હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ -12)મેઘાણી આજે આપણાં સૌનાં ઘરોમાં !

મેઘાણી આજે આપણાં સૌનાં ઘરોમાં !

આજે અચાનક ભગવાને શું જાદુની છડી ફેરવી દીધી આ વિશ્વ ઉપર , તે બધાંને ઘરમાં ભરાઈ જઈને , કામધંધા છોડીને ,કુટુંબ સાથે ફરજીયાત સમય ગાળવા ના સંજોગો ઉભા થયા !
ગમે કે ના ગમે ; પણ પરાણે કે પ્રેમથી ઘરમાં બાળકો સાથે સમય પસાર કરવો જ પડે તેમ છે ; ત્યારે મેઘાણીની આ લેખમાળામાં તેમનાં બાળગીતો અને બાળસાહિત્ય વિષે લખવું યોગ્ય થઇ પડશે .!!
બની શકે કે કદાચ તમારે જ એ બાળકોને વાર્તા કહેવાનો અવસર આવે; અને ઝવેરચંદ મેઘાણીનું બાળસાહિત્ય તમને મદદે આવે !
તમારું બાળક કદાચ તમને કહેશે
‘નાના થઈને નાના થઈને નાના થઈને રે !
બાપુ તમે નાના થઈને રે ,મારા જેવા નાના થઈને રે
છાનામાના રમવા આવો નાના થઈને રે !’
સો એક વર્ષ પહેલાં, ઝવેરચં મેઘાણીએ , જયારે હજુ પંડિત યુગ ચાલતો હતો , ત્યારે , ઉપરની પંક્તિઓ લખી હતી ! ઋજુ દિલના મેઘાણી લોકસાહિત્યની શોધમાં ચારણ, બારોટ ,ઘાંચી ,મોચી ,માળી, મીર, રબારાં, કુંભાર સૌને મળ્યા છે ; સૌની સાથે દિલથી આત્મિયતા કેળવી છે ; પણ તેથીયે વધુ ઋજુ દિલ , પિતા તરીકેનું એમનું કોમળ દિલ ,એમનાં સંતાનો સાથેના વ્યવહારમાં પ્રગટ થાય છે! દીકરી ઇન્દુબેન અને જોડકા દીકરાઓ મસ્તાન અને નાનકના ઉછેર દરમ્યાન લખેલ બાળગીતો અને હાલરડાં આજે સો વર્ષ બાદ પણ એટલાં જ મોહક મધુરાં છે !
આજે જયારે બાલમંદિર અને નિશાળો બંધ છે ત્યારે , ઘરમાં બેસીને બાળકો સાથે ગુજરાતી ભાષામાં , વાર્તાઓ અને બાળગીતો ગાઈ શકાય એ હેતુથી , આ લેખમાળામાં આજે મેઘાણીના લોકસાહિત્યમાં બાળગીતો વિષયને સ્પર્શીએ !
આપણે ત્યાં બાળસાહિત્ય આમ પણ પ્રમાણમાં ઓછું ! તેમાંયે સાક્ષર યુગ તો ભારેખમ શબ્દો અને ભણેલ સુજ્ઞ સમાજ માટે લખેલ પાંડિત્ય ભરેલ ભાષાનો યુગ ! ત્યારે , ગુજરાતના છેક પશ્ચિમ છેવાડાના ઝાલાવાડિયા ભાવનગર પ્રાંતના બરડા ડુંગર અને બરડ ભૂમિનો આ સપૂત એકલે હાથે યુગ પરિવર્તનનું કામ કરતો હતો !
ભર્યુઁ ભર્યુઁ ભાષા માધુર્ય ,શબ્દાવલીમાંથી સરતો સરળ સંવાદ અને તેમાંથી ઉભું થતું સુંદર પ્રસંગ ચિત્ર ! આબાલ વૃદ્ધ સૌ બાલકસા હ્ર્દયને જીતી લે તેવાં આ સરળ બાળગીતો !
આ પ્રસંગ ચિત્ર કલ્પો .
નાનકડા ભઈલાને હીંચકો નાખતી બા , ને બહાર રમવા જવા અધીરો થતો બાળ :
બાળ માનસનું નિર્દોષ નિરૂપણ!
‘ ખેંચી દોરી ખુબ હિંડોળે ,થાકેલી બા જાશે ઝોલે ,
ભાગી જાશું બેઉ ભાગોળે ,સાંકળ દઈને રે !….

નાની આંખે નાનકાં આંસુ ,બાની સાથે રોજ રિસાશું,
ખાંતે એના ધબ્બા ખાશું , ખોળે જઈને રે ! ‘

કેવું નિર્દોષ હૃદયંગમ દ્રશ્ય !
અને આજે કોઈ પણ બાળકને તમે ગાઈ સંભળાવો તેવું આ ગીત જુઓ :
‘હા રે દોસ્ત ચાલો દાદાજીના દેશમાં !
મધુર મધુર પવન વાય ,નદી ગીતો કાંઈ ગાય,
હસ્તી હોડી વહી જાય ..હા રે દોસ્ત ચાલો દાદાજીના દેશમાં !’
બાળકને વાર્તા રૂપેય કહી શકાય તેવું આ ગીત છે :
આજે રાત્રે ઘરમાં રહીને કોરોના વાઇરસના કર્ફયુથી કંટાળેલાં બાળકને જો માત્ર આ ગીત વાર્તાથી જ શરૂઆત કરશો તો એ દોડીને તમારી પાસે વાર્તા સાંભળવા બેસી જશે :
‘સાત સાગર વીંધીને વ્હાણ ચાલશે ,નાગ કન્યાના મહેલ રૂડા આવશે ,
એની આંખોમાં મોતી હસતાં હશે ,હા રે દોસ્ત ચાલો દાદાજીના દેશમાં !…..

મેઘાણીનાં આ અને અન્ય બાળગીતો પ્રત્યે મને પક્ષપાત છે , કારણકે અમારા બાલમંદિરમાં ઘણી વાર એમનાં ( અને દલપતરામનાં) બાળગીતોને મેં મારી જરૂરિયાત મુજબ અંગ્રેજીમાં ટ્રાન્સલેશન કરીને ,જોડકણાં બનાવીને Circle time songs , Pretend play songs વગેરેમાં કંડાર્યાં છે ! (આ સાપ્તાહિક કોલમનું નામ ‘ હાં રે દોસ્ત , હાલો અમારે દેશ’ કદાચ એ વિચારે જ પસંદગી પામ્યું હશે ?)

દૂધવાળાનું ગીત પણ તમને કદાચ યાદ હશે. આમ તો આ ગીત પીડિત દર્શન માં આવે , પણ જો તમારે બાળકોને વાર્તા સ્વરૂપે કહેવું હોય તો તેમને રસ પડે તેવું કાવ્ય છે :
‘હાં રે ઓલો દૂધવાળો ઘંટડી બજાવે !
હાં રે પીટ્યો દૂધવાળો ઘંટડી બજાવે ! ‘
ઘરમાં બાપુજી , બા બધાંને વહેલી સવારની નિંદરમાંથી ઉઠવું ગમતું નથી : એટલે –
‘બા કહે બાપુ જાઓ ; બાપુ કહે , બા , જા!
આપ તો મોટા રાજા !નાકમાં વાગે વાજાં!
હાં રે પીટ્યો દૂધવાળો ઘંટડી બજાવે !’
મેઘાણીનાં બાળગીતોમાં પરિસ્થિતિ પ્રમાણે શબ્દોની પસંદગી ( અહીં પીટ્યો શબ્દ તળપદી ભાષા અને ઘેરી ઊંઘમાંથી ઉભા થવાથી પ્રગટતી નારાજગી દર્શાવવા વપરાયો છે ) તો સાથે સાથે સંવાદો , તેમાંથી પ્રગટતો નાદ અને તે સાથે વહેતો ભાવ ને સરસ રીતે ગૂંથીને ગીત તૈયાર થાય છે !

બાળકોને વાર્તા સાંભળવી ગમે જ , જો સરસ રીતે વાર્તા કહીએ તો !
તલવારનો વારસદાર બાળગીત આજેય, આટલાં સો વર્ષ પછી , ને તેય વતનથી ૧૨૦૦૦ માઇલ દૂર , તમે બાળકોને કહી જો જો !
ભેટે ઝૂલે છે તલવાર , વીરાજી કેરી ભેટે ઝૂલે છે !
ભીંતે ઝૂલે છે તલવાર , બાપુજી કેરી ભીંતે ઝૂલે છે !
પછી વાર્તા આગળ મંડાય છે :
મોટો મહાલે છે મો’લ મેડીની સાહ્યબી ,નાનો ખેલે છે શિકાર ..
બંને સંતાનોની સરખામણી કરે છે :
મોટો હાથીની અંબાડીએ , નાનો ઘોડે અસવાર ! મોટો કાવા કસુંબામાં પડ્યો છે ને નાનો ઘૂમે ઘમસાણ! વગેરે વગેરે જીવન રીતિની સરખામણીઓ ….બાળકોની જીજ્ઞાશા સતેજ કરે છે – કે હવે શું થશે ?
મોટો જીવ્યો છે પાય શત્રુના પૂજતો, નાનેરો સૂતો સંગ્રામ !
ને પરાકાષ્ઠા : મોટાનાં મોત ચાર ડાધુડે જાણિયા, નાનાની ખાંભી પૂજાય!
કહેવાય છે કે જયારે આ ગીત મેઘાણીનાં કંઠે ગવાયું અને એની રેકર્ડ બહાર પડી ત્યારે , એ સમયનાં મેઘાણીનાં તમામ પુસ્તકોનાં વેચાણમાંથી થયેલ કમાણી કરતાં માત્ર આ એક જ રેકર્ડમાંથી એની કમ્પનીને ૨૦ ગણી વધારે આવક થઇ હતી !

ઘણાં મિત્રોનું સૂચન છે કે હું આ બદલાતાં સમય અને સંજોગો અનુસાર , મેઘાણીનાં આ બાળગીતો ઉપર પ્રકાશ પાથરું .
મને તો મેઘાણીનાં આ બાળગીતો જાણેકે દાદીમાની મગશની લાડુડી જેવાં લાગે છે ! ચોકલેટના સ્વાદ કરતાં આ મગશની લાડુડી વધારે મીઠી લાગે છે !
એમનો પ્રથમ કાવ્ય સંગ્રહ ‘ વેણીનાં ફૂલ’ અને પછી ‘ કિલ્લોલ’ માં બાળગીતોનો અમૂલ્ય ખજાનો અકબંધ છે .
‘એક ઝાડ માથે ઝુમખડું! ઝુમખડે રાતાં ફૂલ રે ,
ભમર રે રંગ ડોલરિયો !’
આ લાલ રંગ જે લીલા ઝાડની વચ્ચે રાતાં ફૂલમાં છુપાયો છે , તે બીજે ક્યાં ક્યાં હોઈ શકે ? તમે પૂછી શકો છો આ પ્રશ્ન , પેલાં નાનકડાં બાળકોને ! મેઘાણીએ તો રાતાં રંગને સરસ લડાવ્યો છે :
પોપટની રાતી ચાંચ , પારેવાંની રાતી આંખ, કૂકડાની લાલ કલગી , માતાની કેડે બેઠેલ બાળકના રાતા ગાલ ,અને પહાડની ઉપર આથમતી સંધ્યાનો રાતો રંગ અને દરિયા કિનારે , અને અંતે :
એક સિંધુ પાળે સાંજલડી, સાંજડીએ રાતા હોજ ,
ભમર રે રંગ ડોલરિયો !!
તો, વાચક મિત્રો , બાળકો સાથે તમે પણ આ રીતે સંવાદ શરૂ કરી શકો છો !
હજુ વધારે લાલ રંગોની લ્હાણ કરાવું? મેઘાણી તો રંગોના જ કવિ છે ! બાળપણ જેમનું નિસર્ગને ખોળે વીત્યું હોય તેને કુદરતના રંગો પ્રત્યે અનુરાગ હોય જ ને ?
‘રાતો રંગ ‘ કાવ્યમાં લખે છે : માડીને સેંથે ભરેલ ઓલો રાતુડીઓ રંગ !
બાલુડી બેનીના હોઠે ઝરતો રાતુડીઓ રંગ , ને પછી કાવ્ય આગળ વધે છે .. શૂરવીરના ઝખ્મનો શોણિત રંગ , પરદેશ જતા પ્રિયતમાનો પ્રીતનો રંગ વગેરે વગેરે ..
ને છેલ્લે
હાં રે એક કૂડો, ક્રોધાળ માનવીની કો જીભ તણો રાતુડો રંગ !
વાચક મિત્રો , આપણે પણ બાળકને પ્રશ્ના પૂછી શકીએ ને ઘરમાં નજરે પડતાં રંગો વિષે ?

અહીં મેઘાણીનાં બાળગીતો દ્વારા બાળકો સાથે સંવાદ રચવાની રમત દર્શાવી છે .. બાળકોની કલ્પના શક્તિ ખીલવવા મેઘાણીનાં કાવ્યોનો આધાર લીધો છે .. મેઘાણીનું ‘ ચારણ કન્યા’ ગીત આ સર્વેમાં શિરમોર છે .. એમનાં હાલરડાંઓ ને તેમાંયે શિવજીનું હાલરડું વગેરે વિષે આગળ ઉપર વાત કરીશું !

હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ-૧૦) લોકસાહિત્યની ખોજમાં !

લોકસાહિત્યની ખોજમાં !
“ચાંદો ઉગ્યો ચોકમાં ઘાયલ ; ચાંદો ઉગ્યો ચોકમાં!
એ લે’રીડા! હરણ્યું આથમી રે , હાલાર શે’રમાં , અરજણિયા !”
ઝવેરચંદ મેઘાણીનો આ પ્રચલિત ગરબો હાલાર શે’ર એટલેકે જામનગર વિસ્તારના કોઈ ખોરડાને જીવંત કરતો , અમારો પણ પ્રિય ગરબો રહ્યો છે. કોઈ વ્રત વરતોલાંની જાગરણની રાતે વહુ દીકરીયુંને મોઢેં આ અને આવાં કંઈક ગરબાઓ સાંભળ્યાં છે અને ગાયાં પણ છે ; પણ , આવાં સુંદર ગીતો શોધવા માટે એમને કેટલી મહેનત પડી હતી એનો વિચાર ક્યારેય આવ્યો નહોતો !
આ લેખમાળા લખવા માટે જે રિસર્ચ, જે સંશોધન કામ કર્યું એને કારણે લોકસાહિત્ય માટેનો આખ્ખો અભિગમ બદલાઈ ગયો :કેટલી મહેનત ,કેટલા પરિશ્રમના પરસેવા બાદ આ લોકસાહિત્ય આપણને હાથ લાગ્યું છે !

સૌરાષ્ટ્ર યુનિ.ના પ્રોફેસર ડો. બળવંત જાની ‘ ગુજરાતનું ભારતને પ્રદાન:મેઘાણીનું ભ્રમણવૃતાંન્ત’ માં લખે છે તેમ : કેટલાં કષ્ટ વેઠીને એમણે આ બધું ક્ષેત્રીયકાર્ય કર્યું ! મેઘાણીના પ્રવાસ પુસ્તકો ‘સોરઠને તીરે તીરે’; ‘પરકમ્મા’(ત્રણ ભાગ )‘ અને ‘સૌરાષ્ટ્રના ખંડેરોમાં’ વગેરે લોકસાહિત્ય સંશોધન વિવેચન ગ્રંથોમાંથી એનો આછો ખ્યાલ આવે છે.
પોતાની જૂની નોંધો અને ડાયરીઓનાં પાનાં જે એમણે લોકસાહિત્યમાં ના લીધા હોય એ બધી નોંધને આધારે સમજાય કે આ બધું કેટલું અઘરું ,રઝળપાટનુ કામ હતું ! શનિ રવિ ટ્રંકમાં બધી ચીજ વસ્તુઓ ભરીને વીકેન્ડમાં ઓઉટિંગ કરીને, રખડીને રવિવારે સાંજે ઘેર પધારવા જેવું સરળ કામ નહોતું !
ઝ.મે. એ લખ્યું છે , (હું )પત્રકારત્વનો ધંધાર્થી! એટલે એ ખીલે બંધાઈને ,ગળે રસ્સી સાથે જેટલા કુંડાળા સુધી ભમવા દીધો તેટલો પ્રદેશ ખેડી શકાયો. એકધારું ,અવિચ્છન એ ખેડાણ થઇ શક્યું હોત તો વધુ વાવેતર થઇ શક્યું હોત!
કેટલી તીવ્ર ઈચ્છા હતી એમની લોકસાહિત્યનો ખજાનો ખોળવાની અને સુજ્ઞ સમાજને એની પિછાણ કરાવવાની !
એક જગ્યાએ એમણે કોઈ જૂની નોંધ જોઈને પોતે જ લખ્યું છે : પેન્સિલનો વેગ અને અક્ષરોના મરોડ પરથી લાગે છે કે મેં એ બધું દોડતી ટ્રેનમાં જ ટપકાવ્યું હશે . પ્રવાસે તો દર શુક્રવારે પરોઢની ટ્રેનમાં ચઢી જતો … અને પછી એમણે પેન્સિલથી નોંધ કરી છે :

એવું એક પરોઢ, ચાર વાગ્યાનો સમય સાંભરી આવે છે. અંધારિયું હતું. સ્ટેશને ઉભો હતો. ગાડી આવી . અને ઘેરથી પાછળથી સ્વ….. દોડતી આવી .
“ આ લ્યો ઘડિયાળ ! ઘેર ભૂલીને આવ્યા છો !”
પૂછ્યું , ‘અરે , આ ભયાનક અંધકારમાં તું છેક ઘેરથી આવી શી રીતે?’
કહે , ‘ચાલતી આવી , થોડું દોડતી આવી .’
રાણપુરનો ઘરથી સ્ટેશન સુધીનો મારગ ,તે વેળાએ તો આજે ( ૧૯૪૦ /૪૪ વેળાએ ) છે તેથી ય ભેંકાર હતો.
એ દિવસે હું ફાળ ખાતો ગાડીએ ચઢ્યો હતો. ..તાજી પરણેતર , મુંબઈ શહેરની સુકુમારી ,એક નાનકડું બાળક ,બન્નેને ફફડતાં મૂકીને ,નીરસ ધૂળિયા વાતાવરણમાં ધકેલી દઈને , દર અઠવાડીએ ચાલી નીકળતો !’ આ પ્રસંગ વાંચતાં એ નવયુવાન ઝવેરચંદ મેઘાણીની મનઃસ્થિતિનો પૂરો ચિતાર આપણી સમક્ષ ઉપસી આવે છે!
આજના સંદર્ભમાં , અમેરિકામાં કોઈ ધ્યેય માટે ડબ્બલ જોબ કરી કુટુંબ જીવનનો ભોગ આપી મચી પડતા નવયુવાનની જ દાસ્તાન છે ને? પણ ફરક માત્ર એટલોજ છે કે મેઘાણી આ કામ સુજ્ઞ સમાજ માટે , નિઃશ્વાર્થ ભાવે , ઘરનું ગોપીચંદુ કરીને કરતા હતા ! એક ધ્યેય જે એમણે પગ વાળીને બેસવાયે દેતું નહોતું .
પ્રો. બળવંત જાની લખે છે કે આ પ્રસંગ ઉપરથી પત્ની દમયંતીબેનનો સમર્પણ ભાવ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે , તો સાથે , પૈસા ,પત્ની , આરામ એ બધાંથી મેઘાણી કેટલા છેટા રહ્યા હશે ( કેટલો ભોગ આપવો પડ્યો હશે ) તેનો અંદાજ આવે છે .
અને આવું લોકસાહિત્ય મેળવવાનો ભેખ લીધો હતો એનું એક પ્રસંગ વર્ણન શ્રી નરોત્તમ પલાણના એક લેખમાંથી મળ્યું ; જે પ્રિય વાચક મિત્રો અહીં રજૂ કરું છું.

‘રઢિયાળી રાત’ (ચાર ભાગ) જેમાં સ્ત્રીઓનાં જ લોકગીતોનો સંગ્રહ કર્યો છે તેમનું એક પુસ્તક ‘બગવદરનાં મેરાણીબેન ઢેલી’ ને અર્પણ કર્યું છે. એક સામાન્ય સ્ત્રીને શા માટે ? વાત જાણવા પોતે એમણે મળવા રૂબરૂમાં ગયા .

‘મને ગીતો બહુ યાદ છે એવું કોઈએ કહેલું’ વાત ડાહ્યાં જાજ્વલ્યમાન મેરાણીએ વાત માંડતાં કહ્યું;
ધોળા લૂગડાં લૂગડાં પે’રેલા , મોટી આંખો નીચી ઢાળીને મારે આંગણે આવીને ઈ ઉભા. ઓટલીએ ગોદડું પાથરીને બેસાડવા ગઈ અને હું હેઠે બેસવા જાઉં ત્યાં ‘ હં હં હં .. તમેય અહીં બેસો નકર હુંયે નીચે બેસું’ કહી મનેય ઉપર બેસાડી .
ઈ પોતે એક લીટી – અર્ધી લીટી બોલે ને હું ગીત પૂરું કરું ! ઈ એ બધુંયે નીચી મુંડકી રાખીને ટપકાવ્યે જાય .. હું ગીત યાદ કરવા રાગડા તાણીને ગાઉં… આજુબાજુનું લોકય ભેગું થયું .. એય છેક બપોર સુધી ગાયું.
રોંઢા ટાણું થયું ,પછી રોટલા ઘડ્યા. અમારા ગાર્યવાળા ઘરમાં ( છાણ માટીથી લીંપેલ ઘરમાં) મને એમના લૂગડાં બગડે એનો ભે હતો તોયે નીચે બેસીને ખાધું… ત્યાં આખું ગામ ઓસરીમાં ભેળું થયું..
ત્યારે ઝવેરચં મેઘાણીએ દૂધમાં સાંકર ભળે તેમ ભળી જઈને એ તળપદી શૈલીમાં એ લોકોને એમનાં જ ગીતો સંભળાવ્યાં!
શા માટે ?
એક માહોલ ઉભો કરવા ! મારા અનુસ્નાતક કક્ષાના પ્રોફેસર સ્વર્ગસ્થ અનિરિદ્ધ ભ્રહ્મભટ્ટએ કહ્યું છે તેમ : મેઘાણી લોકજીવન અને લોકસંસ્કૃતિ સાથે તાદામ્ય સાધી શક્યા ( જે બીજા સાહિત્યકારો માટે શક્ય જ નહોતું .. એ પ્રવાહમાં વહેવા છતાં , એને પીતાં પીતાંયે ભદ્ર સમાજ તાદાત્મ્ય સાધી શક્યો નથી ) મેઘાણી તો એ લોકોમય જ બની જતા હતા !
‘ પછી તો રોંઢો ઢળ્યા સુધી ગીતો ચાલ્યાં. રોણાં અને જોણાંને તેડું થોડું હોય ? ગામ આખું ભેગું થીયું.
ગામની બધી બાયું ઉભી થઇ ને રાસડા લીધા …
શેરી વળાવી સજ કરું ઘેરે આવોને
આંગણીયે વેરું ફૂલ , વાલમ ઘેરે આવોને !
પોતે તો હસીને ઢગલો થઇ ગયા અને બધું કાગળિયામાં ટપકાવ્યે જાય ..
અંધારું થયા લગી રાસડા હાલ્યા !
વાળું કરીને પાછાં ભેળાં થયાં… મધરાત સુધી હાલ્યું. વળી થોડાં ગીત સવારે પણ મેં ગાયાં…
‘આજની ઘડી છે રળિયામણી !
મારો વા’લો આવ્યાની વધામણી જી રે !
વધામણી જી રે ! આજની ઘડી છે રળિયામણી !’
મેરાણીબેને આ આખા પ્રસંગનો સુંદર ચિતાર આપ્યો છે . મેઘાણીનો ઉત્સાહ અને હાડમારી બધું જ આ એક પ્રસંગ કહી દે છે.
‘ સવારમાં શિરામણ કરીને ગાડું જોડ્યું , એમને આગળ બખરલા જવાનું હતું.
પણ મેઘાણી ગાડામાં ના બેઠા , કહે એક જીવ તાણે અને બીજા જીવથી એમ અમથું અમથું નો બેસાય ! સંધાયની આંખમાં પાણી આવી ગયાં..
ઢેલી આઈનો આ પ્રસંગ વાંચતાં આપણને પણ વિચાર આવે કે આમ તો સાહિત્યકાર એટલે ઘરકૂકડી ! ઘરનાં ખૂણામાં બેસીને થોથાંઓ ફમ્ફોળતાં સાહિત્ય સર્જે ! પણ આ સર્જક કોઈ અજબ માટીનો ઘડાયો હતો !
મેઘાણીનો આ ગરબો જાણે કે એમને જ પ્રગટ કરે છે:
‘ઝાંપે તારી ઝૂંપડી ઘાયલ ઝાંપે તારી ઝૂંપડી,
એ લે’રીડા! આવતાં જાતાંનો નેડો લાગ્યોરે અરજણિયા !
એ લે’રીડા! હરણ્યું આથમી રે , હાલાર શે’રમાં , અરજણિયા !”
તમે પૂછશો કે સુંદર ઢાળનાં ગરબા ગાઈએ તો છીએ , પણ આ શબ્દો સમજાય તેવા નથી !
તો આ અને આવાં લોકગીતોનો રસાસ્વાદ આવતે અંકે!

હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ-9) પરાગ પીને મધપૂડા બાંધનારા !

પરાગ પીને મધપૂડા બાંધનારા !

‘ દરિયા ! ઓ દરિયા !
શું છે મહી?
મારી જોડે પરણ!
ના , નહીં પરણું; તું કાળી છે ને એટલે !

એક અભણ ,સામાન્ય માણસની આ એક કલ્પના છે.
મધ્યપ્રદેશથી નીકળીને ,સૌરાષ્ટ્રમાં અરબી સમુદ્રને મળતી મહીસાગર નદી વચમાં ભાવનગર પાસે ચાંપોલ અને બદલપુર ગામો પાસે વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે . પેલાં ગ્રામ્યજનોએ જોડી કાઢ્યું ; ‘કારણકે દરિયાએ ના પાડી એટલે હવે એ વિફરી છે !’ પોતાની કલ્પના પ્રમાણે નદી અને દરિયાનું મિલન આવી રીતે જોયું :.. ..
અને પછી કલ્પનાનો તાર આગળ વહે છે ..

તેથી જ તો આ વિકરાળ કાવતરાખોર ,કદરૂપી અને કુભારજા, વિફરેલ ચંડી નથી પીવાના ખપની ,નથી ખેતીના ખપની , નથી નહાવાના ખપની ,ફક્ત સોગંદ ખાવા પૂરતી જ કામની !’
દરિયો નજીક છે ત્યાં નદીનાં પાણી કોઈ ઉપયોગમાં નથી . મેઘાણી એ સામાન્ય પ્રજાના મનને વાચા આપે છે .. કોઈ ભણેલ અભ્યાસુ અહીં અચાનક બદલાતાં નદીના સ્વરૂપને કોઈ ભૌગોલિક કારણથી સમજાવે , પણ એ ‘લોકો’એ તો એમની સમજ પ્રમાણે જોડી દીધું !
હા,આને આપણે લોકસાહિત્યમાં જો મૂકીએ તો પ્રશ્ન થાય
કે જો એને આપણે ‘અભણનું ‘સાહિત્ય કહીશું તો મધ્યકાલીન યુગમાં થઇ ગયેલ નરસિંહ ,મીરાં, કબીર કે રહીમ અને પાનબાઈ કે ગંગા સતી , એ બધાનાં પ્રભાતિયાં ,પદો ,ચોપાઈઓ કે ભજનોને કેવું સાહિત્ય કહીશું ?
કોઠા સૂઝથી આત્મજ્ઞાન પામેલાં એ સૌનું સાહિત્ય કેવું ગણાય ?
કોઈવિદ્વાન સમજાવશે કે લોકસાહિત્યનો રચયિતા અજ્ઞાત હોય . એનાં ગીતો વાર્તાઓ લોકજીભે સદીઓથી પરંપરાગત જીવતાં હોય ..
તો એવાં તો કેટલાયે કાવ્ય ,ચોપાઈ ,દુહા મધ્યકાલીન યુગમાં (નરસિંહ પછીનો યુગ )જોવા મળે છે જેના કવિઓ અજ્ઞાત છે ! અને છતાંયે એને લોકસાહિત્ય કહીને જુદું નથી તારવ્યું !
લોકસાહિત્યનો ઇતિહાસ જોવા જઈએ તો બધાં એક જ વાત કહે કે મેઘાણી પહેલાં આ વિષયમાં ઝાઝું ખેડાણ નથી થયું ! તો એનો શો અર્થ કરવો ?
તમે પૂછશો !
વાચક મિત્રો , તમારી જેમ મને પણ આ જ પ્રશ્ન સતત સતાવતો હતો .
શું છે આ લોકસાહિત્ય ?
જાણીતા સાહિત્યકાર મનુભાઈ પંચોલી ‘દર્શકે’ ચોટીલા અને સણોસરામાં છ એક કલાકોના પ્રવચનો ની શિબિર કરી હતી, જે મેઘાણીને સમજવામાં સહાયક છે ; લોકસાહિત્ય વિષે લખતા ‘દર્શક ‘સમજાવે છે :

‘જુના જમાનામાં સાહિત્ય અને લોકસાહિત્ય એવાં વર્ગભેદ નહોતાં .થોડું ઘણું ભણેલ એક વર્ગ હતો અને અભણ પ્રજાયે હતી , પણ લોકો વચ્ચે આજના જેટલું અંતર નહોતું. એ જમાનામાં ગામડાઓમાં દરબાર હોય અને રૈયત હોય: તેમની વચ્ચે વર્ગ ભેદ હોઈ શકે પણ વર્ગ વિચ્છેદ નહોતો. એનું કારણ એ હતું કે બીજા કોઈ વેપાર ઉદ્યોગ નહોતાં; સાધારણ માણસને ત્યાં એકાદ ગાય ભેંશ હોય અને દરબારને ત્યાં પાંચ દશ ! થોડા મહેલ મહેલાતોને જતાં કરો તો બધાં લોકોની રહેણી કરણીમાં મોટો તફાવત નહોતો! ‘
એટલે કે એમાં સુધરેલનું સાહિત્ય અને અભણનું સાહિત્ય એવાં ભેદભાવ નહોતાં!

પણ પછી શું થયું ?
દર્શક જણાવે છે તેમ : અંગ્રેજો આવ્યાં , એમણે શિક્ષણની જુદી પદ્ધતિ શરૂ કરી. શાળા મહાશાળાનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરેલ નવો મધ્યમ વર્ગ ઉભો થયો જેને જનમભોમકા તરફ લાજ આવવા માંડી.પહેરવેશ ,બોલવાની રીતભાત ,જીવન વિશેના ખ્યાલો એ બધામાં એક વિચ્છેદ ઉભો થયો .. જેટલું તળપદું , તળભૂમિનું , અસલ હતું તેના તરફ એક પ્રકારની સૂગ , તુચ્છભાવ ભણેલ વર્ગમાં પેદાં થયાં.

અને એટલે , દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહના શસ્ત્રોથી મોટો વિજય પ્રાપ્ત કરીને વિજય ડંકો વગાડનારા મહાત્મા ગાંધીજી જયારે સ્વદેશ આવ્યા ત્યારે આપણી ભણેલ પ્રજાએ શું વિચાર્યું હતું ? એમનો કાઠિયાવાડી પહેરવેશ : અંગરખો ,ખેસ અને અસલ કાઠિયાવાડી જોડાં જોઈને બધાં ભણેલ અંદર અંદર હસતાં હતાં.

આપણને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનો પ્રસિદ્ધ કિસ્સો ખબર છે. અમદાવાદ ક્લ્બમાં વકીલ મિત્રો સાથે નવા આગંતુક ગાંધી વિષે ઠેકડી ઉડાડતા એમણે કહ્યું હતું ; ‘ એ વકીલ પાસે કામ માંગશો તો બધાને ઘઉં વીણવા બેસાડે છે !’અને ગાંધીજી તો અંગ્રેજીમાં નહીં પણ શુદ્ધ ગુજરાતીમાં બોલતા એટલે તો ભણેલ વર્ગમાં હદ થઇ ગયેલી લાગેલી !
હા , આવો આપણો દેશ હતો …

અને આ બધું વિચારીએ તો ઝવેરચંદ મેઘાણીની વાતો બાજુ ઉપર રહી જાય છે અને મન એ સમયમાં પહોંચી જાય છે : પ્રશ્ન થાય કે કેવા સડેલ દેશમાં નવનિર્માણ કરવાનું હતું !
કેવાં કેવાં ફૂલનાં પરાગ પીને મધપૂડા બાંધવાના હતા ?
દેશ આખ્ખો આમ ગુમરાહ થઇ ગયો હતો.

ઇતિહાસમાં ક્યાંય નથી સાંભળ્યું કે આવડો મોટો, દિવ્ય સંસ્કૃતિ વારસો ધરાવતો દેશ સદીઓ સુધી ગુલામીમાં સબડ્યા કરે !
મિથ્યા અભિમાન , અહમ અને મિથ્યા જ્ઞાન !

જો કે , સાચી દિશામાં વિચારનારાઓ પણ હતાં ; પણ તેઓ બહુ અલ્પ સંખ્યામાં! અને આટલા મોટા મિથ્યાભિમાની વર્ગ સામે ટકવું કેવી રીતે?
ગાંધીજી ( અને મેઘાણી ) નાનપણથી મારા રસના વિષય રહ્યા છે: ગાંધી યુગમાં જન્મેલ મારાં બાપુજી ( અને બા ) અમને આ બધી વાતો રસથી કહેતા. (પછી સરદાર વલ્લભભાઈનું કેવી રીતે હ્ર્દય પરિવર્તન થયું – ચંપારણ કેસમાં વિજય પછી -વગેરે વાતો )

દર્શક લખે છે ; ‘ પછી મહાત્મા ગાંધીએ વિચારોનું બહુ મોટું પરિવર્તન કરી નાખ્યું .. અને ભણેલ વર્ગને લોકાભિમુખ થવા પ્રેર્યાં .
મેઘાણીએ ગાયું;

‘શી રીતે જાગિયો આ અજગર સરખો સુપ્ત તોતિંગ દેશ ? ‘
ઉપરનો મહી અને સાગર મિલનનો પ્રસંગ મેઘાણી વધુ કલ્પનાત્મક રૂપકથી વર્ણવે છે : મહીનાં શયન ખંડમાં સાગર રોજ પ્રવેશે છે , એ દરિયાઈ ભરતીને ત્યાંની પ્રજા ઘોડો આવ્યો એમ કહે છે. ઘોડાની કેશવાળી શી શ્વેત ફીણનાં તરંગ મોજાં અને હણહણાટી જેવો અવાજ !
પણ આ તો એક રમ્ય કલ્પના ! એમાં નદી ,ઝરણાં , પર્વત ,આકાશ બધું રમ્ય ભાષે!
હવે વાસ્તવિકતા જુઓ :

મેઘાણીએ રવિશંકર મહારાજનો પ્રસંગ લખ્યો છે …
એ જ મહી માં ઘોડો આવવાનું ટાણું હતું . એમની સાથે એક ભંગી અને એની દીકરી કાંખમાં છોકરું અને માથે લાકડાનો ભારો સાથે નદી પાર કરવામાં સાથે થયાં.પોતે , અને વાંસનો ભારો પાણીમાં ખેંચતો ભંગી , બન્ને કિનારે પહોંચ્યા ; પણ છોકરી પાછળ બાળક સાથે ફસાઈ ગઈ .. ગભરાઈ ગઈ ! સ્તબ્ધ થઈને વચમાં જ ઉભી રહી ગઈ !

‘ ઘોડો આવે છે.. ઝટ ચાલી આવ’ ભંગીએ બુમાબુમ કરી ..
નજીકમાં એક માછીમાર હતો એ કહે ; ‘ જાઉં ખરો , પણ મને શું દઈશ ?’
પણ બિચારા ભંગી પાસે બે આના માંડ હતા !
બે આના માટે પોતાનો જીવ હોડમાં મુકવાનો ?
માછીમાર ચાલ્યો ગયો ..

રવિશંકર મહારાજ બાજંદા તરવૈયા હતા . જીવને જોખમે સાહસ કરીને એ ભંગી છોકરી અને બાળકને બચાવવા પાણીમાં પડ્યા. છોકરી અને બાળકને ઊંચકી લઇ આવ્યા !
તો આવા મૂકસેવકો પણ હતા એ જમાનામાં જેમને આભડછેટ કે ઉંચ નીચ, ગરીબ તવંગર ,ભણેલ અભણ કોઈ વાડા અડતાં નહોતાં !!

ઝવેરચંદ મેઘાણીએ લોકસાહિત્યની શોધમાં રવિશંકર મહારાજ સાથે ફરતા ફરતા બહારવટિયાઓની વાતો પણ લખી છે (‘માણસાઈના દીવા ‘)અને ‘હું આવ્યો છું બહારવટિયો શીખવવા ‘ એમ કહીને મહારાજ સાથે પોતેય સમાજ સુધારક પણ બની ગયા છે. અને સુધારક બનતા પહેલાં એ સામાન્ય પ્રજાના હમદર્દી ,મિત્ર, સૌના બાંધવ બની રહ્યા છે .
એમણે પોતાનાં કેટલાંક પુસ્તકો આ સામાન્ય વર્ગની સાવ અદની વિભૂતિઓને અર્પ્યાં છે. (‘રઢિયાળી રાત’ પુસ્તક જેમને અર્પણ કર્યું છે તે બગવદરનાં મેરાણીબેન ઢેલીના સંસ્મરણોની વાત આગળ ઉપર.)
ભંગી , ચમાર , વણકર , મુસ્લિમ ,કુંભાર અને દરબાર ,રજપૂત , ઠાકોર , વાણિયાં, ખારવા , હજામ ,પીર ,હકીમ સાધુસંત બધાં વિષે લખ્યું છે . માત્ર એક જ વર્ગ નથી આવતો , પંડિત વર્ગ !
એમની ‘પાપી’ વાર્તા વાંચીને લાગ્યું કે જે હજુ આજે પણ કરતાં સમાજ ખચકાય તે એમણે એમની વાર્તામાં ધારદાર શૈલીથી સ્વીકાર્ય ગણ્યું છે: કોઈને ત્યાં લગ્નગીત ગાવા ગયેલ સ્ત્રી બળાત્કારનો ભોગ બને છે એનાં બાળકને ભગવાનની દેન ગણીને સ્વીકારે છે અને એને (પત્નીનેય )પ્રેમથી અપનાવે છે.

સમગ્ર સાહિત્યકરોના કાર્યને એ ‘ પરાગ પી ને મધપૂડા બાંધનારાઓ’ તરીકે ઓળખાવે છે .. એમના અવસાનના થોડા સમય પૂર્વે , ૧૯૪૬ રાજકોટ સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ સ્થાનેથી આપેલ પ્રવચનમાં એમણે કહેલું ; “ આપણે અહીં શાની પ્રતિષ્ઠા (સ્થાપન) કરીશું ? ન ધનની ,ન સત્તા સાહેબીની , ના દાન ને સખાવતની કે ના રાજકારણની .. આપણે પદ્મના પરાગ પીને પાછા પરજનોને સારું મધપૂડા બાંધીશુ !’
અંતમાં તો સૌનું મંગળ થાઓ ની ભાવના ‘એકતારો ‘કાવ્ય સંગ્રહની બે પંક્તિ મુજબ

‘ને ત્યાંથી કોણ નરસિંહ ? ના , ના , કોક નવા રૂપે ,
અપાપી – પાપીની સૌની ઉઠશે અંબિકા જગે !’એ મધ સંચયની હાડમારીની વાતો આવતા અંકે ..

હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ-૮) ભ્રષ્ટ કોણ ?

ભ્રષ્ટ કોણ ?
શાંત પાણીમાં પથ્થર ફેંકો એટલે વમળો સર્જાય એ સ્વાભાવિક છે.
મેઘાણીએ જયારે ગુજરાતી સાહિત્યનો સાક્ષર યુગ ચાલતો હતો, સાહિત્ય જયારે પાંડિત્ય અને ભારેખમ વિચારોથી લદાયેલું હતું ,સાહિત્ય એટલે માત્ર સુધરેલ સમાજનો જ ઈજારો હતો , ત્યારે લોકબોલીનું ,અભણ , અબુધ અને અજ્ઞાની લોકોનું સાહિત્ય સુજ્ઞ સમાજને પિરસ્યું!! આ એક એટલું મોટું પગલું હતું કે તેનો ખ્યાલ આજે સો વર્ષ પછી આવવો મુશ્કેલ છે . પણ આ એક પ્રસંગ જુઓ જયારે એ ખારવાઓની વસાહતમાં સાહિત્ય શોધવા જાય છે અને પછી જે અનુભવ થાય છે ….

‘જોબનિયાં મારાં મલબારી પંથમાં હાલ્યાં !
‘ જોબનિયાં મારાં કાલ આવતાં રે’ શે !
જોબનિયાં તમે દારૂ પીને ગાંડા થૈયા!
જોબનિયાં તમે લીલે ગ્લાસે લાણું કરિયું !

‘આને તમે સાહિત્ય કહેશો ?’ સુજ્ઞ સમાજે ઉહાપોહ મચાવ્યો. શાંત પાણીમાં વમળો ઉભા થયા .. પણ મેઘાણીને ક્યાં કોઈની એ પ્રશંશાની જરૂર હતી ? એમને ક્યાં ઉહાપાનો ડર હતો ? એમની પાસે તો પોતાનું જ અંતરનું તેજ હતું . એમનું તો એ જીવન ધ્યેય હતું !
પાંચ દિવસ સૌરાષ્ટ્ર દૈનિક માટે કામ કરવાનું , અને પછી ખભે બગલથેલો લઈને નીકળી પડવાનું લોકસાહિત્યની શોધમાં !
કોઈ કહે , “ ભાઈ મને તો એક જ લીટી આવડે છે , પણ ફલાણાં ફલાણાં ગામમાં ઓલા અદા ( ભાઈ ) ને આખાં ગીતો આવડે છે….એટલે પગ એ તરફ વળે ! ક્યારેક રેલ ગાડીમાં મુસાફરીમાં જ આરામ કરી લેવાનો ,અને પછી આખો દિવસ આવી રઝળપટ્ટી કરી ફરી એજ રીતે મુસાફરી કરીને સોમવારે સવારે સૌરાષ્ટ્ર દૈનિકના કાર્યમાં લાગી જવાનું !!
કેવું દ્રઢ હતું એમનું એ લોકસાહિત્યનું સ્વપ્નું ! એ સ્વપ્નું જે એમને જંપીને બેસવા દેતું નહોતું ! પણ આપણી પાસેય ક્યારેક કોઈ ધ્યેય હોય , પણ એ કાંઈ માત્ર મનોબળથી જ સાકાર નથી થતું ને ? બીજા પણ કેટલાક પરિબળો કામ કરતા હોય છે આ ધ્યેય સિદ્ધિમાં ! કુદરતે તેમને બુલંદ મધુરો કંઠ આપ્યો હતો ! મોહક વ્યક્તિત્વ આપ્યું હતું , પણ સૌથી વધારે મહત્વનું તો કોમળ ઋજુ દિલ આપ્યું હતું …
શિક્ષણ અને સાહિત્ય જગતમાં જાણીતા મોહનભાઇ પટેલ ‘ લોકવાણીનો ઉત્સવ’માં લખે છે; “ લોકસાહિત્યની અંતરતમ સરવાણીઓ ઝીલીને એમણે જે સર્જન કર્યું છે…. એમણે બુદ્ધિના સ્તરે તેમજ ભાવનાના સ્તરે લોકસાહિત્યની સરવાણીઓને પોંખી છે ! લોકસાહિત્યનું સંશોધન કરનાર આજના વિદ્વાનો કેવળ બુદ્ધિ સ્તરે ચંચલ હોય છે. બુદ્ધિને સ્પર્શે તેટલું તેમના હ્ર્દયને પણ સ્પર્શે એવી ઘટના જ દુર્ઘટ હોય છે .. માત્ર ધ્વનિને કાગળ પર ઉતારે તેથી તેનું ‘ શાસ્ત્ર’ રચાય , મેઘાણી ની વાત અલગ છે …

‘ ઝવેરચં મેઘાણી સાથે વાચન યાત્રા’ પુસ્તિકામાં થી જડેલો આ ‘કાવ્ય લ્હેરીઓ ઓસરી જાય છે’ એ શીર્ષક ઉપર લખાયેલ પ્રસન્ગ જુઓ . લોકસાહિત્યની શોધમાં એક વખત તેઓ મહુવા નજીકના ખારવાઓના ગામમાં જાય છે .
‘જોબનિયાં મારાં મલબારી પંથમાં હાલ્યાં !
‘ જોબનિયાં મારાં કાલ આવતાં રે’ શે !’
આમાં શું સાહિત્ય છે ? શિષ્ટ સાહિત્ય રચતાં અન્ય સાહિત્યકારોની જેમ તમે પણ પૂછશો , ખરું ને ? (અને પેલું પ્રસિદ્ધ ગીત , જોબનિયું આજ આવ્યું ને કાલ જાશે.. એની સાથે આ ગીતને રખે સરખાવતાં ! )
ઝવેરચં મેઘાણી લખે છે; “ જેમના ચારિત્ર્યની ગિલા ( ચર્ચા ) સાંભળી હતી તે કતપર ગામની ખારવણ બાઈઓને અમે જોઈ.
ઉજળિયાત વર્ગને મોઢે સાંભળ્યું હતું :
‘બગડેલ ગામ! ભ્રષ્ટ શિયળ ! વેશ્યાવાડો!. …’
મેઘાણી દૂરથી આવી રહેલી એ સ્ત્રીઓને જુએ છે .. ખારવા પુરુષો દૂર દરિયો ખેડવા ગયા છે.ને બાઈઓ મહુવા ( ચાર માઈલ દૂર ) કારખાનાઓમાં મજૂરી કરવા ગઈ હતી તે આવી રહી હતી ..
“અને આ સ્ત્રીઓ નાના બાળકોને કાંખમાં કે ખભે લટકાવીને ખેડૂતની વહુ દીકરીઓ પહેરે છે તેવાં ધિંગાં( કમખા, ચોળી ), ગૂઢા રંગનાં થેપાડા ને ઓઢણાં પહેરેલી ,થાકેલી , નિસ્તેજ , રજે ભરેલી ( ધૂળવાળી) વાજો .. વાજ વહી આવે છે ..”
મેઘાણી લખે છે ; “ નખરાં કે કામબાણ છોડવાની વેળા ક્યાં છે ? શક્તિ ક્યાં છે ? ઘેર જઈને રાંધશે ત્યારે ખાવા પામશે ને પરોઢિયે ચાર વાગતામાં પાછી કામે જશે .
એમના ચહેરા પર રેખાઓ વિલાસની નહીં વેદનાની ,જીવનના કરડા સંગ્રામની ,દિશાશૂન્ય દશાની ,ગ્રામ્ય આપદાઓની, રોટલાના ઉચાટની ,ચિર વિજોગની કપાળકથાઓ હતી !
મેઘાણીએ આ ખારવા સ્ત્રીઓનું જે વર્ણન કર્યું છે તેનાથી વાચકને જેટલો એ જમાનાની , એ રૂઢિચુસ્ત સમાજની અભણ ,ગમાર ,ગરીબ ,કચડાયેલા પ્રજા માટે હમદર્દી ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી અધિક માન, પ્રેમ અને હિંમત માટે ગૌરવ ભાવ મેઘાણી પ્રત્યે ઉભો થાય છે .. જેને ભદ્ર સમાજ જાહેરમાં તરછોડીને રાતનાં અંધકારમાં એમની લાચારીનો ગેરલાભ લે છે ત્યાં દિવસના ઉજાશમાં જઈને તેમનાં દિલને સ્પર્શીને ગીત ગાતું કરવું ; એ નાની સુની વાત નથી! અને આજથી સો વર્ષ પહેલા ?
આપણા દેશમાં ઊંચ નીચ , છુત અછૂત, આભડછેટના વડાઓ ઓળંગીને ત્યાં પહોંચવું શું સહેલું હતું ? મેઘાણી લખે છે ;
‘આ એ સ્ત્રીઓ છે જેમનાં ઘરોમાંથી કોઈ ને કોઈ પુરુષ વહાણવટે ડૂબ્યો છે ..રોજ આંઠ માઈલ ચાલીને પેટિયું રળવા જાય છે .. અભણ અને અંધશ્રદ્ધામાં ડૂબેલ અસહાય સ્ત્રીઓ !
વહાણે ચડેલ ધણી , દીકરો કે ભાઈ ડૂબી મુંવાંના સમાચાર આવે ..
“ પછી , બાઈ , વહાણના માલેકો જીવાઈ આપે ?”
“ અરેરે ભાઈ , અમે એને આંગણે જઈને અમારું કાળું મોઢું શું બતાવીએ ?”
મેઘાણી સુજ્ઞ સમાજને પ્રશ્ર્ન પૂછે છે , આમાં કોણ કોને ફસાવે છે ?
‘ભ્રાષ્ટાઓ ,હવસની પૂતળીઓ ન હોય આવી .દેવદાસી કોણે બનાવી આ ખારવણોને? કોણે એમનાં ક્લેવરો વેચાતાં લીધાં?
પોતાની કાળપ ઢાંકવા એ અભણ અસહાય નિરાધાર સ્ત્રીઓને કાળું કહેતા આપણે ઉજળિયાત લોકો !
હા, એમનાં જીવતરમાં ચીરા પડ્યા છે, જીવનની શૂન્યતાને પુરવા કદાચ પરાયાં ક્લેવરો સેવતી હશે , પણ એ એમનું સાચું જીવન નથી . એમનાં જીવન પડછાયાં તો સચવાયાં છે એમનાં લોકગીતોમાં !
મેઘાણી ધીમેથી વિનંતી કરે છે કે નાવિક જીવનનો પડઘો ઝીલતાં ગીતો
સંભળાવશો ?
ને પંદર વીસ સ્ત્રીઓએ ગીત ઉપાડ્યું ;
‘ જોબનિયાં મારાં કાલ આવતાં રે’ શે !
જોબનિયાં મારાં મલબારી પંથમાં હાલ્યાં,
જોબનિયાં તમે દારૂ પીને ગાંડા થૈયા
જોબનિયાં તમે લીલે ગ્લાસે લાણું કરિયું
જોબનિયાં મારાં જેવો તેવો દેશી દારૂ સારો ..
આટલી બધી દારૂની વાતો ?
ઝવેરચંદ મેઘાણીને પ્રશ્ન થયો .
પણ આ તો અભણ પ્રજા !
પ્રશ્નનો ઉકેલ પણ પોતીની સમજ પ્રમાણે હોય ને ? ક્યાં કોઈ સુજ્ઞ સમાજે જઈને એમનો હાથ પકડ્યો છે ? ક્યાં કોઈ સામાજિક સંસ્થાએ એમને જીવનનો સાચો રાહ બતાવ્યો છે ?
ઘરબાર છોડીને બાલ બચ્ચા વાળો ખારવો દરિયો ખેડવા રાજી નથી એટલે ઘરની સ્ત્રીઓ એને દારૂ પીવડાવીને તૈયાર કરે છે !
“ ભાઈ ,વિજોગની પીડા વિસરાવવા એને ખુબ દારૂ પાંયિં. એને મુકવા બન્દરે જાંયિં તયેં પણ ગાતાં ગાતાં શીશામાંથી પાતાં પાતાં એના દિલને હુલ્લાસમાં રાખીઈઁ .. કેફમાં ને કેફમાં ઈ ઝટઝટ વા’ણ હંકારી મેલે, લેરમાં ને લેરમાં ખાડી વટાવી જાય અને મોટે દરિયે પોગે પછી ઘર એને બહુ ન સાંભરે ..

ઝવેરચંદ મેઘાણીએ આ આખ્ખા પ્રસંગને એવો હ્ર્દય સ્પર્શી બનાવ્યો છે ! આ સ્ત્રીઓ પોતાના આદમીને અમુક રીતે બનાવેલ દારૂ પીવડાવે
ને ગાય;
‘ જોબનિયાં મારાં જેવો તેવો દેશી દારૂ સારો ,
જોબનિયાં મારાં ઘાસલેટનો દારૂ નથી સારો ,
જોબનિયાં મારાં પેટુમાં અગની ઉઠે ….’
‘ આ ઘાસલેટનો દારૂ શું ? સમજ ન પડી”
‘ અમારા જણ ભડકિયું પીવે . અસ્પિરિટને ઠામમાં રેડીને માથે દીવાસળી સળગાવે ..પછી ઈ પાણી પીવે , ઉપર ગોરસ પીને પેટની આગ ઓલવે .પણ ઈ પીવાથી પુરુષાતણ વયું જાય ..’
નાવિક , ખારવા સમાજની કેવી ગંભીર સમસ્યા ? કોઈ બીજા સંસ્કાર નથી , ભણતર નથી ને સામે ઉભું છે મોત! ભૂંડા હાલનું મોત !
એનો સામનો કરવા બાપડી બાયડીએ ધણીને સુરા પાવા માટે અંગ પરનાં આછાં આભરણ વટાવ્યાં :
જોબનિયાં મારાં ,નાકું ની નથણી મેલી ..
‘ જોબનિયાં મારાં કાલ આવતાં રે’ શે !
કોઈ તૂટેલ નાવના વેરણ છેરણ પાટિયાં જેવા ખંડિત છતાં દિલની ઊર્મિઓ વ્યક્ત કરતાં આ ગીતો ! વલોવાતાં દિલે રુદન , વિરહ અને અનિશ્ચિત ભાવિનાં ગીતો !
સાગરના ભવ્ય સૌન્દર્યનાં ગીતો ઘણાં લખાયાં છે , પણ દિલના ઘાવમાંથી ઉઠતાં , અસહાય રુંધાયેલ આસુંના ગીતો લોકસાહિત્યમાં જ શોધવા પડે !
જેવો તેવો , સારો કે ખોટો , આપણો સંસ્કૃતિનો પડઘો તો એમાં જ છુપાયેલ છે ને ? જેને ભદ્ર સમાજે ભ્રષ્ટ કહ્યાં છે તેવાં અસહાય લોકોને આપણ ભણેલાઓએ કોઈ મદદ જ ના કરી ? ઉલ્ટાનું તેમને ભ્રષ્ટ, પાપી કહી તરછોડયાં?
ગાંધીજીએ તેથી જ તો મેઘાણીને દેશના કવિ – રાષ્ટ્ર કવિ કહ્યા હતા ને ?
મેઘાણીને રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક લોકસાહિત્ય માટે મળ્યો તે તેથી જ તો સાક્ષર યુગનાં સાહિત્યકારો માટે આંખ ઉઘાડવાની વાત હતી !
લોકસાહિત્યનો આછેરો ઇતિહાસ આવતે અંકે !

હાં રે દોસ્તત હાલો અમારે દેશ -7)સોરઠ , તારાં વહેતાં પાણી .

સોરઠ , તારાં વહેતાં પાણી .
હા , જે પાણી વહેતું છે એ નિર્મળ છે અને જીવનનું પણ એવું જ છે !
ઝવેરચંદ મેઘાણીનું જીવન પણ આમ વહેતી નદી જેવું અનુભવોથી પુષ્ટ અને પુલકિત હતું . પણ શું એમણે એવું ઇચ્છ્યું હતું ખરું ,આ આટલી બધી દોડાદોડી , આટલો બધો રઝળપાટ? હા, નાનપણથી જ એમનામાં એક ઈચ્છા પ્રબળ બનતી જતી હતી – જે સમાજ વચ્ચે એમનો ઉછેર થતો હતો , જે સંજોગોમાં એ પેલાં અભણ પણ દિલાવર દિલનાં ગરીબ લોકોના સંપર્કમાં આવતા હતા એ ઉપરથી એમણે જાણેકે એક ધ્યેય નક્કી કર્યું હતું ; અભણ અબુધ ભલી પ્રજામાં છુપાયેલ લોક સાહિત્ય પ્રકાશમાં લાવવું !

જીવનમાં કોઈ નાનેરું પણ ધ્યેય હોવું એ એક વાત છે અને ધ્યેય હાંસલ કરવા કૃતનિશ્ચયી બનવું એ બીજી અને અઘરી વાત છે. ‘હું આવું છું’ એ અંતરના અવાજને અનુસરવા મેઘાણીએ પુરી કિંમત ચૂકવી છે, અને હા, રાષ્ટ્રીય શાયર , પ્રખર સાહિત્યકારનું માન પણ એમને એટલે જ મળ્યું છે . પોતાની જાતને એ પહાડનું બાળક ગણાવે છે . ચોટીલા અને ગીરના પહાડો વચ્ચે ઉછરેલ મેઘાણીએ ક્યારેક ઘોડા ઉપર તો ક્યારેક ઊંટ ઉપર ને ક્યારેક પગપાળાં ડુંગરો , કોતરો , ભયાનક જંગલ ઝાડીઓ , નદી નાળા, પસાર કરીને શાળા જીવન દરમ્યાન અનુભવોનું ભાથું બાંધ્યું છે .. એ લખે છે ; “ નદીની ભેખડ પરના અમારા નિવાસની બારીઓમાંથી હૂ હૂ ભૂતનાદ કરતા પવન સુસવાટાએ મારી નીંદરું ઉડાવીને પહાડોના સંદેશા સંભળાવ્યા છે ..”
કયા હતા આ સંદેશાઓ ? એ , જે એમનું જીવન ધ્યેય બન્યા ! ફાગણી પૂનમના હુતાશણીનાં ભડકા ફરતા ગોવાળિયાઓ , ખેડુ – દુહાગીરો સામસામા દુહા સંગ્રામ માંડતાં તે આ બાળના માનસપટ પર સદાયે કોરાઈ ગયા. બે ચારણો સામસામા માત્ર ડાંગને ટેકે ઉભા રહીને કલાકોના કલાકો સુધી દુહા લલકાર્યા કરે, એવા અનેક પ્રસંગો એમના દિલમાં જડાઈ ગયા હતા .. વરસતા વરસાદમાં ઘોડાપુર પાણીમાં અંધારી રાતે જંગલો વચ્ચે બહારવટિયાઓના ભય સાથે કુદરત પ્રકોપ એ બધુંય ખરું અને દૂર કોઈ નેસડામાં રાત વાસો કર્યો હોય અને ઘરનો માલિક કોઈ દુહા શરૂ કરે ને પછી તો છેક સવાર પડે એ બધું આ પહાડના છોરૂંએ અનુભવ્યું …અને પછી એના ઉપર અંગ્રેજી સાહિત્યનો પ્રભાવ પડ્યો! ભાવનગર અને જૂનાગઢ કોલેજોમાં મહાવિદ્યાલયોનું શિક્ષણ મળ્યું અને વિશ્વ લોકસાહિત્યની સમજ ઘડાઈ,દ્રઢ થઇ ,મન ઉતાવળું બન્યું એ સોરઠ અમૃત વાણીને વહાવવા.. સુજ્ઞ સમાજને આ અભણ સમાજનું સાહિત્ય દર્શાવવા ! ‘અદભુત ખજાનો! મારા સોરઠી સાહિત્યનો! આ અભણ અબુધ નિર્દોષ પ્રજાને કોણ સમજાવે કે ભાઈ આ બધું તો કાચું સોનુ છે? હું એ કરીશ! ‘એમણે વિચાર્યું હશે પણ – પણ ?

ભણી લીધા બાદ ભાવનગરમાં શિક્ષકની નોકરી મળી પણ ભાઈને માંદગીમાં મદદ કરવા કલકત્તા ગયા . જોકે સારું થયું કારણકે ત્યાં બંગાળી ભાષા પણ શીખી લીધી! મોરના ઈંડાને કાંઈ ચીતરવા પડે ? ભણવામાં પહેલેથી જ હોશિયાર !રોજ ઘેરથી નીકળીને સાયકલ પર હુગલી નદી સુધી જાય , ત્યાંથી બોટમાં સામે પાર નોકરી કરવા જાય , ત્યારે સવારે અને સાંજે દુકાનોના બોર્ડ વાંચે ને ધીમે ધીમે બંગાળી ભાષા પર પ્રભુત્વ મેળવ્યું !રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના કાવ્યોનો ભાવાનુવાદ પણ હસ્તગત કર્યો !આ બધું જ એમને એમના ભાવિ ઘડતરમાં સહાયક થયું.

ઉમાશન્કર જોશી લખે છે , ‘ સારું થયું કે લોકસાહિત્યના ( આ ) સંસ્કારો પર અંગ્રેજી , સંસ્કૃત , બંગાળી સાહિત્યનો પુટ લાગ્યો ; નહીં તો સેંકડો સરસ્વતીપુત્રો – ચારણો સૌરાષ્ટ્રમાં હોવા છતાં હજી સુધી લોકસાહિત્ય નવા યુગનો સમાદર પામ્યા વગર રહ્યું હતું એ સ્થિતિનો અંત કેમ આવત?’ પણ આ માનવીના જીવનમાં ભગવાને હજુ ભ્રમણ લખ્યું હતું .. ૧૯૨૧માં કલકત્તાથી પાછા આવેલ આ ધ્યેયનિષ્ટ યુવાનને સૌરાષ્ટ દૈનિકમાં નોકરી મળી…અહીં એમણે પોતાની સૌ પ્રથમ સાહિત્ય કૃતિ પ્રકાશન કર્યું . રવીન્રન્દ્રનાથ ટાગોરની ‘ કથા ઓ કાહિની ‘ બંગાળી કવિતોને મેઘાણી ‘ કુરબાનીની કથાઓ ‘ એમ ભાવાનુવાદ કર્યા.લોકસાહિત્યનું મંગલાચરણ પણ ત્યારેજ થયું “ડોશીમાની વાતો ‘ દ્વારા .. અને લોકસાહિત્યની ભેખ પહેરેલ આ યુવાનને ધ્યેય સિદ્ધિની બધી અનુકુળતાઓ કુદરતે બક્ષી…

અબ્દુલ કલામે કહ્યું છે ને કે સાચું સ્વપ્નું તો એ છે કે તમને સુવા પણ ના દે; જેને સાકાર કરવા દિલ તત્પાપર હોય !
ઝવેરચં મેઘાણીએ માત્ર સાત વર્ષમાં સૌરાષ્ટ્રની રસધારના પાંચ ભાગ સાહિત્ય જગતને આપ્યા! બાળગીત , નારી ભાવનાને ઝીલતાં ‘ વેણીનાં ફૂલ’ અને ‘કિલ્લોલ’ આપ્યાં ! સાહિત્ય જગતનો ઉગતો સિતારો ! અને એટલે જ તો ૧૯૨૮નો પ્રતિષ્ઠિત ‘ રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક’ એનાયત થયો ! ગાંધી પ્રવાહ હેઠળ ૧૯૩૦માં રાષ્ટ્રભાવના ઉત્તેજિત કરે તેવા શૌર્ય ગીતોનો સંગ્રહ ‘સિંધૂડો’ પ્રગટ કર્યો.

કુદરત ફરી પોતાનો દાવ રમી ગઇ,જોધાણી નામની કોઈ વ્યક્તિને પકડવાની હતી પણ પોલિશ કોન્સ્ટેબલ મેઘાણીને પકડી ગયા અને બે વર્ષની જેલની સજા ફટકારી ત્યારે કોર્ટમાં મેઘાણી ગુજરાતી સાહિત્યની અનમોલ પંક્તિઓ બુલંદ અવાજે ગાયું ત્યારે  કોર્ટમાં બેઠેલાં બધાંની આંખો ભીંજાઈ ગઇ ન્યાયાધીશ પણ બાકાત ન રહ્યા એમની આંખમાં ઝળઝળિયાં આવી ગયા..

હજારો વર્ષની જૂની અમારી વેદનાઓ ..
કલેજાં ચીરતી કંપાવતી એ ભય કથાઓ
મરેલાંનાં રુધિર ને જીવતાંનાં આસુડાંઓ
સમર્પણ એ સહુ પ્રભુ તારે ચરણ હો !

જેલમાં બીજાં સત્યાગ્રહીઓ સાથે એ પરિચયમાં  આવ્યા ! જેના  પ્રભાવે જેલમાં પણ  એમણે ઘણાં અમર કાવ્યો રચ્યાં , તે વિષે આગળ સ્વતંત્ર લેખમાં વાત કરીશું.

પણ મેઘાણીની ગેરહાજરીમાં ‘સૌરાષ્ટ્ર ‘મેગેઝીન સરકાર જપ્ત કરી લીધું એટલે “ ફૂલછાબ” શરૂ થયુ અને જેલમાંથી છૂટ્યા બાદ મેઘાણી એ સાપ્તાહિકને સક્ષમ બનાવવા મચી પડ્યા. ત્યારે કુદરત ફરી કારમો ખેલ ખેલી ગઇ. દમયંતીબેનના અકુદરતી મૃત્યુથી સ્તબ્ધ બની ગયેલ મેઘાણી બરફ શીલા જેમ થીજી ગયા.. એક તરફ જોબ પોલિટિક્સ : “સૌરાષ્ટ્ર અને ફૂલછાબ રાજ રંગોમાં ઝબોળાયાં અને જીવતર પર હિમ પડ્યું .. મેં ખસીને માર્ગ આપ્યો..” મેઘાણી લખે છે ; “ એ હિમ ઉપર મિત્રોના સ્નેહ કિરણ ચમકતાં રહ્યા .. કાળ સંજોગો મેઘાણીને મુંબઈ લઇ આવ્યા.. જેમણે ‘સૌરાષ્ટ્ર ‘શરૂ કરેલ તેઓ જ હવે મુંબઈમાં એક નવું દૈનિક શરૂ થયુ ત્યાં મેઘાણીને છાપાનો એક નાનકડો વિભાગ આપ્યો  મેઘાણી લખે છે , “ મારી ઝીણી બત્તી અજવાળી શકે એટલો નાનકડો ખૂણો”

તેમણે જન્મભૂમિના કલમ અને કિતાબ કોલમમાં લેખક અને વાચક બન્નેને રસ પડે તેવું પિરસયું ; સોરઠના વહેતાં પાણી હવે છેક મુંબઈ પહોંચી! કેવી રીતે અણગમતી પરિસ્થિતિમાં ટકી રહીને ગમતી પરિસ્થિતિ માટે ઇંતેજાર કરવો એ કોઈ મેઘાણી પાસેથી શીખે ! કેવાં વિપરીત સંજોગો હતા પણ કોઈ ઉચ્ચ ધ્યેય માટે દુઃખના વાદળોમાંથી બહાર નીકળવું જરૂરી હતું ..અને એજ અરસામાં નેપાળના રાજદરબાર ઘરાનાની સંસ્કારી વિધુર દીકરીને લઈને એ પંડિત કુટુંબ લાખ્ખોની મિલ્કત ગુમાવીને મુંબઈ આવ્યા હતા . સત્યાગ્રહના સંગ્રામ વેળાએ યરવડા જેલમાં જનાર આ વિધવા ચિત્રાદેવી પણ હતાં જેમની સાથે મેઘાણીના મિત્ર પત્ની પણ હતાં.

વિધિની વિચિત્રતા તો જુઓ! ઝવેરચંદ મેઘાણી ઉપર ચાર બાળકોને ઉછેરવાની સમસ્યા તો હતી જ ; અને મિત્ર પત્ની ચિત્રાદેવીનું નામ સૂચવ્યું,  જે માત્ર ચૌદેક વર્ષે જ વિધવા થયેલ .. એટલે એ બંને લગ્નગ્રંથિથી જોડાય છે . કોઈ સમાજસુધારક આ આખા પ્રસંગને ‘ સુધારક પગલું ગણી એની ઉજવણી કરવા સૂચવ્યુ  પણ મેઘાણી એને કહ્યું  ; “ અમે તો અમારી સગવડનો જ વિચાર કર્યો છે” એમની  નિખાલસતો જોવો …

મા વિનાના બાળકને ઉછેરવામાં પડતી મુશ્કેલીઓનું આબેહૂબ હ્ર્દયસ્પર્શી વર્ણન એમની ટૂંકી વાર્તાઓમાં દેખાણું જાણેકે સ્વાનુભવમાંથી જ આવતું હોય તેમ લાગે છે ! પણ આ સોરઠી જીવે જાણેકે જીવન વહેતાં પાણી જેમ વહેતું રાખ્યું હતું , તે ફૂલછાબ બંધ પડી જાય તેમ હતું એટલે બે જ વર્ષમાં એ પાછા બોટાદ આવી ગયા અને ત્યાં અંતિમ શ્વાશ છોડ્યા .આ સાહિત્યજીવ માનવ હૈયાને દિલથી ચાહનારો હતો , માત્ર લોકસાહિત્ય અને બહારવટિયાઓની લુખ્ખી વાતો કરનારો નહોતો.

કિશોરભાઈ વ્યાસ લખે છે; “ પ્રજાની રસરૂચીને સંવર્ધે એવું સાહિત્ય આપવા સાથે વ્યાપારી વૃત્તિઓથી દૂર જીવનના પ્રાણ સમ શુદ્ધ સાહિત્ય આરાધનાનો યજ્ઞ માંડેલો ; અને એવી જીવનશૈલી અપનાવેલી . રાણપુર નજીક નાગનેશ ગામ પર બહારવટિયા ચડી આવ્યા ત્યારે બહારવટિયાઓને ભીંસમાં લેવા પોલીસોની સાથે આખી રાત ખાઈમાં પડી રહ્યા હતા. બન્દૂક લઈને નીકળી પડેલ મેઘાણીને ખ્યાલ હતો કે ગામને પાદર બહારવટિયા આવે ને આપણે સામનો ન કરીએ તો બીજાને શું (ધર્મ સમજાવીએ)? જેવું લખવું એવું જ જીવવું એ મઁત્ર સાથે એ જીવેલા !”

એમના સાહિત્યમાં ચમકતા ઓજસ્વી તેજ પુંજ ની સરળ અને ભવ્ય વાતો આવતે અંકે !

ખુલ્લી બારીએથી -હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ -વાચક પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

 

 

મારું નાનપણ આમ તો રમતમાં વધારે ગયું પણ મને વાંચન તરફ વાળવા મારા પપ્પા બકોર પટેલ લાવી આપતા. સૌથી વધુ આકર્ષણ મને એમના મોઢાનું હતું  અને બીજા મને શકરી પટલાણી ખુબ ગમતા કારણ એ ઉતાવળિયા બકોર પટેલને હરાવતા.   ઘર પાસે “બાલોધ્યાન” કરીને એક પુસ્તક કલબ હતી જે દીના પાઠકના ભાઈ ડો.બિપીનભાઈ ચલાવતા,ત્યાં દર રવિવારે તમને એક પુસ્તક મળે જે વાંચીને પાછું લઈ આવવાનું અને હું હંમેશા બકોર પટેલના પુસ્તકો શોધતી,પછી તો રીતસરનું ઘેલું લાગતું. બકોર પટેલ વાંચ્યે તો વર્ષો થઇ ગયાં, પણ એની પાત્રસૃષ્ટિ મારી ચેતનામાં એવી ઊંડી ઉતરી ગઇ છે કે ભુલાતી નથી. તેમના લખાણમાં સરળતા અને શૈલી પણ કેવી રોચક ? વાંચવાની મજા સાથે ઉત્સુકતા કેળવે. બાળકો તો હોંશેહોંશે માણે પણ મોટેરાઓને પણ આમાં એટલો રસ પડે. મૂળ વાત આજે મારે તેના લેખકની કરવી છે. તે વખતે લેખક વિષે જાણવાની ઉત્સુકતા જ ક્યાં હતી ? પણ આજે થાય છે કે આવું પાત્ર શોધનાર લેખકને મારા પ્રણામ,તેની કલ્પનાશક્તિ માટે મને માન ઉપજે છે. ચાલો તો તેના ઈતિહાસને ઉખેડીએ…

મૂળ નામ હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ ગુજરાતી હાસ્યલેખક અને બાળસાહિત્યકાર. તેમણે મોટેભાગે બાળસાહિત્ય જ કર્યું અને એમાં જ તેઓ પ્રસિદ્ધ થયા. હરિપ્રસાદ વ્યાસે ગુજરાતી બાળસાહિત્યમાં લોકપ્રિય એવાં કેટલાંય કાલ્પનિક પાત્રો જેવાં કે બકોર પટેલ,શકરી પટલાણી, વાઘજીભાઇ વકીલ, ઊંટડીયા ડોક્ટર, હાથીશંકર ધમધમિયા, ભોટવાશંકરનું સર્જન કર્યું . તેઓએ ૧૯૩૬ થી ૧૯૫૫ સુધી ગાંડીવ પખવાડિકમાં બકોર પટેલની વાર્તાઓ લખી હતી. બકોર પટેલની ૨૦૦થી વધુ વાર્તાઓ હરિપ્રસાદ વ્યાસે ‘ગાંડીવ’  માસિક માટે લખી હતી.આવા અમરપાત્રોની અઢળક વાર્તાઓમાંની એક પણ વાર્તા સંભવતઃ ગુજરાતી ભણતા વિદ્યાર્થીઓના પાઠયપુસ્તકમાં નથી એ પણ નવાઈની વાત નથી ? એ સિવાય પણ બાળસાહિત્ય મામલે વર્તમાનમાં આપણી પાસે બતાવવા માટે નોંધપાત્ર કંઇ છે નહીં…..

બકોર પટેલની વાર્તાઓ સામાજિક પાર્શ્વભૂમિ ધરાવતી હતી અને શહેરના ઉપરી મધ્યમ વર્ગની સામાન્ય વિગતો રજુ કરતી હતી. આ વાર્તાઓ મોટા અક્ષરોમાં ચિત્રો સાથે છાપવામાં આવતી હતી. આ લખાણ અને ચિત્રો સુરતના કલાકાર ભાઇઓ તનસુખ અને મનસુખ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવતા હતા,જોકે મારા ભાગે તો તેમના સંગ્રહ જ આવ્યા હતા. તેમણે કેટલાક હાસ્યનિબંધો વિવિધ શીર્ષકો હેઠળ લખ્યા હતા પણ મારું આકર્ષણ લેખક કરતા તેના પાત્રો હતા આમ પણ ગુજરાતી બાળસાહિત્યનું સર્વાધિક લોકપ્રિય પાત્ર એટલે બકોર પટેલ જ ગણાય. એમણે હસતા હસાવતા જીવનના પાઠ શીખવ્યા,સાદું સીધું સમાજજીવન, એના નાના-નાના આનંદો, મિત્રોની હૂંફ, પતિ-પત્નીનું ઐક્ય, કહેવાતા આમલોક સાથેનું પોતાપણું, સંબધોની મીઠાશ ને ગરિમા, ચગળી-ચગળીને જીવાતું જીવન. કોઈ માંગ નહીં, લાલચ નહીં, માત્ર મળેલાં જીવતરને અવસર માનીને જીવવાનો નીતર્યો આનંદ એટલે બકોર પટેલ ના પુસ્તકો . છેલ્લા બે દાયકા પહેલાં આખી એક પેઢીએ જીવેલું આ જીવતર એ સમયનું પ્રતિબિંબ ઝીલીને આખાય કાલખંડને લેખકે પ્રસ્તુત કર્યા.બધો શ્રેય તેના સર્જક હરિપ્રસાદ વ્યાસને જ જાય.આમ જોવો તો બકોર પટેલ નું પાત્ર ગુજરાતી ભાષામાં બાળસાહિત્યમાં એક સીમાચિહ્ન તરીકે ગણાય.
હરિભાઈનો  જન્મ ૨૫ મે ૧૯૦૪ ના રોજ વડોદરા નજીક આવેલા બોડકા ગામમાં થયો હતો. ૧૯૨૧માં તેઓએ વડોદરામાં મેટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરી હતી. ૧૯૨૫થી નિવૃત્તિ સુધી તેઓ ઝેનિથ લાઇફ એન્ડ ઇન્સ્યોરન્સ કંપનીમાં મેનેજરના પદે રહ્યા હતા. ૧૩ જુલાઇ ૧૯૮૦ ના રોજ સાન હોઝે, કેલિફોર્નિયા, અમેરિકામાં તેમનું મૃત્યુ થયું હતું.ખાસ તો ગર્વ સાથે જાણવાનું કે International Companion Encyclopedia of Children’s Literatureમાં પણ આ સાહિત્યકાર અને તેના સર્જનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે અને પેરીસના એક કાર્ટૂન ગેલેરીમાં બકોર પટેલનું સ્ટેચ્યુ પણ મુકવામાં આવ્યું છે. બીજું તારક મહેતા જેવા લેખકને પણ બકોર પટેલે હાસ્ય લેખ લખવાની પ્રેરણા આપી હતી.

 

વિશેષ નોંધ : ડૉ. રતિલાલ બોરીસાગરે આ કથાઓનું તાજેતરમાં પુન:સંપાદન કર્યું છે જેમાં તેમણે મૂળ કૃતિના ભાવને યથાતથ રાખીને આજની પેઢીને નવા ને અજાણ્યા લાગતા શબ્દોનું સરલીકરણ કર્યું છે; એ સમયના વજનના માપને આધુનિક માપમાં ઢાળ્યા છે ને કર્મણિ વાક્યરચનાઓને કર્તરિમાં રૂપાંતરિત કરી આપી છે. અત્યારે આ વાર્તાઓના કુલ્લ ૩૩ ભાગ ગુર્જર ગ્રંથરત્ન દ્વારા પ્રાપ્ય બન્યા છે એ આનંદની ઘટના છે.] તેમના બાળસાહિત્ય – બકોર પટેલ( ૩૦ ભાગ), ભેજાંબાજ ભગાભાઈ( છ ભાગ), હાથીશંકર ધમધમિયા( છ ભાગ), ભોટવાશંકરનાં પરાક્રમો, સુંદર સુંદર( છ ભાગ), બાલવિનોદ, હાસ્યવિનોદ, આનંદવિનોદ,..બાળનાટકો – ચાલો ભજવીએ( દસ ભાગ),હાસ્યલેખો – હાસ્યઝરણાં, હાસ્યકિલ્લોલ, કથાહાસ્ય, પોથામાંના રીંગણાની આવૃત્તિઓ બહાર પડી છે.

સંકલન -પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

ઘણી વિગતો અહી પણ મળશે-

https://shabdonusarjan.wordpress.com/2017/06/21/%e0%aa%ac%e0%aa%95%e0%ab%8b%e0%aa%b0-%e0%aa%aa%e0%aa%9f%e0%ab%87%e0%aa%b2-%e0%aa%b9%e0%aa%b0%e0%aa%bf%e0%aa%aa%e0%ab%8d%e0%aa%b0%e0%aa%b8%e0%aa%be%e0%aa%a6-%e0%aa%b5%e0%ab%8d%e0%aa%af%e0%aa%be/https://shabdonusarjan.wordp

૫ – मेरे तो गिरधर गोपाल …અલ્પા શાહ

हे री मैं तो प्रेम-दिवानी मेरो दरद न जाणै कोय।

दरद की मारी बन बन डोलूं बैद मिल्यो नही कोई॥

घायल की गति घायल जाणै, जो कोई घायल होय।

जौहरि की गति जौहरी जाणै जो कोई जौहर होय॥

सूली ऊपर सेज हमारी, सोवण किस बिध होय।

गगन मंडल पर सेज पिया की, मिलणा किस बिध  होय॥

दरद की मारी बन-बन डोलूं बैद मिल्या नहिं कोय।

मीरा की प्रभु पीर मिटेगी जद बैद सांवरिया होय॥

મેં સાંભળેલા મીરાંબાઈ ના ભજનો માં આ મારુ સૌથી પ્રિય પદ છે. મીરાંબાઈ આ પદ માં શ્યામ ના પ્રેમ માં ગળાડૂબ એક પ્રિયતમા તરીકે ઉભરી આવે છે. આ પદ શ્યામ પ્રત્યે ના તેમના પ્રેમ ના ખુલ્લા એકરાર ની જાણે બાંગ પુકારે છે અને એથીયે એક ડગલું આગળ મીરાંબાઈ એ  પ્રેમ થકી અનુભવાતી જે અંતર ની પીડા છે તેને સહજ રીતે પ્રગટ કરેલ છે. મારા મતે મીરાંબાઈ ની શ્યામ પ્રત્યે ની પ્રીત  રાધાજી કરતા પણ ચડિયાતી હતી. રાધાજી ની દુનિયામાં શ્યામ પ્રત્યક્ષ હાજર હતા અને રાધાજી અને ગોપીઓ ની સંગે શ્યામસુંદરે અનેક લીલાઓ સદેહે કરી હતી. જયારે મીરાંબાઈ સાથે? મીરાંબાઈ સાથે શ્યામ “સદેહે” હાજર નહોતા અને ક્યારેય તેમની સાથે શ્યામસુંદરે લીલાઓ કરી હોય તેવું પણ નથી અને  તે છતાંયે મીરાંબાઈ એ જે ઉત્ક્ટતાં થી તેમના શ્યામ ને ચાહ્યો છે તેજ દર્શાવે છે કે મીરાંબાઈ એક ઉચ્ચકોટિ ના આત્મા હતા અને તેમનું શ્યામ સાથે નું જોડાણ એક આત્મા થી આત્મા નું જોડાણ હતું. મીરાંબાઈ માટે તેમનો કૃષ્ણપ્રેમ એક નશો હતો. મીરાંબાઈ એ પોતાની જાત ને શ્યામ ના પ્રેમ માં ઓગાળી દીધી હતી અને મોટાભાગ ના લોકો એ આ પ્રેમ નો વિરોધ કર્યો હતો અને પડકાર્યો હતો. પણ મીરાંબાઈ માટે શ્યામ પ્રત્યે નો તેમનો પ્રેમજ જીવવાનું ચાલક બળ હતો અને એટલેજ કદાચ મીરાંબાઈ પોતાની જાત ને “પ્રેમ દીવાની” તરીકે ઓળખાવે છે.

મીરાંબાઈ ના પદ ના શબ્દો ના ઊંડાણ માં જઈએ તો મને એવું લાગે છે કે મીરાંબાઈ એક સંત કવિયત્રી હોવાની સાથે સાથે એક ફિલસૂફ પણ હતા. જિંદગી ના જંજાવાતો સામે પણ અડગ રહીને અને સર્વ પ્રત્યે સમદ્રષ્ટિ રાખી, કોઈ પણ જાત નું મૂલ્યાંકન કર્યા વગર જિંદગી કેવી રીતે જીવવાની તે તો મીરાંબાઈ પાસે થીજ શીખવું રહ્યું. આ પદ માં નીચેની બે પંક્તિઓ વિષે મારે થોડું વધારે લખવું છે.

घायल की गति घायल जाणै, जो कोई घायल होय।

जौहरि की गति जौहरी जाणै जो कोई जौहर होय॥

મીરાંબાઈ કેટલા સરળ શબ્દો માં એક ખુબ ગંભીર અને ઊંડી વાત કહી ગયા છે. સામાન્ય રીતે આપણે સૌ જયારે કોઈના વિષે કોઈ અપ્રિય કે નકારાત્મક વાત વાંચીએ કે સાંભળીએ કે તેમની સાથે એ બાબતે વાત કરીએ તો મનોમન આપણે તેમના વિષે એક અભિપ્રાય બાંધી લઈએ છીએ. મનોમન આપણા પોતાના વિચારો અને અનુભવો ના આધારે તેમનું મહદંશે નકારાત્મક મૂલ્યાંકન કરી લઈએ છીએ. જેમ મીરાંબાઈ એ લખ્યું છે તેમ “ घायल की गति घायल जाणै, जो कोई घायल होय।”, આપણે પોતે સામેવાળી વ્યક્તિ ના સંજોગો માંથી પસાર થવાના નથી, આપણને પુરેપુરી વાત ની માહિતી પણ નથી તો આપણને કોઈ અધિકાર નથી કે આપણે કોઈ પણ વ્યક્તિ ને નકારાત્મક દ્રષ્ટિ એ મૂલવીએ (એટલે કે judge કરીએ). કહેવાય છે કે “Not all pains are visible and not all wounds are physical”. શું ખબર સામે વાળી વ્યક્તિ કેટલા સંઘર્ષો નો સામનો કરી ને હસતું મોઢું રાખીને આપણી સામે ઉભી હોય અને શું ખબર એની જિંદગી માં હજુ કેટલા ઝંઝાવાતો આવવાના બાકી હોય. જિંદગી ની સાર્થકતા એમાં જ છે જયારે આપણે સૌને સમદ્રષ્ટિ સમભાવ રાખીને કોઈ પણ જાત ના મૂલ્યાંકન વગર આપણી જિંદગી માં આવકારીએ.

કાલે તો Valentine’s Day છે એટલે પ્રેમ નો એકરાર કરવાનો દિવસ, પ્રેમ માં સમર્પિત થવાનો દિવસ. ક્યારેક એવો સવાલ થાય કે આ અઢી અક્ષર નો શબ્દ “પ્રેમ” એટલે શું?

  પ્રેમ એટલે એક સ્નેહ ની સરવાણીની સરગમ રેલાવતું સ્તવન

  પ્રેમ એટલે છલકાયેલી લાગણીઓ નું આખેઆખું નંદનવન

  અઢી અક્ષર નો આ “પ્રેમ” બની રહ્યો છે મારી ધડકન

તો ચાલો આપણે પણ આપના પરમ પ્રિય એવા અંતર માં રહેલા શ્યામ ના પરમ પ્રેમ સુધી પહોંચવા ડગ માંડવાનું  ચાલુ કરી દઈએ અને સાથે સાથે આ પ્રેમ માં તરબોળ પદ ને શ્રી મૃદુલકૃષ્ણ શાસ્ત્રીજી ના મધુર સ્વર માં સાંભળતા સાંભળતા છુટા પડીએ

આપના પ્રતિભાવો અને માર્ગદર્શન ની અપેક્ષા સાથે વિરમું છું.

અલ્પા શાહ

હાં રે દોસ્તત હાલો અમારે દેશ-5) મેઘાણીનું મનોમંથન !

મંથનમાંથી જ અર્ક મળે ને?
છાસને વલોવીએ તો જ માખણ નિપજે ને ?
અંધકાર અને પ્રકાશનું એ મંથન જ સંધ્યા અને ઉષાની લાલિમા પ્રગટાવે ને ?
વિરોધી તત્વોના સંઘર્ષમાંથી જ તો સૌંદર્ય પ્રગટે છે!

ઝવેરચંદ મેઘાણીનું જીવન પણ જિંદગીના વિધ વિધ સંઘર્ષોમાંથી ઘડાતું અને વિચાર વલોણામાંથી નિપજેલું જ સાહિત્ય છે!આપણે મેઘાણીનાં સાહિત્ય સર્જનની વાત કરીએ છીએ ; અને પ્રત્યેક સર્જકના સાહિત્યમાં એનાં સંજોગો અને સમાજ અને શિક્ષણની ઘેરી અસર હોય છે.
કલકત્તા એલ્યુમિનિયમના કારખાનામાં ઉચ્ચ પદવી ધરાવતો ,માલિક સાથે યુરોપ જઈ આવેલો,પચ્ચીસેક વર્ષનો યુવાન , પોતાના એક મિત્રને લખે છે ; ‘ અંધકાર અને પ્રકાશની મારામારી વખતે ,મને મારો ગોવાળ બોલાવે છે .. હું રસ્તો નહીં ભૂલું .’ અને એમ કહીને વતન , બોટાદ પાછો આવ્યા !

ઝવેરચંદ મેઘાણીએ ત્યારે સાહિત્ય ક્ષેત્રે કાંઈ જ એવું નજરે ચઢે તેવું સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ કર્યું નહોતું ; “ગુજરાતમાં કલમ ઉપર જીવવાના એવા કેવા સંજોગો છે તે તું અહીંની ( કલકત્તાની ) સરસ નોકરી છોડીને પાછો ( એ ગામડાની ધૂળ ખાવા ) જાય છે ?” એમના કલકત્તાના મિત્રોએ પૂછ્યું હતું.
પરદેશમાં વસવાટ કર્યા પછી, વતનનો સાદ આપણને સૌને ક્યારેક ,ક્યાંક, કોઈ પ્રસંગે,કોઈ એક પળે બુલંદ અવાજ બનીને શું હંફાવતો નથી ? વતનનાં આપ્તજનો ,વતનની એ શેરીઓ,ગામ,ઘર ને એની યાદો સાથેનો ઝુરાપો શું આપણે સૌએ અનુભવ્યો નથી?પણ, સુખ સાહેબી અને નોકરી ધંધા એ બધું મૂકીને દેશ પાછાં જનારાં કેટલાં? અહીં કલમ અટકાવી,ઘડીભર,આ જ પ્રશ્ન આપણે આપણી જાતને પૂછીએ !

“હાં રે દોસ્તત હાલો અમારે દેશ”આ જ વિચાર સાથે મેઘાણી અને તેના મિત્રો સૌરાષ્ટ્ર પાછા આવ્યા. એમના બીજા ત્રણ મિત્રો સાથે એ સૌએ સહ જીવનનું વિચારેલ! -એક જણ વ્યાપાર કરશે, એક મિત્રને શિક્ષણમાં રસ હતો, પોતે ખેતી કરશે ને સાહિત્યમાં સમય આપશે , અને એક મિત્ર પૈસે ટકે સમૃદ્ધ, દરબાર – એણે બધામાં ખૂટતું ,પૂરક કામ કરવાનું નક્કી કર્યું હતું !‘ખેતી કામમાં તો ઘણું વૈતરું કરવું પડે, મેઘાણી હિસાબ કરીને ફરીથી મંથન કર્યું!

તે વખતે ગાંધીજીનો પ્રભાવ વર્તવા લાગ્યો હતો, એટલે બીજો વિચાર ખાદી ભંડાર શરૂ કરી ,લોકોને રેટિયાનું મહત્વ સમજાવવાનું કાર્ય માથે લેવા વિચારે પણ આવ્યો !
મંથન મંથન મંથન!

“ દ્વિધા વચ્ચે બે વાત બની.”
ઉમાશંકર જોશી,મેઘાણીના પરમ મિત્ર ‘ મેઘાણી :કૃષ્ણની બંસરીની સેવા’ માં લખે છે;“ ભીતરની ભોંયમાં લોક્સાહિત્યનાં રસ ઝરણાં વહ્યાં કરતાં હતાં, એ પ્રવાહોને કળનાર પાણીકળો ( ચાવી ) મળી ગયો !”

મેઘાણીના પેલા ચાર મિત્રોમાંનો એક,દરબાર,વાર્તાઓ કહેવામાં હોશિયાર હતો,તે માંગડા ભૂત વગેરેની વાતો દુહા છંદ વગેરે સાથે બીજા ગઢવીને સંભળાવે ! ( એ સમયે ટી વી કે સ્માર્ટ ફોન ક્યાં હતાં? આનંદ પ્રમોદ માટે આ જ તો સાધનો હતાં ? મેઘાણીએ આ બધું એમના મનમાં ઝીલી લીધું !
પચ્ચીસ વર્ષના એ જુવાન ,કવિ હ્ર્દય મેઘાણીની એક બીજી પણ ઈચ્છા હતી !
હું ખેતી કરું, ને મારે તો ખેતરે ભાત લઈને આવે તેવી વહુ જોઈએ !’ જુવાન હૈયાની હોંશ પણ કેવી ( રોમેન્ટિક ) ?એક ખાનદાન ઘરની , મુંબઈમાં એંગ્રેજી પાંચ ધોરણ ભણેલી ( લગભગ એસ. એસ. સી. ) એવી દમયંતી મળ્યા, જેમની માતા ક્ષયની બિમારીમાં પટકાયેલ હતા, ને તેમની અંતિમ ઈચ્છા દીકરીને પરણાવીને છેલ્લા શ્વાશ મુકવાની હતી, તેનાં લગ્ન ઝવેરચં મેઘાણી સાથે થયા .અને થોડા જ સમયમાં માતા મૃત્યુ પામ્યા.

દમયંતીબેન સાથેના ટૂંકા લગ્ન જીવન દરમ્યાન તેઓ લોકસાહિત્યનું ખુબ કામ કર્યું, જે કોઈએ આ પહેલાં ગુજરાતી સાહિત્યમાં કર્યું જ નહોતું એવું કામ! એનાં ભિન્ન ભિન્ન પાસાઓનો અભ્યાસ આપણે આગળ ઉપર વાત કરીશું,અત્યારે આપણે એમનાં જીવનની આછી રૂપરેખા જોઈ લઈએ .

લગ્ન કરીને મિત્ર કુટુંબ સાથે,તેમના અતિશય આગ્રહથી,પોતે દમયંતીબેન સાથે દોઢ મહિનો પ્રવાસે ગયા છે .ગિરનાર પર્વતની આજુ બાજુનાં ગામો-માણાવદર,જૂનાગઢ,થાણા દેવડી,વડિયા ,કુંકાવાવ ચિતળ… વગેરે વગેરે .પાછળથી મેઘાણીએ આ રજવાડાઓની વાતો “ મોતીની ઢગલીઓ” માં લખી પીરસી આ સ્થળોએ ટ્રેનમાં મુસાફરી કરતાં જે સુંદર પ્રકૃતિ સૌંદર્ય અને લોકસાહિત્ય સાંપડ્યું તેને કારણે ‘દાદાજીનો દેશ’ નું સહજ નિર્માણ થયું .. કેટ કેટલા અનુભવોનું ભાથું આપણને સાંપડ્યું !

આપણો દેશ ત્યારે આઝાદ નહોતો ,બ્રિટિશરોનો ત્રાસ , અને તેમાં પાછો પેલાં નાનાં નાનાં રજવાડાઓનો ત્રાસ !બિચારી ગરીબ ,અભણ ,ભોળી પ્રજા જાય તોયે ક્યાં જાય ? કહે તો યે કોને કહે? ઝવેરચં મેઘાણીએ મિત્ર સાથેની દોઢ બે મહિનાની મુસાફરીમાં આ બધ્ધું જ જોયું,અનુભવ્યું અને તેના ફળ સ્વરૂપે ‘અમર રસની પ્યાલી’ અને ‘ચોરાનો પોકાર’ લખાયાં અને એ લેખ નવા શરૂ થયેલ ‘સૌરાષ્ટ્ર’માં પ્રસિદ્ધ થયા, જેને પરિણામે તેઓ એ છાપામાં જોડાયા . ૭૫ રૂપિયાના પગારે મેઘાણી સૌરાષ્ટ્ર છાપામાં જોડાયા પછી એ અનુભવોથી ઘણું બધું સાહિત્ય અને લોક સાહિત્યનું ઝવેરાત ખોળીને અક્ષરદેહ આપ્યો, પણ સ્ત્રી સંવેદનાઓ અને સુધારક વૃત્તિ સ્પષ્ટ રીતે અમુક દાયકા પછી પ્રગટી.

જાણીતા કવિ શ્રી મકરંદ દવેએ (મેઘાણીનાં અવસાન બાદ ) ‘ લિ…હું આવું છું’ ની પ્રસ્તાવના ‘ પિયાળ’ માં એમનાં જીવન વિષે લખ્યું છે ; “ લગ્ન બાદ પ્રથમ રાણપુર અને પછી બોટાદમાં રહીને ‘ જાગેલું ઝરણું’ અને ‘ સિંધૂડો’ ના ઉદ્ઘોષ , ઘરે – બાહિરે તાલ દેવા લાગ્યા. પછી એક દસકા બાદ ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ વખતે બે વર્ષ જેલ ભોગવનાર મેઘાણીના ,લાંબા વિયોગના ગાળામાં ,પતિ – પત્ની વચ્ચે સ્નેહ અને સમજણની ધારા એમનાં પત્રોમાં વહેતી દેખાય છે .. મેઘાણીનું મનોમંથન અહીંયા પણ દેખાય છે .. બહારનું વેઠવું પડતું દૂરત્વ ક્યાંક અંદરની નિકટતાનો આંચ લગાડે એની વ્યથા અને બીક અહીં વ્યક્ત થઇ છે .

પત્નીના અકાળ અકુદરતી મૃત્યુ પછી ફરીથી મંથન મંથન અને મંથન !

“જેને ભાગે કોઈ મિશન કોઈ જીવન કાર્ય કે અવતાર કૃત્ય આવે છે તેને એ એવો તો બાહુપાશમાં બાંધી રાખે છે કે એનાં નિકટતમ સ્વજનોને સોસવું પડે છે” મકરન્દ દવે લખે છે .

મેઘાણી વર્ષો પછી પોતાના આ મંથનોને, કરુણતાઓના વંટોળ વચ્ચે કાંઈ શોધતા રહ્યા … પુત્ર મહેન્દ્રને લખેલ પત્ર જુઓ :The devastation of my life should be looked at from the view point of a careful wise man ..My shipwreck ought to guide aright a new navigator ..
મિત્રો ! મેઘાણીનું સાહિત્ય સર્જન આ બધાં જ અનુભવો અને વિચાર સંઘર્ષને ક્યાંક ને ક્યાંક ,કોઈ પાત્ર દ્વારા ,પરિસ્થિતિ દ્વારા ,પણ પોતાને મન ગમતાં પરિણામ દ્વારા વાચક સમક્ષ ફરીથી જીવંત કર્યું પણ સૌથી મહત્વનું તો તેઓ અનુભવની એરણ પર ઘડાયા બાદ પોતાનાં સંતાનોને નિખાલસ રીતે આ જ્ઞાન આપ્યું!
પરોપ દેશે પાંડિત્યમ નહીં!
વરસો બાદ પુત્ર મહેન્દ્રનાં લગ્ન વખતની એમની શીખ જુઓ !‘નિરીક્ષક’ મેગેઝીનના ,પ્રોફેસર પ્રકાશ શાહ મેઘાણીના પત્રોનો અભ્યાસ કરતાં ‘સ્નેહાધીન ઝવેરચંદ’ પત્ર સંગ્રહ માટે લખે છે ;” હજુ પુત્ર મહેન્દ્ર અને નિર્મળા અહરાયાં નથી.દરખાસ્ત ચાલે છે ત્યારે સંભવિત શ્વસુર સૂચિત પુત્રવધૂને લખે છે, “ સામા પાત્રનો ઉમળકો ન હોય તેવા કોઈ લગ્નને તું સ્વીકારતી નહીં.કોઈનો પ્રેમ તારા પ્રેમના દબાણ વડે પ્રાપ્ત કરતી નહીં .મહેન્દ્રને જો તું એ ઉમળકાની શરતે જ જો ના મેળવી શકે તો જતો કરજે !”
કેટલી સાચી શિખામણ !”લગ્ન કરવા તો ખરેખર પ્રેમ હોય તો જ કરવા”.
(આજના જમાના માટે કહેવું હોય તો ,એક કામ પતાવવા માટે કે એની પાસે ગ્રીનકાર્ડ છે એટલે કે મારા વિઝા પુરા થાય છે એટલે હવે ગમે તેને પરણી જાઉં એમ ખોટા કારણથી લગ્ન કરવાના નહીં. )

પ્રથમ લગ્ન જે રીતે નંદવાયું તેનું દુઃખ મેઘાણીની ભિતરમાં કાયમ રહ્યું .
મેઘાણીના પુત્રવધુ સાથેના,પુત્રી સાથેના, અરે તમામ સંતાનો અને કુટુંબ સાથેના પત્ર વ્યવહારમાં જીવન અને તેમાં ઉદ્ભવતાં કે ઉદ્ધભવવાની શક્યતાઓના પ્રશ્નો અને સમસ્યાઓનો ઊંડાળથી વિચાર વિમર્શ જોઈ શકાય છે …જે જીવન પોતાનાથી જીવાયું છે તેનો પ્રામાણિક એકરાર અને ‘પરમ સમીપે’ ની ખોજ માટેનું મંથન છે !

હાં રે દોસ્તત હાલો અમારે દેશ-4

કાળને કાળજડે ત્રોફાયું મેઘાણીનું નામ !

લોકસાહિત્યનો અઢળક ખજાનો ધરાવતું સુ રાષ્ટ્ર – સૌરાષ્ટ્ર , ને તેમાંયે સ્વચ્છતાની દ્રષ્ટિએ પેરિસ ગણાતું, મંદિરો અને સાધુબાવાના આશ્રમોની ગણત્રીએ ધાર્મિક સ્થળ,છોટા કાશી ગણાતું જામ રણજીતસિંહનું જામનગર બધી દ્રષ્ટિએ સરસ હતું ;પણ રોજ સાંજે અમારે ઘેર આવતું છાપું ‘નોબત’મારાં મનને બેચેન બનાવી દેતું ! એમાં રોજ પ્રાઈમસ ફાટવાથી દાઝી જવાને લીધે એકાદ બે સ્ત્રીઓનાં મોતના સમાચાર આવે ! ‘ કઈ જાતનો પ્રાઈમસ અહીં વપરાય છે ?’ મેં દુઃખી થઈને એક દિવસ પૂછ્યું? રોજ એકાદ સ્ત્રી બિચારી એને લીધે દાઝી મરે છે!’પણ સ્ત્રી એટલી હદે અસહાય અને લાચાર બને ત્યાં સુધી એને કોઈ મદદ કેમ કરતું નથી ?દુઃખ સાથે પ્રશ્ર્ન ઝવેરાત મેઘાણીને થયેલો ..

જીવનમાં ક્યારેક કોઈક એકાદી ઘટના એવી બની જતી હોય છે જેની સંવેદના જીવન પર્યન્ત આપણી સાથે વળગેલી રહેતી હોય !સૌરાષ્ટ્રના હોનહાર, હોશિયાર અને તેજસ્વી ઝવેરચંદ મેઘાણીનું જીવન પણ એક ઘટનાથી કાયમ માટે બદલાઈ ગયું !
એ !

ચોવીસ વર્ષની ઉંમરના ઉગતા યુવાન ઝવેરચંદે કલકત્તાની સારી,ઊંચી પોષ્ટની નોકરી છોડીને કાંઈ પણ અર્થોપાર્જન વિષે વિચાર્યા વિના વતનમાં પાછા આવવાનું નક્કી કરી દીધું .એમના પ્રસિદ્ધ પત્રમા લખ્યું છે, “ગોધૂલીનો સમય થયો છે .. લિ. હું આવું છું” ત્યાર બાદ તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાં આવીને સ્થાયી થયા, (1921.)મેઘાણીના જીવનમાં ત્રણ મહત્વની વાત બની: 1) પહેલી વાત તે એ પૈસો ત્યાગી, કલકત્તા છોડી ગામડે આવ્યા.

એજ અરસામાં,ત્યાં સૌરાષ્ટ્રમાં( ધ્રાંગધ્રામાં ) દેશી રજવાડાઓ નાં રાજવીઓ ત્યાંની પ્રજા ઉપર કાળો કેર વર્તાવતાં હતા પણ,ત્યાં થતાં જુલ્મોની વાત દેશી રજવાડાના ડરથી કોઈ સમાચાર પત્ર છાપતા નહોતા!એ સમયે એક ધનવાન શેઠ (અમૃતલાલ )સૌરાષ્ટ્ર નામનું છાપું શરૂ કરવાનું બીડું ઝડપયુ,મેઘાણી પાસે હવે યુરોપ અને કલકત્તાનો અનુભવ હતો તે વખતે મેઘાણીએ“કોઈ બચાવો આ સૌરાષ્ટ્રનાં ગામડાઓને “ એવો લેખ લખીને મોકલ્યો.એક અનુભવી કલમ અને યુવાનના આત્મવિશ્વાષને તંત્રની નજરે પારખી લીધી બસ! એમની કલમની તાકાતથી મેઘાણીને તરત જ તંત્રી વિભાગમાં નોકરી મળી અને આ એમના જીવનની બીજી મહત્વની ઘટના બની અને તેમના  લગ્ન સારી,સંસ્કારી,ભણેલી કન્યા દમયંતી થયા 1921 આ ત્રીજી ઘટના બની.

બસ! જીવનમાં આનંદ અને ઉત્સાહની હેલી ચઢી! માત્ર પાંચ છ વર્ષમાં જ એમણે સૌરાષ્ટ્રની રસધારના પાંચ ભાગ સાથે લોકસાહિત્યની સૌ પ્રથમ વાર આટલી માતબર રીતે ઓળખાણ કરાવી !

કવિ રમેશ પારેખ આ પ્રતિભાશાળી મેઘાણી વિષે લખે છે એમ,મેઘાણી‘તિમિર કાળમાં ઘીના દીવા જેમ તમે પ્રગટ્યા’હતા
અને પછી આગળ લખે છે –
સુક્કાં તળમાં જળ છલકાવ્યાં,
ટોડલિયે મોરાં ગહેકાવયાં!’

તે સિવાય’ ડોશીમાની વાતો ‘અને ‘દાદાજીની વાતો’સાથે બાળસાહિત્યને પણ સમૃદ્ધ કર્યું ! કુરબાનીની કથાઓ , સોરઠી બહારવટિયા ૧,૨,૩,( ત્રણ ભાગ ) રઢિયાળી રાત , ૧,૨,૩, ઉપરાંત ‘એશિયાનું કલંક’ ‘ હંગેરીનો તારણહાર ‘ ઇતિહાસ ઉપરનાં પુસ્તકો , ‘ રાણા પ્રતાપ’ ‘રાજા રાણી’ ‘શાહ જહાં ‘ ત્રણ નાટકો વગેરે વગેરે દોઢ ડઝન પુસ્તકોના પ્રકાશનને લીધે ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઝવેરચંદ મેઘાણીનું નામ ચારેકોર પ્રસિદ્ધ થઇ ગયું અને ૧૯૨૮ નો રણજિતરામ સુવર્ણ ચંદ્રક મેઘાણીને મળ્યો!કેટલું મોટું સન્માન! માત્ર સાતેક વર્ષમાં જ એમને આટલી બધી પ્રસિદ્ધિ મળી હતી!

કેટ્લાં બધાં સાહિત્યકારો આ યશ કલગીની ઝંખનાં કરતાં હતાં : ક મા મુન્શી,બ.ક.ઠાકોર,નરસિંહરાવ દિવેટિયા,આનંદશંકર ધ્રુવ રમણલાલ નિલકંઠ વગેરે! પણ સૌએ એકી અવાજે મેઘાણીને વધાવ્યા! એક સામટા આટલાં બધાં વિદ્વાન વિવેચકો સર્જકો પરસ્પર કટ્ટર મતભેદવાળા છતાં જૂથબંધી ખેલ્યા વિના આ ઉગતા સૂર્યને પોખયા.સાહિત્યકાર કનુભાઇ જાની આ વાતને ગુજરાતી સાહિત્યનું અને એમની ચડતી દશાનું સુખદ સંભારણું કહે છે.

હા,આ માન ખાસ તો મેઘાણીને લોકસાહિત્ય માટે મળ્યું હતું . મેઘાણી પણ યશ કલગી એ શ્રમજીવીઓને જ પહેરાવે છે :એમના શબ્દો ને વાગોળીએ તો

‘પૃથ્વી પર રાજ કોનાં?

સાચા શ્રમજીવીઓનાં!

ખેડુનાં , ખાણિયાનાં, ઉદ્યમવંતોનાં!

‘પાંત્રીસ વર્ષનો આ નવયુવાન કેટલી આશાઓ અને અરમાનો સાથે જીવનમાં કૂચકદમ કરી રહ્યો હતો … આગળ ને બસ આગળ !એક સશક્ત કલમ અવીરથ દોડતી હતી,”મારી ઝંખનાનો વેગ વધતો જાય છે ..નવા જીવનની છોળો આવી છે,જીવનનો ગંભીર ધ્વનિ કાને પડ્યો છે,એક અદ્રશ્ય હાથની ઇશરત હું મારી સામે જોઉં છું.”.એમ જેમણે હજુ કલકત્તાથી આવતાં પહેલાં લખ્યું હતું.

પણ એમના જીવનના એક ગોઝારા દિવસે ઉલ્કાપાત મચી ગયો!

દમયંતી બહેને અગ્નિસ્નાન કર્યું !

જાણીતા સાહિત્યકાર રજનીકુમાર પંડ્યા લખે છે;એ વખતે મેઘાણીના બા ધોળીમાં મકાનના બીજા ભાગમાં આવેલ ઓરડીમાં રસોઈ કરતાં હતાં . મેઘાણીભાઈ ઓફિસમાં હતા ત્યાં કોઈ બોલાવવા આવ્યું ..એ દોડીને ઘેર પહોંચ્યા ત્યારે વ્હાલાં પત્ની ભડથું થઇ ગયાં હતાં. એમનું માથું ખોળામાં લઈને આંખમાં આસુંની ધારા સાથે મેઘાણીએ પત્ની પાસે કરગરીને કોઈ અપરાધ થયો હોય તો ક્ષમા આપવાની પ્રાર્થના કરી હતી . પણ કોઈ કારમો આઘાત લાગ્યો હશે. દમયંતીબેન બોલ્યાં હતાં છલ્લે બોલ્યા હતા “ ના , ના , હું કદાપિ તમને માફ નહીં કરું.” અને એમ બોલીને ડોક ઢાળી ગયાં હતાં ..
રજનીકુમાર લખે છે -એ આઘાતમાં અપરાધભાવ પણ ભળેલો હતો ..
ઝવેરચંદ મેઘાણીની કલમમાંથી ટપકતું નારી હૃદયનું દર્દ , દુઃખ,હતાશા,વિલાપ જે આપણે એમના સાહિત્ય સર્જનમાં જોઈએ છીએ તે કદાચ એ ક્ષણથી એમનામાં અવિભાજ્ય અંગ બની ગયું હતું.તેથી જ તો કલાપીની જેમ એ વિલાપી તરીકે પણ ઓળખાય છે!

કોઈ પણ સ્ત્રી આટલું અંતિમ પગલું શા માટે લે? મેઘાણીનો આ પ્રશ્ન છે!

ટૂંકી વાર્તાનાં એમના સ્ત્રી પાત્રોને મોટેભાગે આપણે સહન કરતાં જ જોઈએ છીએ !

શા માટે ?

મેઘાણીએ નારી હ્ર્દયની સંકુલતા અને વિવિધ ઉર્મિઓને સમજવા પ્રયત્ન કર્યો છે .

ગુજરાતી તત્કાલીન સમાજ અને કુટુંબ વ્યવસ્થા એનું રસપૂર્ણ આલેખન કરવા સાથે સ્ત્રીઓની દયનિય સ્થિતિ પણ તેઓ આલેખે છે.કુરુઢિયો અને કુરિવાજો,નિરક્ષરતા, પરાવલંબન,અંધ શ્રદ્ધા,અસહાય પરિસ્થિતિ અને ચારે તરફથી સ્ત્રીઓનું શોષણ ! આ બધું જ આપણને એમની એ અરસાની નવલિકાઓમાં જોવા મળે છે .

જો કે,મેઘાણી જણાવે છે કે સ્ત્રીની આવી કફોડી પરિસ્થિતિ માટે માત્ર પુરુષ જ જવાબદાર નથી!સ્ત્રીનો દુશમન સ્ત્રી જ છે !
સ્ત્રીનો દુશમન સ્ત્રી?
હા,રૂઢિચુસ્ત વિચાર સરણી ધરાવતો સ્ત્રીઓનો એક મોટો સમુદાય,કોલેજમાં જેમ નવા વિદ્યાર્થીનું રેગિંગ થાય તેમ,નવી વહુવારુઓને પરમ્પરાને નામે રૂંધતો હોય છે!પુરુષ સંતાનને નાનપણથી લાડ લડાવીને મોટી ઉંમરે એનાં કરતુકોને છાવરવામાંયે આ સ્ત્રી વર્ગ પોતાનું અહોભાગ્ય ગણે છે ! મેઘાણીએ પોતાનાં સાહિત્ય સર્જનોમાં આ વાત જોર શોરથી , ક્યારેક રડતાં ક્યારેક હૈયું બાળતાં, ક્યારેક જુગુપ્સાથી તો ક્યારેક ગુસ્સાથી આપણી સમક્ષ મૂકી છે . દમયંતીબેનનું એ અપમૃત્યુ એમને સતત વિચારવા પ્રેરે છે !

એક સરળ હ્ર્દયનો,ઊર્મિલ હૈયાનો યુવાન જીવનનો હેતુ શોધવા મથે છે ..આ સત્ય જ એમને આજે સવાસો વર્ષ બાદ પણ જીવંત રાખે છે.દમયંતીબેનનાં મૃત્યુને એ ક્યારેય ભૂલ્યા નહીં,બલ્કે સ્ત્રી ઉત્થાનના,સ્ત્રી સશક્તિકરણના કાર્યમાં લાગી ગયા!

મિત્રો,એક રાષ્ટ્રીય કવિ , સર્જક અને સાહિત્યકાર મેઘાણીના લોક સાહિત્ય વિષે વિચાર કરતાં એમના અંગત જીવન ઉપર પ્રકાશ નાખવાનું વિચાર્યું ; કારણ કે એક સંવેદનશીલ આત્મા જ સાચો કવિ બની શકે .’ ચૌદ વર્ષની ચારણ કન્યા ‘ કાવ્ય કદાચ રચાતાં પહેલાં મેઘાણીના મન પ્રદેશમા જન્મ્યું હતું …. એમનાં લોકસાહિત્યની સ્ત્રીઓ આ સુજ્ઞ , દંભી સમાજથી તદ્દન જુદી હતી .. ઉમાશંકર જોશીએ એમને માટે લખ્યું છે કે કાળને કાળજડે સોરઠિયાણીના હાથ પરનાં છુંદણાંની જેમ મેઘાણીનું નામ ત્રોફાઈ જાય છે ! એ મેઘાણીનાં ચિત્રદેવી સાથેનાં બીજાં લગ્ન અને મેઘાણીના સ્ત્રી પાત્રો વિષે આવતે અંકે !

કલમના કસબી: કનૈયાલાલ મુનશી -3

આપણી આંખ મંઝિલ કે લક્ષ્ય જોવામાં એટલું રોકાયેલી હોય છે કે એ મંઝિલે પહોંચવાના રસ્તા પર જે ખજાનો છે તેને જોતી જ નથી. આપણે ક્યાંય પણ પૂર્ણપણે નથી. હંમેશા વેરાયેલા ને વિખરાયેલા રહીએ છીએ. તેથી એ રળિયામણી અને સોહામણી સફરની મજા ગુમાવીએ છીએ. જીવનના રસ્તાનાં એ વિવિધ રંગો, મન મૂકીને વરસતાં પ્રકૃતિનાં તરંગો, માનવસંબંધોનું  એ ઐશ્વર્ય, મનના ટ્રાફિકજામમાં એવું અટવાઇ જાય છે કે આપણે મહિમાહીન પૂર્ણવિરામને તાકતા રહીએ છીએ અને ચૈતન્યની વસંતના રસ્તાને માણવાથી વંચિત રહી છીએ. મુનશીના સાહિત્યવૈભવને જાણવા તેમના જીવનના રસ્તાની સફર પણ કરવી  જ રહી.

કોઈપણ સર્જન અથાગ પરિશ્રમ અને કલ્પનાનો આવિષ્કાર છે. મુનશીના સર્જનને સમજવા માટે તેમના જીવન અને ઉછેરની બારાખડી ઉકેલવા તેમની જીવન કથાની ત્રણ  કૃતિઓ પહેલા વાંચવી જરૂરી છે.

1.  ” અડધે રસ્તે”.   પહેલો ભાગ 1887થી 1906સુધીનો

2. “સીધાં ચઢાણ” બીજો ભાગ 1906થી 1922 સુધીનો

3.”સ્વપનસિદ્ધીની શોધમાં” ત્રીજો ભાગ 1923થી 1926સુધીનો.

6 બહેનોના ભાઈ  કનૈયાલાલ મુનશીનો જન્મ ઇ.સ. 1887ના ડિસેમ્બરની 30તારીખે થયો હતો.

માતૃપાલવમાં છુપાયેલું બાળપણ એ સમૃદ્ધિનો આસોપાલવ છે. આ એ સમય છે જેમાં વ્યક્તિત્વના અણસાર અને ભણકાર રહેલા છે. વ્યક્તિનું કૌશલ્ય, તેનાં સ્વપ્નો, તેની સમજણ, તેના સ્વભાવનો નકશો તેના બાળપણમાં અભિપ્રેત છે.  તેથી જ “અડધે રસ્તે” ની શરૂઆત થાય છે “ટેકરાના મુનશીઓ “થી. ચારિત્ર્યઘડતર પર મુખ્યત્વે ત્રણ પરિબળો અસર કરે છે.

1. વારસાગત.

2. ઉછેરગત.

3. રાજકીય, આર્થિક.

“ટેકરાના મુનશીઓ “વાંચતા કનૈયાલાલ મુનશીના સંદર્ભમાં આ તમામ પરિબળોનો તેમના જીવન પર  કેવો પ્રભાવ રહ્યો હશે તેનો અંદાજ આવે છે. તેમાં ટેકરાના સ્વામિત્વ અને ગૌરવની વાત આપણી સમક્ષ તાદૃશ થાય છે. ટેકરાના મુનશીઓની કૌટુંબિક વાતો, ભરૂચના ભાર્ગવ બ્રાહ્મણનો મિજાજ, તેમની ઉગ્રતા અને મુત્સદ્દીગીરી,  સામાજિક સ્થાન, તેમની ન્યાત, પૂર્વજોની કીર્તિ, મુનશીગીરીનો રૂઆબ અને કારભાર આપણને જાણે તે સમયખંડમાં લઈ જાય છે. મુનશીઓની વિદ્વતા, વાક્ પટુતા અને ઔદાર્યની મિસાલ લેવાતી હતી. તો ધીરજકાકા જેવા વિનોદવૃત્તી ધરાવતા વડીલો પણ હતા.વિદ્યાવ્યાસંગી, ગર્વિષ્ઠ, બાહોશ અને કર્તવ્યનિષ્ઠ કુળના મુનશીઓએ પરદેશી રાજ્યતંત્રની વફાદારી કરી મુનસફગીરી મેળવી.  મુનશીજી એ સમયની સામાજિક,રાજકીય ,
કૌટુંબિ  સ્થિતિનો તાદૃશ ચિતાર રજૂ કરે છે.          તો એ સમયની સ્ત્રીઓ નું જીવન કેવું હતું, તેમનું સ્થાન કેવું હતું તેની વિસ્તારપૂર્વક વાતો મુનશી કરે છે.  રુખીબા જેવી સ્ત્રીઓ કે જેના પ્રતાપે ભાર્ગવની ન્યાત થરથર કાંપતી ને તેઓ ભયંકર ગાળોના  લાવા સમા દઝાડતા વરસાદથી ગામના છેડે આવેલા ઘરમાં આગ ઉડાડી શકતા તેનાથી બીજી સ્ત્રીઓનું જીવન અનુકંપાપાત્ર બની જતું. તો ગામના ઝગડા,  કુટુંબના ઝગડા, મિલકતના ભાગ માટે યાદવાસ્થળીની વાતોમાં એ સમયનું સમગ્ર સમાજજીવન સુપેરે ઉભરી આવે છે. મુનશીના માતાપિતા-બાપાજી અને બા- માણેકલાલ ઉર્ફે માણકાભાઈ અને તાપીનું પાત્રાલેખન ખૂબ સુંદર છે. બને વચ્ચે પ્રેમ છે, સમજણ છે , આદર્શમય ઐક્ય છે અને સાથે મળીને જીવનના પડકારોનો સામનો કરવાની તૈયારી પણ છે.એ યુગના લોકોનાં અભિમાન અને બાલીશતા કેવાં હતાં;તે કલ્પવા જઈએ તો આજે કલ્પના પણ ન ચાલે. એવું જ સ્ત્રીઓની બાબતે પણ કહી શકાય. સ્ત્રી કેળવણી વિરુદ્ધનો પવન હતો. બાળલગ્ન અને બાળવૈધવ્ય ખૂબ સામાન્ય હતા. મુનશીની બે બહેનો 17 અને 19 વર્ષની વયે વિધવા બની. આ જમાનાને તો “ન્યાત મળી”  કે “ન્યાતની પટલાઈ”  નો અર્થ સમજતા પણ વાર લાગશે.

કેટલાક શબ્દચિત્ર મુનશીની કલમમાં જ માણીએ.

મુનશી પોતાના માટે કહે છે :

* ઘરના છજામાં બેસી લીમડો જોઈ વન, ઉદ્યાનની કલ્પના કરી આનંદ લેતો. છેક નાનો હતો ત્યારે, સરસ્વતી મને એમની મારફતે વિદ્યા મેળવવાના સંદેશા મોકલતી એમ હું માનતો.

*  હું જન્મ્યો ત્યારે ઘણો મોંઘો અને માનીતો હતો.મારા પગલે બાપાજી મામલતદારીમાં કાયમ થયા. હું નાનો હતો ત્યારે મારામાં ઘણું ડહાપણ છે એવી માન્યતા મેં પ્રસારી હતી- કેવી રીતે તે મને ખબર નથી.

* મૃત્યુલોકમાં હું મારી મેળે, દેવોની મહેરબાની વગર આવી ચડ્યો. ઉતરતી વયે બાએ બાધા લીધી કે પુત્ર આવે તો કોઈ દેવદેવીને કંઈ ન કરવું: ને હું આવી પડ્યો. મારામાં દેવો વિશે અશ્રદ્ધા અને આચાર વિચાર ની ભખળતા આજ કારણથી આવી છે એમ ઘરડાં સંબંધીઓ ખાતરીથી માને છે.

* મોંઘા દીકરાનું જતન કરવા બધાં, સકારણ કે અકારણ, કંઈ ને કંઈ કર્યા જ કરતાં, તેથી મને ટેવ પડી ગઈ. એવું કરતાં ચૂકી જાય તો મારો જીવ ગૂંગળાઈ જાય, મને જીવન નિરર્થક લાગે અને વૈરાગ્ય પર પ્રેમ આવી જાય.

* હું ટેકરા પર વૈરનું ફળ બનીને આવી પડ્યો. બાપાજી એ છેલ્લી વારના છોકરા  માટે ભાગ માગ્યો. ચાલીસ વર્ષ પછી મોટાકાકાના કારભાર માં હાથ નાખવાનો પ્રયત્ન થયો…ગજબ થઈ ગયો! યુદ્ધનાં ડંકા નિશાનો વાગવા માંડ્યા, શંખનાદ ફૂંકાયા, પ્રતિશબ્દ થયા ને ટેકરા પર યાદવાસ્થળીનો પ્રારંભ થઈ ગયો.

આ ઝાંખી પરથી ખ્યાલ આવશે કે  કનૈયાલાલ મુનશીના જીવનની શરૂઆત કઇ રીતે થઈ. બાળપણ એક ઉંબરો છે. તે ઉંબરો છોડ્યા પછી કિશોરાવસ્થા અને યુવાવસ્થા આવે છે. બંને ચિત્રમાં રંગ જુદા છે. બાળપણના સંસ્મરણોમાં હજુ બાળક પોતાની આસપાસના  કૌટુંબિક જીવનનો પરિચય મેળવે છે. મુખ્ય રંગ હોય છે વાત્સલ્ય કે તોફાનમસ્તીનો. કિશોરાવસ્થામાં પ્રવેશ્યા બાદ વિકસતી સમજણ વડે ચારિત્રઘડતર થાય છે.

જોઈશું આવતા વખતે…..

રીટા જાની