં સરહદ

હું ના કણ કણ દેશભક્તિમાં ડૂબી રહે છે અનહદ

હું દેશના સેવક ચીતરે રંગ કળાયલ મોર 

અડધો રંગે આધ્યાત્મિક ને અડધેથી- પડધો ચોર

વસ્તી નામે હું જ કે જેને નહીં કામ કે નહીં ફૂરસદ

હું નામનો દેશ દેશને નહીં સીમા નહીં સરહદ

હું બોલે કે દેશ છે મારો ખોબા જેવો નાનો

વળી કહે કે સચરાચરમાં હું જ વસું છું માનો

ગમ્મે તેવી વાત કરો ને કોઈ ગણે નહીં અચરજ

હું નામનો દેશ દેશને નહીં સીમા નહીં સરહદ

હું દેશના વતની કરતાં તું-તારાને પ્રેમ

(સાચું ખોટું રામ જાણે ભૈ આ તો અમથો વ્હેમ )

વચગાળામાં વાત ઊડે કો’ક કરે છે નફરત

હું નામનો દેશ દેશને નહીં સીમા નહીં સરહદ

ઉપરોક્ત કવિતામાં કવિ ધ્રુવ ભટ્ટે અહંકારને દેશનું રૂપક આપી આખા કાવ્યને નાવીન્યતા પૂર્વક રજૂ કર્યું છે.માણસની અંદર રહેલ અહંકારનો વિસ્તાર એટલો મોટો છે કે ધ્રુવદાદા આ કવિતામાં અહંકારને,હું પણાને, દેશ તરીકે વર્ણવે છે. સૌમાં વિસ્તરેલ અહંકાર એટલો વિસ્તરેલ છે કે તેને કોઈ સીમાડા કે સરહ દ હોતા નથી.અહંકાર એ એટલો મોટો દુર્ગુણ છે કે તે વ્યક્તિના વિનાશને જ નોતરે છે. તેનું મોટામાં મોટું ઉદાહરણ રાવણ છે. જૂઓ આ મહિમ્ન સ્તોત્રનો શ્લોક,

અમુષ્ય તત્સેવાસમધિગતસાર ભુજવનં

બલાત્કૈલાસેઽપિ ત્વદ ધિવસંતૌ વિક્રમયત:।

અલભ્ય પાતાલેઽપ્યલસચલિતાં ગુષ્ટશિરસિ

પ્રતિષ્ઠા ત્વય્યાસીદધ્રુવમુપચિતો મુહ્યતિ ખલ:॥

શિવ ભક્ત રાવણે મહાદેવની અનન્ય ભક્તિ કરી વીસ ભુજાનું બળ પ્રાપ્ત કર્યું.વર્ષોનાં તપ પછી તેનો ગર્વ રોમેરોમમાં વ્યાપી ગયો અને તે ત્રિપુરવર શિવજીનાં નિવાસસ્થાન કૈલાસને હલાવવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો ત્યારે શિવજીએ માત્ર પોતાનો એક અંગૂઠો જ દબાવ્યો અને રાવણ પાતાળમાં પોતે હલવા માટે પણ અશક્તિમાન થઈ ગયો. ઉપરોક્ત પુષ્પદંત રચિત મહિમ્નસ્તોત્રનાં શ્લોકમાં તેનું જ વર્ણન છે કે અહંકાર જ તપસ્વી રાવણના વિનાશનું કારણ બન્યું હતું. અને કહેવત બની ગઈ “અભિમાન તો રાજા રાવણનું પણ ટક્યું નથી.”

આગળની પંક્તિમાં દાદા સૂચવે છે કે હું દેશના સેવક એટલે ,અહંકાર જે શરીરમાં રહ્યો છે તેવાં લોકો બહારથી આડંબર કરે કે તે કળા કરતો મોર ચીતરી રહ્યાં છે – આ વાત મને લોકોને આધ્યાત્મિકતાનો આંચળો ઓઢીને લોકોને ગેરમાર્ગે દોરતા બગભગત સાધુસંતો માટે લખાએલ લાગે છે. બની બેઠેલા બાપુઓ ,ઠગ ભગતો પર કટાક્ષ કરતા દાદા કહે છે,બહારથી સંત હોવાનો તેઓ ડોળ કરે છે અને અંદરથી કાળા ચોર જેવા ધંધા કરે અને ભોળા લોકોને સાધુ બની છેતરે છે.આ અહંકારની વસ્તી એટલે સૌમાં એટલો અહંકાર વ્યાપ્ત હોય છે કે તેની કોઈ સીમા કે સરહદ છે જ નહીં. આ નાનો અમથો લાગતો અહંકાર સચરાચર વ્યક્તિત્વોમાં વ્યાપેલો છે.એટલે જ નરસિંહે ગાયું,

“હું કરું હું કરું એજ અજ્ઞાનતા ,શકટનો ભાર જેમ શ્વાન તાણે

સૃષ્ટિ મંડાણ છે સર્વ અણી પેરે,જોગી જોગેશ્વરા કો’ક જાણે.

ગાડા નીચે કૂતરું ચાલે અને એમ માને કે હું આ ગાડા પર ભરેલા માલસામાનને ઊંચકી રહ્યો છું. દુનિયાનાં સૌ માનવો પણ આવો જ ,પોતે જ સર્વસ્વ છે ,તેવા અભિમાનમાં રાચી રહ્યા હોય છે. લોકો પોતાનાં નજીકનાંને જ પ્રેમ કરતા હોય તેવું બતાવતાં હોય છે પણ ખરેખર તે પણ સાચો પ્રેમ હોય છે કે કેમ? એટલે દાદા હાસ્યભરી શૈલીમાં કહે છે કે રામ જાણે ભૈ નજીકનાં સ્નેહી પણ પ્રેમ કરે છે તેવો વ્હેમ હોય ! અંદરની વાત તો તેની જાત સિવાય કોણ જાણે? 

સંત કબીર અહંકારની વાત કરતાં ખૂબ સુંદર વાત સમજાવે છે,

મત કર માયા કો અહંકાર,મત કર કાયા કો અભિમાન

કાયા ગાર સે કાચી….

હો,કાયા ગારસે કાચી રે…જૈસે ઓસરા મોતી

ઝોકા પવન કા લગ જાય,ઝપકા પવનકા લગ જાય

કાયા તેરી ધૂલ હો જાતી…..

આમ ધ્રુવદાદાએ પણ આપણા સૌમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત અહંકાર સીમા અને સરહદને ઓળંગી જાય તેવો છે તેમ સમજાવ્યું છે અને તેના પર આપણે કોઈપણ રીતે નિયંત્રણ રાખવું જોઈએ અને દુન્યવી ઠગભગતોથી ચેતતા રહેવું જોઈએ.

જિગીષા દિલીપ

૨૮મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ -૩૧

નાયમાત્મા પ્રવચનેન લભ્યો ન મેધયા ન બહુનાશ્રુતેન ।

યમેવૈષ વૃણુતે તેન લભ્ય તસ્યૈષ આત્મા વિવૃણુતે તનુ સ્વામ ।।

આત્મા પ્રવચનોથી નથી મળતો,મેધા(બુધ્ધિ) થી નથી મળતો

બહુશ્રવણ કરવાથી પણ મળતો નથી.

આત્મા પોતે જેનું વરણ કરે છે તેને જ તે પ્રાપ્ત થાય છે.

(કઠોપનિષદ)

ધ્રુવ ગીત

એમ અમે અચરજને મારગ સાવ અચાનક વહેતા થઈ ગ્યા,

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા.

એવા સમતળનાં રહેનારા અમે એકલે પંડે,

રિક્ત છલકતા અંધકારના સદા અખંડિત ખંડે

હવે અચાનક ઊર્ધ્વ અધોના પટમાં આવી રહેતા થઈ ગ્યા.

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા

નામ ન’તુ કોઈ ઠામ વગરના હતા અમે હંમેશ,

તમે ગણ્યું જે અંતરીક્ષ તે હતો અમારો વેશ.

અવ ઓચિંતા અમે અમારું નામ જગતને કહેતાં થઈ ગ્યા,

એમ અમે અચરજને મારગ સાવ અચાનક વહેતા થઈ ગ્યા.

ઉપનિષદનાં રહસ્ય ખોલતું અને ધ્રુવદાદાનાં ગહન આધ્યાત્મિક અવલોકનનો ઉઘાડ કરતું આ ગીત એક નવા જ વિચારને આપણાં દ્રષ્ટિપટલ પર લઈ આવે છે.કઠોપનિષદની વાત રજૂ કરતા દાદા કહે છે કે આપણે આ પૃથ્વી પર જન્મ લીધો એ એક મોટી અચરજની વાત છે.કઠોપનિષદનાં શ્લોક પ્રમાણે આત્માએ આપણા શરીરની પસંદગી કરી અને આત્મા અને શરીર એક થઈ ગયા.એટલે દાદાએ ગાયું- ‘ હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગયા’ આ અચરજ કેટલું મોટું છે! 

તો આપણા ઋષિ કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લ આજ કલ્પનાને પોતાની રીતે આલેખે છે,

“ઈચ્છાની આપમેળે એણે દડી ઉછાળી,

બહુ એકલો હતો એને પાડવીતી તાળી.

મૂળ શબ્દ ઊપન્યો કે તણખો કીધો અફાળી,

કંઈયે હતું નહીં ત્યાં દીધું બધું ઉજાળી

કરતા અકરતા બંને છે ,ને નથી કશું યે,

વીંટળાઈ ખુદ રહ્યો છે,છે ખુદ રહ્યો વીંટાળી.”

આપણા ધ્રુવદાદા તેમજ ઋષિકવિ જેવા વિદ્વાન કવિઓએ તેમની કવિતાઓમાં વેદ અને ઉપનિષદોનો રસ ઘોળીને આપણને પીવડાવ્યો છે. 

આગળ ગીતમાં દાદા કહે છે,અવકાશનાં અંધકારમાં એકલો આત્મા સમતળમાં રહેતો હોય છે. અવકાશમાં કશું ઊંચું નીચું કે દૂર સુદૂર નથી.પરતું પરમશક્તિનો અંશ જેવો આત્મા ,શરીર નક્કી કરી તેમાં પ્રવેશે છે અને આ પૃથ્વીનાં ઊર્ધ્વ પટમાં આવીને રહેતો થઈ જાય છે.આ એક અચરજ નથી તો શું છે? અને આ અચરજના મુગ્ધ ભ્રમણને ઋષિ કવિ વર્ણવે છે,

નિરુદેશે

સંસારે મુજ મુગ્ધ ભ્રમણ

પાંશુમલિન વેશે 

(પાંશુ-ધૂળ)

અને ધ્રુવદાદા કહે છે અવકાશમાં અમારું કોઈ નામ ઠામ કે સરનામું હતું નહીં અને જેવા પૃથ્વી પર નામધારી બન્યા કે તરત તારું મારું શરૂ થઈ ગયું.અને અમારા નામનાં ગર્વ સાથે જીવતાં થઈ ગયાં.આમ ઓચિંતા અચરજને માર્ગે આપણે સૌ વહેતા થઈ ગયાં.પ્રકૃતિએ કે પરમે રચેલી આ જીવનની રચનાથી વધીને બીજું મોટું અચરજ શું હોઈ શકે?

આજ વાતને આપણા અશરફભાઈ ડબાવાલા ગઝલમાં આવીરીતે વર્ણવે,

આંખમાં દ્રશ્યોને રોપી, ટેરવે આતંક દઈ,

સ્વપ્ન ક્યાં ચાલ્યું ગયું આ વાણીપતનો જંગ દઈ.

આમ તો લગભગ હતા સરખા હે ઈશ્વર ! આપણે,

તું સવાયો થઈ ગયો અમને અમારું અંગ દઈ.

આ સૌ કવિએ આપણા પૃથ્વી પરનાં અવતરણનાં અને મૃત્યુ પછી આત્માનાં અવકાશ ભ્રમણની વાતને પોતપોતાનાં અંદાજમાં રજૂ કરી છે. પણ આ એક ઓચિંતું મળેલ અચરજ તો દાદાનાં કહેવા મુજબ છે જ ! તેની ખરી સચ્ચાઈ તો કોઈ જાણતું નથી. બધાંએ પોતપોતાની રીતે કરેલ અટકળો જ છે! એવું મને ચોક્કસ લાગે છે. તમારા મંતવ્ય લોજીકલ પુરાવા સાથે જાણવા જરુર ગમશે.

જિગીષા દિલીપ 

૨૧મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ …30 -જયશ્રી પટેલ

    મેં વાંચેલી વિષ્ણુ પ્રભાકરજીની આવારા મસીહાની થોડી વાતો અહીં સંક્ષિપ્તમાં ગુજરાતીમાં રજુ કરું છું.શરદબાબુને ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે વારંવાર કહ્યું કે તું તારી આત્મકથા લખ. તેના જવાબમાં શરદબાબુએ કહ્યું હતું કે ગુરુદેવ જો હું જાણતો હોત કે હું આટલો મોટો માનવી  બનીશ ,તો હું કંઈક જુદા જ પ્રકારનું  જીવન જીવતો હોત. 

          આને વ્યંગ પણ કહી શકો અથવા એકદમ સત્ય વાત પણ ખરેખર એમણે બાળપણ અને જુવાનીમાં એવું જીવન વિતાવ્યું કે તેનાથી પોતે જ સંતુષ્ટ નહોતા. એમણે પ્રારંભિક જીવનમાં જે અભાવ અપમાન સહન કર્યા ઉપેક્ષાઓમાં જીવન વિતાવ્યું ,આ બધાને કારણે તેમના જીવનમાં વાર્તાઓ નવલકથાઓનાં પાત્રોમાં નિરૂત્સાહ, ઉત્સાહ ને સંઘર્ષ બધું જ ચરિતાર્થ થયું . 

         તેઓ ખૂબ જ એકાકી હતાં. બધાં સાથે હળતાં મળતા પણ કદી પોતાના હૃદય સુધી કોઈને પહોંચવા જ ન દેતા,તેથી વિષ્ણુ પ્રભાકરની તેમના સંશોધનમાં ઘણીવાર વિચારતા કે ક્યાંથી શોધવી એમની સાચી વાતો ? કારણ લોકોએ ખૂબ મનધડક વાતો એમના માટે કરી હતી.એમના બે મિત્રો કવિ નરેન્દ્ર અને હરિદાસ ચટ્ટોપાધ્યાય તેમના વિશે બહુ કંઈ જ બતાવી શક્યા નહોતા.

         જ્યારે લોકો તેમના જીવન વિશે ચર્ચા કરતાં તો શરદ બાબુ કહેતા કે લેખકના વ્યક્તિગત જીવનને લઈ પરેશાન કેમ થવાનું ? શું લાભ મળે ?તે લેખક છે પોતાના જીવનની વાતો  તેની કથાઓની અંદરથી તેનો પરિચય મળે તેનાથી જ લોકોએ સંતુષ્ટ થવું યોગ્ય છે .એ જ લેખકનો સાચો પરિચય છે . મિત્રો, તેઓનું માનવું હતું કે લેખકનું જીવન અને તેમનું વ્યક્તિગત જીવન બંને એક નથી હોતા .કોઈપણ અર્થઘટન કરી તેના લેખન અને જીવનને ન જોડી દેવા જોઈએ .જેટલું તેઓ તેમની રચનામાં પાત્રોમાં વ્યક્ત કરી શકતા તે જ પોતે છે એમ વાચકોએ માની લઈને તે જ પરિચયથી સંતોષ માનવો જોઈએ .     

          આત્મકથા માટે તેઓ માનતા કે તે ક્યારેય નહીં લખી શકે ,કારણ જેટલું આત્મકથામાં લખાય તેટલું સત્ય પણ તે લખી શકે તેમ નથી અને તેટલા તે બહાદુર પણ નથી. શરદબાબુના આ કથનથી શું સ્પષ્ટ કરી શકીએ. માનવ અને સાહિત્યકાર બે ભિન્ન છે ,પણ એટલા નહીં જે તેમના  લેખાજોખા  કરી તેને ઊંડાઈ કે નીચતાની તુલના કરવી ! તેઓ પોતાને સામાન્ય માનવી જ માનતા જે સામાન્ય માનવીની જીવનની હોય તે જ તેમનું છે તેમને મહાન થવું જ નહોતું.

           જીવની શું છે ?અનુભવોનો શૃંખલા બંધ ચયન !તેમાં જીવનની એ જ ઘટનાઓ લખાય છે જે સંવેદના પૂર્ણ હોય ભાવનાથી ઓતપ્રોત કરી દે. લેખક તેના જીવનમાં મરજીવાની જેમ ડૂબકી મારી ઘટનાઓને મોતીની જેમ પસંદ કરી ઘટનાક્રમમાં લખે છે .શરદ બાબુને માટે તેમના જીવનની ખોજ માટે વિષ્ણુ પ્રભાકરજીએ અનેક પ્રયત્નો કર્યા છે .કહેવાય છે કે શ્રીકાંત વાંચીએ તો જરૂર લાગે કે આપણે શરદબાબુના  જીવનની જીવની જ વાંચી રહ્યાં છે     

       કોઈ શક નથી તેમના સાહિત્ય જેવું સાહિત્ય ન મળ્યું ન રચાયું, વર્ષો પછી પણ આજે યુવા પેઢી તેમના અનુવાદ થયેલા પુસ્તકો અંગ્રેજીમાં હિન્દીમાં તેમજ ગુજરાતીમાં વાંચે છે ખરેખર તેમનું સાહિત્ય મહાન છે.

        ચાલો મિત્રો ,આવતા અંકે ફરી આપણે આવું જ કંઈક સંક્ષેપ પણ સચોટ રીતે જાણવાનો પ્રયત્ન કરીશું. કંઈક બાકી રહી ગયેલી વાર્તાઓને સાંભળશું અને વાંચશું .

અસ્તુ ,

જયશ્રી પટેલ.

૧૭/૯/૨૨

ઓશો દર્શન-33. રીટા જાની

અસ્તિત્વ એક પડકાર છે. ખુશનુમા સવાર, બળબળતી બપોર અને સોહામણી સાંજના પરિબળો જ્યારે રાત્રિના અંધકારને સ્વીકારવાની વાસ્તવિકતાઓને અવગણે છે, અપેક્ષાઓના કદમ વાસ્તવિકતાની મંઝિલોને પાર કરવામાં અધૂરપ અનુભવે છે, રસ્તાના વળાંકે શું હશે તેનો ડર લાગે છે. ભવિષ્યના ગર્ભમાં શું છુપાયેલું હશે તેનો ભય રહે છે. ભય એ એવી વસ્તુ છે જે માણસને બાંધે છે, મર્યાદિત કરે છે.

અનિશ્ચિતતામાં જીવવું સાહસ છે. અસ્તિત્વ અનિશ્ચિત છે પણ આપણે સિદ્ધાંતો અને માન્યતાઓનો સહારો લઈને નિશ્ચિતતાનો ભ્રમ ઉભો કરીએ છીએ, અજાગૃત અવસ્થામાં જીવીએ છીએ. અનિશ્ચિતતામાં જાગૃત બનીને જીવવું, વર્તમાનમાં જીવવું એ સાહસ છે. ઓશો કહે છે કે અનિશ્ચિતતાને અજાયબી સમજો. અસલામતીને મુક્તિ સમજો. કોઈ નવીન બાબત દ્વાર ખટખટાવે તો તેનું સ્વાગત કરવું તે સાહસપૂર્ણ જીવવાની શૈલી છે. આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે ઓશોના ‘સાહસ’ પરના ચિંતનને માણીશું.

રોજિંદી જિંદગીમાં સલામતી શોધતો માનવી નવી તક અને નવા સ્વપ્નને સિદ્ધ કરવાનો અવસર સાહસના અભાવે ગુમાવે છે. સુરક્ષાની કિલ્લેબંધીમાંથી આગળ ડગ ભરવાનું જોખમ ઉઠાવવા તે તૈયાર નથી. પરિણામે આવેલી તકને પોતાના હાથમાંથી ગુમાવી દે છે અને સ્વપ્નોનું બલિદાન દેવાઈ જાય છે.

જીવનમાં કશું જ નિશ્ચિત કે પૂર્વનિર્ધારિત નથી. જીવન અનિશ્ચિતતા અને આશ્ચર્યોથી ભરપુર છે અને એ જ છે એનું સૌંદર્ય! આગળની ક્ષણે શું થશે તે કોઈ કહી શકતું નથી. અનિશ્ચિત રહેવાની તૈયારી એટલે જ હિંમત. અસલામતી જીવનનો અવિભાજ્ય ભાગ છે, જે જીવનને મુક્ત બનાવે છે અને સતત અજાયબીમાં રાખે છે. ભય મોજુદ હોવા છતાં અજાણ્યાપણાનો પડકાર ઝીલવો એટલે હિંમત. જોખમ ઉઠાવનાર વ્યક્તિ જીવનમાં પરિપક્વતા અને વિકાસને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિએ સાહસિક બનવું જરૂરી છે, અપરિચિત બાબત માટે તૈયાર રહેવું જરૂરી છે. એકવાર મુક્તિ અને નિર્ભયતાનો સ્વાદ ચાખવા મળે ત્યારબાદ કદી પસ્તાવો કરવો પડતો નથી કારણ કે તે જાણી જાય છે કે ઉત્તમ રીતે જીવવું એટલે શું.

નવીન વસ્તુનો તમે સમગ્રતાથી સ્વીકાર કરશો તો તે તમને પરિવર્તિત કરી શકશે. તમે તેનો સ્વીકાર કરો તો તમે ફૂલની જેમ ખીલશો અને જો ઇનકાર કરશો તો પથ્થર જેવા મૃત રહેશો. નવજીવનનો સાચો અર્થ એ છે કે તમે માનસિક સ્મૃતિથી મુક્ત બનો. સ્મૃતિ સત્ય નથી કેમકે સત્ય હંમેશા જીવંત હોય છે. જેથી જે હયાત નથી તેનું નામ છે સ્મૃતિ, જે આભાસી વિશ્વનું સર્જન કરી આપણને કેદ કરે છે. ‘હું’ અથવા ‘અહમ’ તરીકે ઓળખાતી ગ્રંથિને સ્મૃતિ જ પેદા કરે છે. અસ્તિત્વને કોઈ ભય નથી માટે તમે નથી ડરતા પણ કૃત્રિમ આપખુદ અહમ મૃત્યુથી અતિશય ફફડતો હોય છે. માટે જ નવીન વસ્તુને તમે રાજી ખુશીથી સ્વીકારી શકતા નથી. સ્મૃતિ તો ચેતનામાં આવેલી એક ચીજ છે, જ્યારે ચેતના તો તમે પોતે જ છો. નવીનતા એ ઈશ્વરનો સંદેશવાહક છે, તેને અનુસરો તો તમારું જીવન સમૃદ્ધ બની જશે અને કેદ રહેલો વૈભવ એક દિવસ મુક્ત કરવાને તમે સક્ષમ થઈ શકશો. કર્મની ફિલસૂફી એ છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ કે પરિબળ તમને કાંઈ જ કરતું નથી. માટે યોગ્ય સમયની રાહ જોવાની જરૂર નથી, હિંમત સાથે કૂદી પડવાની જરૂર છે.

ઓશો કહે છે કે અંધકાર સાથે બાથ ભરી તેને પરાજિત ન કરી શકાય. એ માટે પ્રકાશ અંગે કંઈક કરવું પડે. એ જ રીતે ભય સાથે ઝગડવાથી ભય દૂર નહીં થાય, એ તમને પાગલ બનાવશે. ભયને દૂર કરવા બિનશરતી પ્રેમ કરો. કોઈ સોદાબાજી નહિ, પણ હૃદયની પૂર્ણતાથી પ્રેમ કરો. ભય વિનાશાત્મક છે, જ્યારે પ્રેમ સર્જનાત્મક શક્તિ છે. પ્રેમ પ્રકાશ છે અને ભય અંધકાર છે. ઓશો પ્રેમના ચાર તબક્કા ગણાવે છે – પ્રથમ શારીરિક, બીજો માનસિક, ત્રીજો સમસ્તના પ્રેમમાં હોવું એટલે પ્રાર્થના. પ્રાર્થના એ પ્રેમની શક્તિ છે, જે બિલકુલ સહજ હોવી જરૂરી છે. હૃદયથી હૃદયનો સંવાદ થવો જોઈએ. હૃદય ખુલ્લું થાય ત્યારે સમગ્ર જગત પ્રતિસાદ આપવા તત્પર બનશે. અને ચોથો તબક્કો છે ધ્યાન. પ્રત્યેક તબક્કે ભય અદ્રશ્ય થતો રહે છે અને તમને જીવનમાં મુક્તિ અને સહજતા પ્રાપ્ત થાય છે.

પ્રેમનો વિરોધી ધિક્કાર નહીં પણ ભય છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિસ્તરે છે, ભયમાં સંકોચાય છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ ખુલે છે, ભયમાં બંધિયાર બને છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિશ્વાસ મૂકે છે, ભયમાં શંકા કરે છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિલીન થઈ જાય છે, ભયમાં એકાકી બને છે. તમારા આંતરિક આકાશને ઓળખી લો એ જ છે પ્રેમ. શરીરને ટકવા માટે જેમ શ્વાસની જરૂર પડે તેમ આત્માને ટકવા માટે પ્રેમની જરૂર પડે છે. જ્યારે હૃદય ખરેખર ભરેલું હોય, ત્યારે શબ્દો ખરી પડે છે અને કેવળ શાંતિ જ માધ્યમ બને છે. ત્યારે તમે બ્રહ્માંડ સાથે એક થઈ જાવ છો. આ એકાત્મતા એટલે જ ધ્યાન – વ્યાપક શુદ્ધતા, નિર્દોષતા અને પવિત્રતા.

‘હું કોણ છું?’ એ પ્રશ્નનો ઉત્તર અન્ય કોઈ ન આપી શકે. ધ્યાનની તમામ પદ્ધતિઓ ખોટાને નષ્ટ કરવામાં સહાયરૂપ છે. ધ્યાન એટલે શાંત અને એકાકી રહેવાની હિંમત, એક નવીન જીવંતતા, નવું સૌંદર્ય, નવીન પ્રકારની બુદ્ધિનો તમને અનુભવ થશે. તે કોઈ પાસેથી ઉછીની ન લઈ શકાય, તમારી અંદર જ તે વિકસી હશે. તમારા જીવનમાં જ તેના મૂળ હશે. તમે કાયર નહીં હોય તો તેની પર ફળ આવશે, ફૂલો આવશે. કાલની કોઈને ખબર નથી. તમારા અસલ અસ્તિત્વને પામ્યા વિના મૃત્યુ ન પામો.

કુલ છ ઇન્દ્રિયો હોય છે જેમાં પાંચ બાહ્ય હોય છે, જે આપણને જગત વિશે જણાવે છે. પણ છઠ્ઠી ઇન્દ્રિય આંતરિક છે, જે તમને તમારા વિશે તેમજ વસ્તુઓના અંતિમ સ્ત્રોત વિશે કહે છે. ધ્યાન એટલે આ આંતરિક ઇન્દ્રિયની, આંતરસૂઝની શોધ. લોકોના અભિપ્રાય ઉપર આધારિત રહી આપણે આંતરસૂઝનો માર્ગ ભૂલી ગયા છીએ. તમામ સુંદર અને દિવ્ય વસ્તુઓ તેના થકી જ અનુભવી શકાશે. બીજાના અભિપ્રાયથી પ્રભાવિત થવાના બદલે પોતાના અનુભવ ઉપર વિશ્વાસ કરો. સ્વામી વિવેકાનંદ રામકૃષ્ણ પાસે જઈને કહે છે કે ઈશ્વર ક્યાંય છે જ નહિ. આ માટે તેઓએ તાર્કિક દલીલો અને પુરાવા રજૂ કર્યા. ત્યારે રામકૃષ્ણ પરમહંસે કહ્યું કે તમારી દલીલો તો સુંદર છે પણ મારી આંતરસૂઝ કહે છે કે ઈશ્વર છે. અને તેમણે વિવેકાનંદને અનુભવ કરાવ્યો. ગુલાબના ફૂલને કે ચંદ્ર ને જોઈને યાંત્રિક રીતે આ સુંદર છે એમ ન કહો, પણ આંતરસૂઝથી એને પ્રાપ્ત કરો. જે ક્ષણે તમે લોકોના અભિપ્રાયના ભયથી મુક્ત થાવ છો, ત્યારે તમે ઘેંટુ મટીને સિંહ બની જાવ છો. દુનિયાની પરવા કર્યા વિના તમે જેવા છો તેવા – હળવા ફૂલ, તણાવ મુક્ત, આડંબરથી મુક્ત બની જાવ.

જોખમપૂર્વક જીવવું એટલે ખરેખર જીવી જવું. જીવન તો જોખમમાં જ ખીલે છે, નહીં કે સલામતી કે સુરક્ષામાં. માના ગર્ભમાં બાળક રક્ષિત હોય છે પરંતુ જીવવા માટે આ તમામ સુરક્ષા, કવચ અને રક્ષણમાંથી બહાર આવીએ પછી જ આ બહોળા, અનંત વિશ્વને પામી શકાય. અહમના કોચલામાંથી બહાર નીકળીએ તો તમારી અંદર એક તાજગીસભર, ભૂતકાળથી ખરડાયા વિનાનું અસ્તિત્વ ઉદ્ભવશે અને તમે કોઈપણ સીમા વિના અનંત સુધી જોઈ શકશો.

ઓશો કહે છે કે પૂર્વના લોકો નિષ્ફળ ગયા છે કારણ કે તેમણે પ્રેમ વિના ધ્યાન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. પશ્ચિમના લોકો નિષ્ફળ ગયા છે કારણ કે તેમણે ધ્યાન વિના પ્રેમ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ઓશો ધ્યાન વત્તા પ્રેમની મહત્તા ગાય છે. પોતાની જાત સાથે નિખાલસ અને પ્રામાણિક બનીને રહો. ઘરેડમાંથી બહાર નીકળી ખુદના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરો. તમારી જવાબદારી કેવળ તમારી પોતાની તરફ છે. ભયને વિલીન કરવા માટે ધ્યાન કરો, વિશ્વાસ માટે ધ્યાન કરો, ભયને પ્રેમમાં રૂપાંતર કરવા માટે ધ્યાન કરો. પલાયનવૃત્તિ ન રાખો, સર્જનાત્મક બનવામાં આનંદ માણો. જીવન કોઈ વિચાર નથી. એ આપણી અંદર પણ છે અને બહાર પણ છે. કશું માગવાને બદલે જે મળ્યું છે તે બદલ કૃતજ્ઞ બનો તો જીવનની એક એક ક્ષણ ઉત્સવ બનશે.

રીટા જાની
16/09/2022


https://youtu.be/hIo8TyRzt0U

સંસ્પર્શ-૩૧

સપનું સ્વપ્ન પરીનું સ્મિત

સપનું હાર્યા જણની જીત

સપનું બાળકની આંખોમાં 

સપનું ફૂટી રહ્યું પાંખોમાં

સપનું ચરકલડીનો માળો

સપનું પર્વતનો પડછાયો

સપનું ધરતી ભીતર પેસે

સપનું નીકળે અંકુર વેશે

સપનું તળિયેથી ઊંચકાય

સપનું નળિયા ચીરી જાય

સપનું હાલક ડોલક નાવ

સપનું મનમાં જાગ્યો ભાવ

સપનું સપનાનો પડકાર

સપનું બેધારી તલવાર

સપનું ઓણસાલ વરસાદ

સપનું હીરાઘસુના હાથ

સપનું જુએ એનું થાય

સપનું ક્યાંય નહીં સમાય 

સપનું સ્વયં બ્રહ્મનું રૂપ

સપનું ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ

સપનું દરમાં બેઠો સાપ

સપનું જોગંદરનો જાપ

સપનું એક બિલાડી પાળે 

સપનું પોપટને પંપાળે

સપનું એકડે મીંડે સો

સપનું તરત મળેલી ખો

સપનું નહીં પાટી નહીં પેન

સપનું સરસ્વતીનાં બેન

મિત્રો,

ધ્રુવદાદાએ આ કવિતામાં એમનાં મનમાં રમતાં સપનાંના અનેક મેઘધનુષી રંગોનો લસરકો આપણા વિચારપટલ પર પ્રસરાવી દીધો છે.તેની શરૂઆત જ સપનાંને સ્વપ્ન પરીનું સ્મિત કહીને કરી છે. અને પછી તરતજ કહ્યું ,સપનું હાર્યા જણની જીત. બે લીટીમાં કેટલી મોટી વાત કહી દીધી. માણસ જીવનમાં અનેક અભીપ્સાઓને પામવા હવાતિયાં મારતો હોય છે. પોતાની ઇચ્છાની ટોપલી ભરાતી નથી ત્યારે તે પૂરી કરવાનાં વિચારોમાં સૂઈ જાય છે. તેની બધી ઈચ્છાઓ તેને સપનામાં પૂરી થતી દેખાય છે. અને તે તેને સ્વપ્ન પરીનાં સ્મિત જેવું ભાસે છે અને જીવનમાં જે નહીં મેળવતાં હારી ગયો હોય છે તે સપનામાં મળી જતાં જીતનો અનુભવ કરતો ,પોતાની જાતને ભાસે છે.આ સાથે યાદ આવે મુકુલ ચોકસીની કવિતાની પંક્તિઓ,

સ્વપ્નના ફાનસના અજવાળામાં જેને જોઈએ,

ખુલ્લી આંખોના આ અંધાપામાં તેને ખોઈએ.

આગળની પંક્તિમાં બાળકની આંખોમાં પાંખો થઈ ફૂટતું સપનું દાદાને દેખાય છે તો સપનું ચકલીનાં માળા જેવું અને ક્યારેક પર્વતના પડછાયા જેટલું વિશાળ પણ દાદાની કલ્પનામાં આવે છે.સપનું ધરતી ભીતર પેસે અને નીકળે અંકુર વેશે – આ પંકિત મને જાણે આપણા અંતરરૂપી ધરતીની ભીતરમાં પેસી ,અનહદનાં તારના એક અંકુરનો અનુભવ કરીને પરમને પામવા ઈચ્છતો માણસ,સપનામાં તેવો વિચાર કરતો હોય તેવું મને લાગે છે. પરમ હાજરાહજૂર ન મળે તો સપનામાં તેને મળવાનો એક ક્ષણિક આનંદ તો માણસ લે. જેમ રમેશ પારેખ કહે છે તેમ,

મારા સપનામાં આવ્યાં હરિ,મને બોલાવી ,ઝુલાવી વ્હાલી કરી.

સામે મર્કટ મર્કટ ઊભાં,મારી મનની દ્વારિકાનાં સૂબા,

મારાં આંસુંને લૂછ્યાં જરી…..

અને આવું ભીતરથી અંકુર સમું ફૂટેલું સપનું તળિયેથી ઊચકાઈને ઘરનાં છતનાં નળિયાંને ચીરીને ઉપર ઊઠી જાય છે.સપનું

મનમાં જાગેલો હાલક ડોલક નાવ જેવો ભાવ છે કારણકે સપનું સ્થાયી નથી. હાલક ડોલક થતી નાવને સ્થિર રાખવા આપણે સમતોલન જાળવવું પડે ,તેવીરીતે સપનામાંથી જાગી જઈએ તો સપનું તૂટી જાય અને દાદાને સપનામાં મજા માણતાં સપનું સપનાને જ પડકાર આપતું બેધારી તલવાર જેવું લાગે છે. બે બાજુથી ધારવાળી તલવારને જરાપણ કોઈપણ બાજુથી અડવા જાઓ તો હાથ કપાઈ જાય તેમ ,સપનું એક અવસ્થા જ છે જેવા ઊંઘમાંથી જાગ્યા કે સપનું તૂટી જાય અને બધું હતું નહતું થઈ જાય.

પછી આગળ જે વાત કરી છે તે ખૂબ સરસ છે. સપનું ઓણસાલ વરસાદ – એટલે ભારત ખેતીપ્રધાન દેશ અને ખેડૂતોની ફસલનો આધાર અને આશા,વરસાદ કેટલો સારો પડે તેના પર હોય ,એટલે દાદાએ તેમની નોખી અદાથી લખ્યું કે જેમ ઓણસાલ વરસાદ સારો થશે તો ફસલ સરસ થશે એવી આસ ખેડુતને હોય ,તેમ સપનાં જોઈને માનવ માત્ર સારું સપનું જોઈ એટલો સમય પૂરતો ખુશ રહે છે. હીરાઘસુનાં હાથમાં હીરા હોય છે તે તરાશે એટલો સમય હીરા એના હાથમાં હોય છે.પછી એ હીરાને અને હીરાઘસુને હીરા સાથે કંઈ લેવાદેવા હોતી નથી. હીરાઘસુનાં હાથને તો થોડીવાર હીરા ઘસ્યાં ત્યાં સુધી તેનાં હાથમાં તે હતાં અને જોયાં તેનો ક્ષણિક જ આનંદ લેવાનો છે ,સપનાનું પણ સૌ માટે તેવું જ છે.સપનું જે જૂવે એનું જ હોય.બીજા કોઈને તે અંગે કંઈજ ખબર ન હોય.એટલે દાદાએ કહ્યું ,” સપનું જૂવે એનું થાય,સપનું ક્યાંય નહીં સમાય.”

દાદા સપનાને બ્રહ્મસ્વરૂપ આલેખતાં કહે છે સપનાઓ ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ છે.અહીં દાદાએ ઉપનિષદની બહુ મોટી વાત કહી દીધી. જગતમાં માયાના આવરણમાં અને મોહજાળની ભ્રમણામાં આપણે સૌ ફસાયેલા છીએ. કાથીની વળ વાળેલી દોરી અંધારામાં આપણને સાપનો ભ્રમ કરાવે છે. પરતું અજવાળું થતાં સમજાય કે આ દોરી છે. તેમ જ્યારે મોહમાયાનું આવરણ જ્ઞાનનાં અજવાળાંથી તૂટે છે. એટલે સપનું બ્રહ્મ સ્વરુપ દાદાએ આલેખ્યું અને ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ સપનું છે એટલે સપનું તૂટે એટલે ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ કડડડભૂસ કરતો તૂટે તો જીવનની સચ્ચાઈનું સ્વરૂપ ઊઘડે. જેમ માયાનું આવરણ તૂટે તો ‘અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ’ કે ‘શિવોહમ’સમજાય તેમ.

સપનાને દાદા દરમાં બેઠેલા સાપ સાથે સરખાવે છે.અને આપણી અંદર બેસીને સપના રુપી જોગંદર જાણે જાપ જપતો બેસી રહ્યો છે તેમ કહે છે.આપણે જેવા ઊંઘનાં દરમાં જઈએ કે સાપ સારા ખરાબ સપનાં લઈ ડોલવા લાગે છે. સપનાંની ગુફામાં જાપ જપતાં જોગીની જેમ દુનિયાથી સાવ અજાણ્યો અને અલખનાં ઓટલે એકાંતમાં એકલા અટૂલા જોગી સાથે દાદા સપનાને સરખાવે છે કારણ આપણાં સપનાંને આપણા સિવાય કોઈ જોઈ કે જાણી શકતું નથી. કેટલી સુંદર કલ્પના!

સપનું એક બિલાડી પાળે અને પોપટને પણ પંપાળે.એટલે આપણને આવતા સારા નરસા બંને સપનાંની બિલાડી અને પોપટનાં ઉદાહરણ દ્વારા વાત કરી છે.સપનું એકડે મીંડે સો એટલે અનેક જાતનાં સારાં-નરસા , ભયંકર,રોમાન્ટિક તો ક્યારેક સાત્વિક સપનાંઓ આપણે જોતાં હોઈએ છીએ. ખોની રમત સાથે સરખાવતાં દાદા કહે છે. ખોની રમતમાં રમતવીર ક્યારે આપણી પાછળ આવીને ઊભો રહી જશે તેવી રમનારને ખબર નથી હોતી,તેમ સપનું તરત મળેલ ખોની જેમ આપણને ખબર વગર ગમે ત્યારે ગમે તે સારું કે ખરાબ સ્વપ્ન આપણી નીંદરમાં આવી વસી જાય છે.સપનું પાટીમાં પેનથી લખાએલું નથી હોતું કે આપણે ફરી તેને વાંચી શકીએ.અને સપનાને અનેકવિધ ઉપમાઓ આપીને છેલ્લે તેને સરસ્વતીનાં બેન તરીકે દાદા બિરદાવે છે.

જિગીષા દિલીપ

૧૪મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ ….૨૯
જયશ્રી પટેલ
મેં વાંચેલી વિષ્ણુ પ્રભાકરજીની આવારા મસિહાની થોડી વાતો અહીં સંક્ષિપ્તમાં ગુજરાતીમાં રજુ કરું છું. શરદ બાબુ ને શરત ચંદ્ર તરીકે પણ લોકો ઓળખે છે . તેમની સાહિત્યની શૈલી તો આપણે જરૂર વાર્તાઓ રૂપે માણી જ છે.ચાલો મિત્રો, તેઓને પણ તેમના અંતઃકરણથી ઓળખીએ , જાણો છો મિત્રો ,શરદ બાબુનું બાળપણ ભાગલપુરમાં વિત્યું. તેમના પિતા મોતીલાલ ખૂબ પ્રકૃતિ પ્રેમી હતા. સારામાં સારી નોકરી મેળવતા ને થોડા જ સમયમાં પ્રકૃતિનો ખોળો યાદ આવતા જ ક્યાંતો પોતાના મોટા સાહેબ સાથે ઝઘડી નોકરી છોડી કુદરતનાં ખોળે નીકળી પડતા .વાર્તાઓ કવિતાઓ આલેખનો રચતા અને પોતાના પરિવારની પરવા ન કરી કેટલો સમય કુદરતને ખોળે પહોંચી જતાં.તેમણે ક્યારે પણ પોતાની રચનાઓ પૂર્ણ ન કરી કંઈક ને કંઈક કારણ આવતા પોતે તેને અધૂરી છોડી દેતા. શરદ ને તેનો મોટો અફસોસ રહ્યો આખી જિંદગી કે તે તેને સાચવી ન શક્યાં. આથી ન તો તેઓ પરિવારનું ભરણપોષણ કરી શકતા. માતા ભુવનમોહિની આથી બાળકોને લઈને પિતા કેદારનાથ પાસે ભાગલપુર પહોંચી ગઈ હતી. શરદના પિતા ઘર જમાઈ થઈ રહેતા. શરદને નાના મામા દેવી સાથે ખૂબ જ ફાવતું.ને તે બંનેની ઉંમરમાં તફાવત ન હતો તેથી બંનેની દોસ્તી જામી ગઈ હતી.

મિત્રો ,શરદબાબુના ઘરનાં  તોફાનમાં મામાઓના તેઓ ગુરુ હતા. ઘણીવાર વિચાર આવે કે આટલી કરુણા સભર વાર્તાઓ  લખનાર સાહિત્યકાર શું આવા તોફાની હશે ખરા? હા ,તેમના બાળપણની જેટલી માહિતી મળે તેટલી આપ સર્વ સમક્ષ ચરીતાર્થ કરી આલેખું છું. ઘરમાં કાંઈપણ અજુગતું થતું કે મોટા મામા ઠાકોરદા સમજી જતા કે આ કાર્ય કરનાર દેવી અને શરત્ છે .એકવાર નાના સૂતા હતા. દેવી પણ સૂતો હતો ત્યારે એક ચામાચીડિયું ઘરમાં ભરાયું હતું .એક તેલનો દીવો બળતો હતો ચામાચીડિયાને બહાર ઉડાડવા શરદ લાઠી લઈ  તેની પાછળ પડ્યો અને લાઠી દીવા સાથે અથડાય દીવો પથારીમાં પડ્યો અને તેલ ઢોળાઈ ગયું. દીવો ઓલવાઈ ગયો શરદ તો આ દ્રશ્ય જોઈ ઓરડી છોડી ભાગી ગયો પણ દેવી સૂતો હતો તેથી તેના માથે આ આળ આવી ગયું . શરદને તે વાતની કોઈ અસર ન થઈ પણ જ્યારે આ જ બનાવ તેણે તેની બાળસેનાને સંભાળવી  ત્યારે એટલી સાહિત્યિક  રીતે સંભળાવી કે તેના નાનાને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું.

          શાળાનાં તોફાનો પણ શરદના નામે લખાયા છે શાળાનાં માસ્તર શાળાની ઘડિયાળને પોતાની દેખરેખમાં ચાવી આપતા અને સંભાળતા . શરદથી આ સહન ન થયું તેને તેની સેનાને તૈયાર કરી માસ્તર બહાર જતાં તો શરદ ઘડિયાળને  આગળ પાછળ કરી નાંખતા.આ વાત ઘણો સમય સુધી માસ્તરને ન સમજાણી પણ શાળાનાં વહીવટ કર્તાને શંકા થઈ તેથી તપાસ કરી જાહેર થયું કે આ સેનાના વડા તરીકે શરદ  જ છે ઘડિયાળને આગળ પાછળ કરતો અને વર્ગમાં છતાં પણ ભલા છોકરાની જેમ બેસી રહ્યો . તેણે મનાવીને જ છોડ્યું કે તે આમાં હતો જ નહીં સાહેબના પગ પકડી સારા બાળકની જેમ માફી માંગી.આમ ભણતર પાછળ રહેતું પણ એકવાર સમજમાં આવ્યાં પછી શરદે ચોટી બાંધીને ભણવા માંડ્યું હતું કે પોતે તો ખૂબ જ પાછળ કે એ પછી તેના ઉપન્યાશમાં આપણને ઘણી જગ્યાએ ભણતર ઉપર ભાર જોવા મળ્યો જ છે . શરદ પોતાનો બગીચો સુંદર ફૂલો ને ફળો ને વૃક્ષોથી સજાવ્યો હતો. ખાડો ખોદી તેણે  નાનું તળાવ પણ ઊભું કર્યું હતું. ઋતુનાં બદલાવ પ્રમાણે તેનું ઉપવન ખીલતું. તળાવ પર એક સીસાનું આવરણ કરી મૂકી તેની ઉપર માટી નાખી રાખતો .તેના નાના ને આ પસંદ નહોતું ,પણ શરદ જેનું નામ તેને બાળપણ પોતાની મસ્તીથી જ જીવ્યું હતું .

          પતંગ ઉડાડવાનું ગાંગુલી પરિવારમાં વર્જય હતું પણ શરદ પતંગ ઉડાડવામાં માહિર હતો, નિલા આકાશમાં તેની પતંગ ગોથા ખાતી ઉડતી ફરફરતી ,તેના સાથી મિત્રો તે જોતા જ રહી જતા .ગીલ્લી દંડા, ભમરડો જેવી રમતો તેને ખૂબ પ્રિય હતી.મિત્રો, ભમરડો તો ફેરવી પોતાની હથેલી ઉપર ખૂબ છટાથી તે લેતો તેની ટોળી આશ્ચર્યચકિત થઈ જતી ને જોઈ રહેતી .

         બીજાના બગીચામાંથી ફળ ચોરી લાવવા શરદ માહિર હતા ત્યારે જે સજા મળી હશે એક પગ પર ઉભા રહેવાની કે કોઈ કાકી ,મામી ,ભાભી એ તેને આ સજા ફટકારી પણ હશે તો તેના  ઉપન્યાસમાં રામની સુમતિમાં રામનું પાત્ર  આલેખાયું હશે .હેને મિત્રો !

           આવા બાલ્યકાળના કેટલાય દાખલાઓ હશે જે આપણને તેમના ઉપન્યાસના પાત્રોમાં જોવા મળે છે ચાલો ,આલો  અને છાયામાં તેના અને દેવીના પાત્રોની છાયા જોવા મળી છે .

       મિત્રો આવતા અંકે આપણે ફરી શરદબાબુની આ બાળપણની જ કોઈ સરસ વાત જાણીશું અને માણીશું.

અસ્તુ,

જયશ્રી પટેલ

૧૧/૯/૨૨

સંસ્પર્શ-૩૦

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

નંઈને એ ક્યાંક સાવ સચોસાચ આયના જેવો કોક દી ઊભો થાય તો સાલું પંડની સામે પછડાયાની

થાય એને કે અમથો ક્યારેક ઊંઘમાં સરી જાઉં ને ઓલો પડછાયો જો જીવતે જાગતો ફરે તો

દુનિયા ભેગી થાય ને પાછી આપણી સામે હાથની ઉપર હાથ પછાડી કેય કે બારો આવ્ય ને હવે કો

આમ ટાણે શું કરવું એની રામલાને એક ચંત્યા બાકી આમ તો એની ભડની છાતી જેમ ઘેલાશા બરવાળાની

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

એટલે તો આ રામલો રોજેય હાથ જોડીને પ્રાર્થના કરે રામ કે મને રાખજો અડીખમ તે જગે હાંકલા નાખું

હેય તારું નામ લીધે હું જટ તરી જાંવ દરિયા આખા સાત ને તારા નામનું છોગું ફરતું રાખું 

પ્રાર્થના હજી સાવ પૂરી થઈ છે કે નથી રામલાને એક લાગણી જાગે માગણીમાં ક્યાંક સલવાયાની

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

નંઈને એ ક્યાંક સાવ સાચોસાચ આયના જેવો કોક દી ઊભો થાય તો સાલું પંડની સામે પછડાયાની

મિત્રો, 

આ કવિતામાં ધ્રુવદાદાએ આપણી સૌની અંદર રહેલા આપણી જાતને, રામલો કહી, આપણાં બધાંની એક સાવ સાચી વાતને ઉઘાડી પાડી છે. આ ઢાકપિછોડો ઉઘાડી જે રહસ્ય ખુલ્લું કર્યું છે ,તે સૌએ સ્વીકારવું જ રહ્યું. આપણી સૌની ડબલ પર્સનાલિટીની વાત દાદાએ અહીં ચોંટદાર રીતે કહી છે. રામલો એટલે આપણા સૌનું પોતાપણું કે પોતાની જાત અને આપણો પડછાયો એટલે આપણે જે ખરેખર છીએ તે. જગતનો દરેકે દરેક માનવ અહીં દોરંગીની જેમ જીવતો હોય છે. પેલી કહેવત લખાઈ ભલે હાથી માટે હોય ,પણ લાગુ બધાંને પડે છે.

“ હાથીનાં ચાવવાનાં જુદા અને દેખાડવાનાં જુદા”

આપણે અંદરથી જુદા હોઈએ છીએ ને દુનિયાને આપણે આપણું જુદું જ રૂપ બતાવીએ છીએ.દંભનો અંચળો ઓઢીને આપણે જીવીએ છીએ.પડછાયો એ માણસનાં સાચા સ્વરૂપનું પ્રતિબિંબ છે. આપણે સૌ ખોટા આડંબર સાથે છાતી કાઢીને ફરીએ છીએ,આપણે જૂઠની ચાદર ઓઢીને ફરીએ છીએ પણ જો આપણા પડછાયા જેવું આપણું સાચું સ્વરૂપ લોકો સમક્ષ બહાર આવી જાય તો આપણો ભાંડો ફૂટી જાય ,તેનાથી બહુ જ ડરીએ છીએ ,એટલે દરેકને પોતાના પડછાયાનો જ ડર લાગે છે. આપણી અંદર રહેલો આપણો અંતરાત્મા જ આપણાં કાળાધોળાની બધી જ વાત જાણતો હોય છે. એટલે આપણા મન રૂપી એ આયનો કોઈક વાર આપણી સામે જ ઊભો થઈ જાય અને આપણો સાચો ચહેરો આપણને બતાવે તો આપણે લાજી મરીએ તેનો સતત ભય માણસને સતાવે છે. રખેને દુનિયા આપણી સચ્ચાઈ જાણી જાય! 

દાદાએ આ બીજી પંક્તિમાં

પોતાની સામે પોતાનો પડછાયો આવી જાય તો વાટ લાગી જાય! આપણી સૌની જૂઠની ચાદર ઓઢી જીવાતી જિંદગી સામે દાદાએ અખાનાં છપ્પા જેવો ચાબખો માર્યો છે. પોતાનો પડછાયો પોતાની સામે આવી જાય તો તમે તમારી સચ્ચાઈ તમારી સામે આવી જાય ત્યારે તમે જ તમારી જાત સાથે અથડાઈ પછડાઈ જાવ છો . તમારો ટકરાવ તમારી સાથે જ થાય અને પંડના ટકરાવમાં ,તમારા પછડાઈને ભુક્કા થઈ જાય છે. પણ લોકો સામે તો તમે તમારું જુદું જ રૂપ બતાવો છો! અને રામલાને પોતાની જાત સાથે ટકરાવનો જ ડર લાગે છે.

રામલાને બીજી કોઈ વાતનો ડર નથી એની છાતી તો ઘેલાશા બરવાળા જેવી છે અને એતો દુનિયાની સામે છાતી કાઢીને ફરે છે પણ એને એક જ બીક છે કે એ ક્યાંક ઊંઘી ગયો હોય ,ક્યાંક ગાફેલિયતમાં એનો સાચો ચહેરો દુનિયા સમક્ષ દેખાઈ જાય ! અને પેલા કોર્ટનાં જજની જેમ લોકો હાથ પર હાથ પછાડી તેની સચ્ચાઈ જાણી તે અંગે સવાલ પૂછે તો એવા સમયે તેની ચોરી પકડાઈ જશે ,તો તે શું કરશે? માત્ર તે જ ચિંતા રામલાને ઉર્ફ આપણને સૌને છે.દાદાએ આપણી સૌની અંદરથી કંઈ ઓર અને બહારથી કંઈ ઓર જેવી દંભી અને અપારદર્શક જિંદગી સૌ કેવીરીતે જીવી રહ્યાં છીએ તેનું તાદ્રશ્ય ચિત્ર રજૂ કર્યું છે. 

આગળ વાત કરતાં દાદા કહે છે કે આપણે ખોટી રીતે જીવીએ તો છીએ અને પાછા મંદિરમાં જઈને ભગવાન પાસે પ્રાર્થના કરીને માંગીએ છીએ કે ભગવાન મારા દંભનાં આંચળાંને અંકબંધ રાખજે.મારી ચોરી પકડાઈ ન જાય, સત્ય દુનિયા સામે બહાર ન આવી જાય ,પ્રભુ તેનું તું ધ્યાન રાખજે એટલે લોકો સામે હું કોલર ઊંચા રાખીને ગુમાન સાથે ફરી શકું. ભગવાનને પણ લાલચ આપતો માનવ પ્રભુને પણ છેતરવાની વાત કરે છે કે હું તારા નામનું સ્મરણ કરીશ ,પણ તું મારી સચ્ચાઈનો ઢાંકપીછોડો કરતો રહેજે ,તો હું સાતે દરિયા પાર કરી શકીશ અને તારું નામ સ્મરણ કરી તારું છોગું ફરકાવતો ફરીશ. આમ પ્રાર્થના કરી ભગવાનને પણ છેતરવાની વાત કરતાં માણસ શરમાતો નથી. પોતે પ્રાર્થના કરે છે ત્યારે પણ એને પોતે જે માંગી રહ્યો છે તે ખોટું છે તેની પણ ખબર જ હોય છે એટલે જ પ્રાર્થનામાં ખોટી માંગણી કરી પોતે ખોટું કર્યાનાં ભાવ સાથે ,સલવાઈ ગયો હોય તેવો અનુભવ કરે છે.!કેટલી સરસ !અને સચ્ચાઈ ભરેલી અને જે સમજે તેને હાડોહાડ લાગી જાય તેવી વાત દાદાએ સલુકાઈથી રજૂ કરી છે.

આપણે સૌ દંભભર્યું જીવન જીવી રહ્યાં છીએ. આપણો અંતરાત્મા જ આપણો આયનો છે તે આપણને આપણે ખોટું કરતા હોય ત્યારે રોકે પણ છે ,છતાં આપણે તેની સામે આંખ આડા કાન કરીએ છીએ. એટલે જ આપણે આપણા પ્રતિબિંબથી ડરીએ છીએ.કારણ તે આપણને આપણી સચ્ચાઈ દર્શાવે છે. અને જો માણસ ખરેખર પોતાની જાતને ઢંઢોળીને જૂવે તો તે સંત જ હોય અને કબીર જેવા સંત જ્યારે પોતાની જાતને જૂવેતો ગાય,

બુરા જો દેખન મેં ચલા,બુરા ન મિલિયા કોય,

જો દિલ ખોજા આપના,મુજસા બુરા ન કોય.

આમ કહી દાદા આપણને સમજાવે છે કે તમારે ક્યાંય જવાની કે કોઈને કંઈ પૂછવાની જરુર નથી,માત્ર તમારા અંતરાત્માનાં અવાજને સાંભળશો તો તમે પારદર્શક જીવન જીવી શકશો. અને જો તમે પારદર્શક જીવન જીવશો તો તમને કોઈનો ડર નહીં રહે અને ભગવાનને પ્રાર્થવાની પણ જરૂર નહીં રહે. આપણી ભીતર પરમનો જ વાસ છે અને તે હંમેશા આપણને સત્યની રાહ પર ચાલવા કહે છે પણ આપણે તેની વાત સાંભળ્યા વગર આપણે જે કરવું હોય તે જ કરીએ છીએ. તો આપણે આપણાં અંતરાત્માની વાત સાંભળીને સચ્ચાઈથી દંભ વગરનું જીવન જીવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ તેવો ગુઢાર્થ આ કાવ્યમાં સમાએલ છે. 

જિગીષા દિલીપ

૭મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ…૨૮-જયશ્રી પટેલ.

શરદબાબુની “મહેશ” નામની લઘુનવલકથાનો ગુજરાતી અનુવાદ પ્રસાદ બ્રહ્મભટ્ટજી દ્વારા કરાયો છે.આ લઘુનવલકથા ખૂબ જ કરુણ છે. તેના પાત્રો માનવ છે પણ માનવતાહીન છે.જ્યારે એકમાત્ર મહેશનું આલેખન ખૂબ જ કરુણતા ઉપજાવે છે.
કાશીપુર નામે નાનકડું ગામ હતું. તો તેનો જમીનદાર તેનાથી પણ નાનો હતો. તેના દોરદમામ એવો હતો કે પ્રજા તેનાંથી ડરતી કોઈ ચું કે ચા ન કરી શકતું.
આખા ગામમાં જાણે દુકાળ છાંયો હતો. વૈશાખ પૂરો થવા આવ્યો હતો પણ વરસાદનું નામો નિશાન નહોતું. તર્કરત્નના નાના છોકરાનો જન્મદિવસ હતો તેથી પાઠપૂજા કરાવી પાછા વળી રહ્યાં હતાં. અનાવૃષ્ટિનાં આકાશમાંથી સૂરજ મહારાજ જાણે અગ્નિ વરસાવી રહ્યાં હતાં. દૂર દૂર ખેતરો વિસ્તરેલા હતાં , પણ સૂકા ભઠ્ઠ હતાં. ધરતીની છાતીમાં જાણે નૂર ને નીર જ નહોતા રહ્યાં.
ગામનાં સીમાડે ગફુર નામનો વણકર રહેતો હતો.
દુકાળને કારણે તેનું ખોરડું પણ સૂકું થઈ અડધું જીવતું મરેલું ઊભું હતું. તેનાં કુટુંબમાં માત્ર દશેક વર્ષની એક દીકરી હતી. તર્કરત્ન ત્યાંથી પસાર થતાં હતાં તેની દ્રષ્ટિ
જૂના બાવળિયાના ઝાડે એક સાંઢ બાંધતો હતો તેની પર ગઈ . તેના પેટની ચરબી હાડકા સાથે જાણે એક થઈ ગઈ હતી. દુકાળના જાણે એક દરિદ્રતાનાં પ્રતિક સમ તે
ત્યાં ઊભો હતો. તેમણે ગફુરને બૂમો પાડી તો દરવાજે પેલી દસેક વર્ષની દીકરી અમીના સામે આવી અને બોલી કે બાબાનું શું કામ છે? તેમને તાવ ચડ્યો છે! બસ તર્કરત્નનું માથું ઠનક્યું ને ગફુરને જેમ તેમ બોલી રાડો પાડી બહાર બોલાવ્યો.
પેલા સાંઢની દયા ખાય ગફુરની ઝાંટકણી કાઢીને
કહ્યું કે જો આ સાંઢ મરી જશે તો ગોહત્યા ગણાશે ને બાબુજી તને જ જીવતો કબરમાં દાટી દેશે, તેઓ જેવાં તેવાં બ્રાહ્મણ નથી !
ગફુરે કહ્યું કે દુકાળને તેમાં ક્યાંય લીલો સૂકો ચારો નથી મળતો, નસીબમાં આવેલું ખડ પણ દેવા પેટે છીનવાય ગયું . તો શું ખવડાવું ? તમે ઉધારી આપો તો કંઈ કરું. એમ કહી તે તર્કરત્ન મહાશયના પગ આગળ બેસી પડ્યો.તે અટકી પડશેના ડરે દૂર જઈ બડબડતા
નીકળી ગયાં.
ખરેખર, સાંઢ ભૂખ્યો તરસ્યો બહાવરો થઈ જતો. તેની આંખોમાંથી આંસુ ટપકતાં પણ દુકાળને ગરીબી ગફુરને મજબૂર કરી રહી હતી.ઘરમાં પણ ખાવાને દાણો
નહોતો, ભાતનું ઓસામણ પણ ક્યાંથી હોય! દીકરી પણ લાચાર હતી.ગફુરના તે સાંઢનું નામ હતું ‘મહેશ’. તે તેને છોડી શકે તેમ નહોતો એક લાગણી સાથે તે બંધાયેલો હતો. ઘણીવાર દીકરી બાબા પર ગુસ્સે થઈ જતી કારણ ગફુર પોતે પોતાના હિસ્સાનું ખાવાનું પોતે ભૂખો રહી તેને ખવડાવી દેતો. દીકરી પોતે ભૂખી રહી બાબાને ખવડાવી દેતી. આમ એકબીજાનાં ત્રણેય પૂરક થઈ રહેતાં.
એકવાર મહેશની ભૂખ તરસે માઝા મૂકી અને તે ખૂટીએથી પોતાનાં જોરે મુક્ત થઈ, ગામનાં ખેડુતોનાં ખેતરો ઉજાડી આવ્યો. ત્યારે સજા રૂપે તે લઈ જવાયો. ઘરનાં વાસણને ગીરવે મૂકી બે રૂપિયા ઉધારી કરી તેને છોડાવી લાવ્યો. ગફુર પોતે આટલો બીમાર હોવા છતાં તેને ખાવા મળે એવી આશા રાખતો.
એકવાર ગફુર મહેશની આંખોમાં વેદના અને ક્ષુધા જોઈ દીકરાની જેમ ગળે વળગાડી ખૂબ રડ્યો. તેણે નક્કી કર્યું વારંવાર ‘ મહેશ’ ને ગામવાળા કશું પણ આપતા નથી, ને ખૂબ હેરાન કરે છે. તેથી તેને વેંચવા સુધી આવી ગયો, પણ પછી સભાન થતાં તેઓના બાનાના ને બધાં રૂપિયા આપી દઈ કાઢી મૂક્યા. આ વાત જમીનદારને જાણ થતાં તેને બોલાવી ગોહત્યાના પાપની વાત કરી અનહદ મારમાર્યો. ગામમાં નોકરી શોધવા જતાં નોકરી
ન મળી. બધાંથી કંટાળી દીકરીને મારી બેઠો .
ફરી ફરી એકવાર મહેશ ગફુરના આંગણેથી ખૂટી તોડી ભાગ્યો ને જમીનદારના આંગણામાં ઘૂસી ફૂલછોડ ખાઈ ગયો. સૂકવવા મૂકેલું અનાજ વેરી નાંખી
બગાડી નાંખ્યું. બાબુ મહાશયની નાની છોકરીને ગબડાવી પાડી. નાસી ગયો. આથી જમીનદારને ત્યાંથી તેને તેડું આવ્યું પણ ભૂખ્યો ગફુર તોછડાઈથી બોલ્યો હતો કે મહારાણીનાં રાજ્યમાં કોઈ કોઈનો ગુલામ નથી, કર આપીને રહું છું નહિ આવું.મારે હજુ ખાવાનું બાકી છે.
જમીનદારને આની જાણ થતા આ વખતે ગફુરને અને મહેશને તેઓ માફ ન કરી શક્યા અને ગફુરને માર મારી અપમાનિત કર્યો. તેને તેની સામે ભૂખ તરસ યાદ ન આવી.તે ઘરે આવ્યો આકાશની જેમ છાતી પણ ધગધગતી હતી. ત્યાં જ તેને દીકરીની ચીસ સંભળાય . અમીના ભોંય પર પડી હતી. તેનું માટલું તૂટી ગયું હતું અને મહેશ ધરતી ચૂસી ગયેલું પાણી જીભ વડે જાણે મરુભૂમિની પેઠે શોષી રહ્યો હતો .આંખનું મટકું પણ પડ્યું નહિ,ગફુરે મહેશનું હિતાહિત ન જોયું અને હળની કોશ
છૂટી પાડી તે જ બે હાથે ઉપાડી તેણે મહેશના ઝૂકેલા મસ્તક પર જોરથી ફટકારી.
મહેશે માત્ર ડોક ઊંચી કરી ને ક્ષુધાથી દુર્બળ પડેલો તે ત્યાં જ ઢળી પડ્યો.તેની આંખમાંથી થોડા આંસુ અને કાનમાંથી થોડાં લોહીનાં ટીપાં ટપક્યાં.બે એકવાર
તેનું આખું શરીર કાપી ઊઠ્યું, પછી તેના આંગળનાં અને
પાછળનાં પગ શક્ય તેટલાં લાંબા કરી મહેશે અંતિમ શ્વાસ લીધો અને તેનો દેહ લાકડું થઈ ગયો.
અમીના રડી પડી ને રડતાં રડતાં જ બોલી આપડો મહેશ મરી ગયો, આપડો મહેશ મરી ગયો.
ગફુર નિશ્ચેતન થઈ જતો રહ્યો.આ સમાચાર જાણી એક બે કલાકમાં જ નજીકના ગામનાં મોચીઓનું ટોળું આવી પહોંચ્યું . મહેશને વાંસ પર બાંધી તેઓ ઢોર દાટવાની જગ્યાએ ઘસડી જવા લાગ્યાં. તેમના હાથમાં
ધારવાળી ચકચક્તિ છરી હતી. આ દ્રશ્ય જોઈ ગફુર થથરી ઊઠ્યો ને કાંઈ જ બોલી ન શક્યો.
બધાં તેને કહેવા લાગ્યાં કે પ્રાયશ્ચિત કરવા હવે ઘરની જમીન ગિરવે મૂકવી પડશે.
મોડી રાત્રે ગફુરે દીકરીને ઉઠાડી ગામ છોડવાનો નિશ્ચય કહ્યો.બન્ને તૈયાર થયાં. દીકરી પિત્તળની થાળી ને લોટો ભેગો લેવા લાગી, તો ગફુરે તેને રોકી ને કહ્યું કે દીકરી રહેવા દે એ વડે મારાં મહેશનું પ્રાયશ્ચિત થશે. મિત્રો, અહીં મહેશના ગયાનું દુઃખ તો હતું જ પણ તેનું મૃત્યું પોતાને હાથે થયું તેથી જમીનદારને વાંસણોને ઘરની જમીન કહ્યા વગર જ અર્પિત કરી તે નીકળી પડ્યો ને પુત્ર સમાન મૂંગા પ્રાણી માટે તે બધું જ ન્યૌચ્છાવર કરી ચાલી
નીકળ્યો.
ગાઢ અંધારી રાત્રે દીકરીનો હાથ પકડી ગામ બહાર નીકળ્યો.બાવળિયા નીચે આવી રોકાયો અને પોકે પોકે રડી પડ્યો.તારાઓ ને નક્ષત્ર ભરેલા કાળા આકાશ તરફ મોં કરી બોલી ઊઠ્યો કે અલ્લા ! મને મરજીમાં આવે તે શિક્ષા કરજો, પણ મારો મહેશ ભૂખો તરસ્યો મર્યો છે તેને ચરી ખાવા માટે તસુભર જગ્યા કોઈ કોઈએ રાખી ન હતી. તમારું આપેલું ખેતરનું ઘાસ તથા તમારું આપેલું પીવાનું પાણી પણ જેમણે તેને ખાવા પીવા દીધું નથી તેનો ગુનો કદી માફ ના કરતાં.
મિત્રો, આ વર્ણન આ કરુણા શરદબાબુએ તે સમયના દુકાળગ્રસ્ત ગામની વાતો અને એક મૂંગો જીવ બોલ્યા કર્યા વગર ભૂમિનાં ચૂસાઈ ગયેલા પાણીથી પણ
વંચિત રહી ગયો.કેવી કરુણા ! કરુણાંત ભરી વાર્તા ને વાંચતા જ સમજાય છે કે તે જમાનાના બ્રાહ્મણો કેવા શાસક હતાં જે પ્રાયશ્ચિતનાં નામે પણ પાપ કરી પૂન્ય કમાવા માંગતા હતાં.ગરીબ હોવા છતાં પોતાના ઢોરને
તે ભૂખ્યો નહોતો રાખતો એવા ગફુરના આંતરડા કકળાવી આ સમાજ કેવો નિર્દયી બન્યો હતો !
મિત્રો, આવતા અંકમાં જરૂર ફરી શરદબાબુની નવી વાર્તા સાથે મળીશું.

અસ્તુ
જયશ્રી પટેલ
૪/૯/૨૨

સંસ્પર્શ-૨૯

જે પળે બોલું સિતમગર રહેમ કર

એ ક્ષણે ખુદને કહું છું પ્રેમ કર

લે બધી ફરિયાદ હું પડતી મૂકું 

લે તને જેવું ગમે છે તેમ કર 

એટલું હું યે ધરાતલથી ઊઠું

જેટલે ઊંચેથી તું નાખે નજર

.રૂબરૂ નહીં તો લીટીભર આવ તું

કંઈક તો વિશ્વાસ બેસે એમ કર

શી ખબર કેવી રીતે ચાલ્યા કર્યું 

જીર્ણ મારું આ હવેલી જેમ ઘર

આ સંવાદ કાવ્યમાં ધ્રુવદાદા પરમતત્વ સાથે વાતચીત કરતાં હોય ,તેવીરીતે ગીતની રચના કરી છે.પ્રભુને દાદા કહે છે કે જ્યારે હું જે પળે દુન્યવી પળોજણ અને કઠિનાઈથી થાકી જાઉં છું અને તને ‘સિતમગર’તરીકે સંબોધું છું અને કહું છું કે ‘હે ! સિતમગર રહેમ કર.’ તે જ ક્ષણે મને યાદ આવે છે કે મારે આ ફરિયાદ કરવાનું બંધ કરી મારી ભીતર રહેલ પરમાત્માને પ્રેમ કરવાનું કામ કરવાનું છે.આમ કહી દાદા કહેવા માંગે છે કે ઈશ્વરને , તું તારી ફરિયાદો કરવાનું બંધ કરી ,તારી જાતને પ્રેમ કરતાં કરતાં જગતનાં એક એક જણને પ્રેમ કર.પ્રેમની વાત આવે એટલે 

કબીર યાદ આવે જ…

પોથી પઢ પઢ જગ મુવા,પંડિત ભયા ન કોય,

ઢાઈ અક્ષર પ્રેમકા ,પઢે સો પંડિત હોય.

કબીર બાદલ પ્રેમકા, હમ પર બરસા આઈ,

અંતર ભીગી આત્મા , હરી ભઈ વનરાઈ.

કબીરની જેમજ દાદા વિચારે છે અને કહે છે ગમે તેટલી પોથીઓ પઢીને પંડિત થવાતું નથી. જો તમે પ્રેમનો ઢાઈ અક્ષર સમજો નહીંને તો. પ્રેમને પામવા માટે તો એક જ સૂત્ર કામમાં આવે છે; “સીસ દેય લૈ જાય”જેનો પણ પ્રેમ પામવો હોય તેને પોતાના અહંકારને ,પોતાના દંભને ખોવો પડે, ‘હું’ ભાવને ખોવો પડે.પ્રેમનો અર્થ છે કેન્દ્રનું રૂપાંતર. પોતાના કેન્દ્રનું રૂપાંતર જ્યારે હું ને બદલે બીજા થઈ જાય છે ત્યારે અહંકારનું વિસર્જન થઈ જાય છે અને ત્યારે સાચા પ્રેમનો ઉદય થાય છે. પ્રેમનું વાદળ તો તમારા ઉપર ઝળુંબી જ રહ્યું છે. જેવો અહંકાર દૂર થશે કે તરત વાદળ વરસી જશે. પ્રેમ પણ ક્યાંય બહારથી લેવાની વસ્તુ નથી તે આપણી ભીતર જ છે. જેવો પ્રેમ આત્મામાં ,ભીતર પ્રગટશે કે આપણી બધી ફરિયાદો બંધ થઈ જશે અને આપણે અંદર અને બહારથી લીલાછમ્મ થઈ જઈશું.એટલે જ પ્રેમ પોતાની ભીતર અને સૌની અંદર જોતાં જ દાદા કહી દીધું કે બધી ફરિયાદ હવે હું 

પડતી મુકું છું અને તને જેમ ગમે તેમ પ્રભુ તું કર.

અને જ્યારે તમે તમારો અહંકાર હટાવીને જગતનાં દરેક માનવીને અને પોતાની જાતને અનર્ગળ પ્રેમ કરવા લાગો છો ને ત્યારે 

આ ધરાતલથી તમે ઉપર ઊઠી જાઓ છો અને પરમની નજીક પહોંચી જાઓ છો .દાદા કહે છે જેટલે ઊંચેથી તું નજર નાંખે છે પ્રભુ ,તું અમારી તરફ, ત્યાં જ હું તારી નજીક આવી જઉં છું. અને જ્યારે તે પરમની નજીક પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે પરમને પણ વાત કરતાં કરતાં વિનંતિ કરે છે કે ,પ્રભુ ,હું તારી પાસે આવવા મથું છું, ત્યારે તું પણ લીટીભર મને રૂબરૂ મળવા આવ, તો મને પણ તારા હોવાનો,ચૈતન્યનો અનુભવ થાય. જાણે દાદા પરમને કહી રહ્યાં છે,

આપને તારા અંતરનો એક તાર ,બીજું હું કાંઈ ન માંગું ,

સૂણજે આટલો આર્દ તણો પોકાર ,બીજું હું કાંઈ ન માંગું.

આમ કહી પરમનો સ્વીકાર કરતાં કહે છે ,મને ખબર નથી મારું આ જીર્ણ શરીર રૂપી ઘર કેવીરીતે ચાલ્યા કર્યું? શેઠની હવેલી ખૂબ મોટી હોય પણ તેમાં શેઠનાં નિમાએલ માણસોનાં વહીવટતંત્રથી જેમ મોટી હવેલીનો વ્યવહાર ચાલી જાય તેમ અનેક યંત્રો સમ અવયવોથી બનેલ આપણું શરીર પરમની અસીમ કૃપા અને તેની અગોચર ગોઠવણ થકી જન્મથી જીર્ણ જાય ત્યાં સુધી ચાલ્યા કરે છે. 

આમ દાદા તેમના આ કાવ્યગીતમાં જીવનનાં વિષાદની ફરિયાદથી પ્રેમ અને પરમની અનુભૂતિનાં આનંદ અને અસીમની અકળ હાજરીનાં સાક્ષાત્કારનાં આનંદની વાત કરે છે.

જિગીષા દિલીપ

૩૧મી ઓગસ્ટ ૨૦૨૨

Sent from my iPad