સંસ્પર્શ -16 જિગીષા દીલીપ

મિત્રો, 

૮ મી મેં એ મારાં અને આપણાં સૌનાં વ્હાલા ધ્રુવદાદાનો જન્મદિવસ હતો. તો ચાલો સૌ પ્રથમ તો આજની સંસ્પર્શ શ્રેણીમાં ધ્રુવદાદાને વંદન અને વ્હાલ સાથે જન્મદિવસની શુભેચ્છાઓ પાઠવીએ.૮મી મેં અને ૧૯૪૭નાં રોજ ભાવનગરનાં નીંગાળા ગામમાં માતા હરિવ્રતાબહેન અને પિતા પ્રબોધરાયનાં ત્યાં જન્મેલા ધ્રુવ ભટ્ટ જીવનનાં ૭૫ વર્ષ ખૂબ સુંદર રીતે જીવ્યા.પ્રેરણાદાયી જીવન જીવી તેમનાં સ્વાનુભવો અને સ્વાનુભૂતિને અલગ રીતે જ પુસ્તકોમાં કંડારી દાદાએ આપણને નવી જીવનદ્રષ્ટિ આપી.દાદા જ્યારે ૭૬માં વર્ષમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તેમનાં સ્વસ્થ અને આનંદમય શેષ જીવનની પ્રભુને પ્રાર્થના કરીએ.

ચાલો, આજે એમની જીવનયાત્રાની મધુર વાતો વાગોળી તેમાંથી આપણે પણ કંઈ શીખીએ.

ધ્રુવદાદાનાં પિતાની સરકારી નોકરીમાં બદલી થવાને કારણે તેઓ અગિયારમાં ધોરણમાં આવ્યાં ત્યાં સુધીમાં ૧૧ ગામ ફર્યા. જુદાં જુદાં ગામનાં પાણી પીને ,જાતભાતનાં લોકોને મળી,જાફરાબાદનો દરિયો ,ગામની નદી,ખેતરો ,ઝાડવાં અને કુદરતને પ્રેમ કરી તે સંવેદનોને તેમણે સમર્થ સર્જક બની કલમમાં કંડાર્યા. 

તેમની ઊંધું વિચારવાની રીતે અને નાનામાં નાના માણસો અને બાળક સાથે બાળક જેવા સહજ અને નિર્દોષ બનવાની તેમની રીતે તેમને બધાં સાહિત્યકારોથી સાવ નોખું જ સર્જન કરનાર લેખક,નવલકથાકાર અને અનોખા ગીતનાં રચયિતા બનાવ્યા.તેમના દરેક સર્જનમાં તમને અનુભૂતિનું ઊંડાણ,માનવીની સંવેદનાનું કંઈક જુદીજ રીતે અનુભવેલ સંવેદન,કશુંજ સીધેસીધું ન કહેવાયા છતાં ,પાત્રોનાં સંવાદોમાંથી નીતરતાં જીવન જીવવાનાં સાચાં મૂલ્યો અને સચ્ચાઈની અદ્ભૂત વાતો જોવા મળે છે..નદી,દરિયો,જંગલ,ઝાડ,પહાડ,પર્વત,વાદળ કે વરસાદ સાથે વાત કરી આપણને પણ કુદરતની લગોલગ પહોંચાડવાની તેમનાં મૌન શબ્દોની તાકાત તેમનાં દરેક સર્જનમાં નીતરે છે. તેમનાં શબ્દોની તાકાત,તેમની સહજ ,સરળ ભાષા કે બોલી ,તમને અનોખી સંવેદનામાં નવડાવી તેને અઢળક પ્રેમ કરતાં કરી દે છે.અકૂપારનું ગીરનું જંગલ હોય,સમુદ્રાન્તિકેનો દરિયો હોય,તત્વમસિની રેવા હોય,તિમિરપંથીનાં અડોડિયા કે ડફેર લોકો હોય કે અતરાપીનાં સારમેય જેવા કૂતરા હોય તમે ધ્રુવદાદાનાં પુસ્તક વાંચી તમે પણ તેને પ્રેમ કરતાં થઈ જાઓ.

તેમનાં સહચારિણી દિવ્યાબહેનનો સાથ એટલો પ્રેમાળ અને હૂંફાળો કે “દરેક સફળ પુરુષ પાછળ એક સ્ત્રીનો હાથ હોય છે “તે વાક્યને તેઓ શબ્દસ: પૂરવાર કરે છે.જીવનની દરેક મુશ્કેલીમાં અને દાદાની દરેક વાતમાં કે ઘટનામાં -ભલેને તે નોકરી છોડવાની વાત હોય ,નિવૃત્તિ લેવાની વાત હોય કે બાળકોને દરિયે પ્રવાસ કરવા લઈ જવાનાં હોય ,દિવ્યાબહેન ધ્રુવદાદાની લગોલગ હસ્તે મોંએ હાથ ફેલાવી ઊભા જ હોય .સ્ત્રી પાત્રોનાં સપોર્ટથી જ આ દુનિયા દોડી રહી છે એવું કદાચ દિવ્યાબહેનના સાથને લીધે જ દાદાને લાગ્યું હશે કારણકે તેમની નવલકથાનાં બધાંજ સ્ત્રી પાત્રો ખૂબ બાહોશ,ચપળ અને ઉજ્જવલ અને દિલનાં સાફ તેમજ અલગ તરી આવે તેવાં મજબૂત છે. તે અકૂપારની સાંસાઈ,અગ્નિકન્યાની દ્રૌપદી,સમુદ્રાન્તિકેની અવલ હોય.

ધ્રુવદાદા નાના હતાં ત્યારે તેમને ભણવાનું બહુ ગમતું નહીં,એટલે કોલેજનાં પહેલા વર્ષ પછી તેમણે ભણવાનું છોડી દીધું. ભણવાનું ભલે છોડી દીધું પણ એમની અંદર પોતાની જાત પરનો આત્મવિશ્વાસ,ભીતરમાં ભરેલી સચ્ચાઈ,નાનામાં નાની વ્યક્તિને પ્રેમ કરવાની વૃત્તિએ તેમને ઉત્તમ સર્જક અને અદના માનવ તરીકે ઉજાગર કર્યા. 

ધ્રુવદાદાએ નક્કી કર્યું હતું કે ૫૦ વર્ષ પછી નોકરી છોડી દેવી અને બાળકો માટે ભણવાનું ન હોય અને છતાં તેમનો કુદરતી રીતે વિકાસ થાય તેવી સ્કુલ કરવી હતી.તેમના મિત્ર કાન્તીભાઈએ દાદાને નવી સ્કૂલ કરવાને બદલે ,તેમની પિંડવળની સ્કૂલનાં બાળકોને જ એવી પ્રવૃત્તિ કરાવવાનું કહ્યું. દાદા જ્યારે સ્કુલમાં ગયા તો નાના ,સાત આઠ વર્ષનાં બાળકો પ્રાર્થના કરી રહ્યાં હતાં,

“મારાં પાપ ભર્યા છે એવા હું ભૂલ્યો કરવી સેવા” તો દાદાને તરત વિચાર આવ્યો કે આટલાં નાનાં છોકરાઓએ શું પાપ કર્યા છે ? અને એ લોકો જ ભગવાનનાં સ્વરૂપ છે ,તો એમને શું ભગવાનની સેવા કરવાની અને એમણે બાળકોને કહ્યું કે આજથી આપણે આવી પ્રાર્થના નથી કરવી અને આપણે કંઈક રમત રમવાનું અને કવિતાઓ અને ગીતો ગાવાનું શરુ કરીએ.

ધ્રુવદાદાએ એક એક બાળકને ઊભા કરી ,તે બાળકે પોતાને ગમે તે પાત્ર બની તેની એક્ટીંગ કરવાનું કહ્યું. કોઈ બાળક રીંગણ બન્યું તો કોઈ મરચું અને આમ દરેક બાળકે પોતે જે બન્યો હોય તેની એક્ટીંગ કરી થોડો પરિચય આપવા ઊભું થતું.આમ બાળકની કલ્પનાશક્તિ અને બધાં વચ્ચે ઊભા રહી બોલવાથી બાળકનો આત્મવિશ્વાસ પણ વધે તેવું દાદા વિચારતાં. બધાં છોકરાઓનો વારો પતી ગયો એટલે બાળકો કહે ,”દાદા હવે તમારો વારો.”બાળકોએ કહ્યું ,”દાદા હવે તમે શું બનશો? દાદા તમે વાદળ બની જાઓ.”અને દાદા વાદળ બની ગયાં અને તે જ સમયે લય સાથે જે ગીત પ્રગટ્યું તે….

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈ આપણા વિશે

આપણામાં કોઈ હળ જોડે કે કોઈ બે જણા જાય ભીંજાતા ખેતરો ભણી જાય ભીંજાતા વાવણા મિષે

આપણે તો આકાશ ભરીને આવવું અને છટકી જાવું એવડું વનેવન 

નાગડા ના’તા છોકરાંને જોઈ થાય તો આખા ગામને એની જેમ ના’વાનું મન

હોય એવું તો થાય ગણીને આપણે તો બસ વરસી જાવું ગામને માથે સીમને માથે, ઉગમણે આથમણી દિશે 

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈ આપણા વિશે

સાવ ધોળાં કે સાવ કાળાં જેમ ચાહીએ એવા ફૂલ ગુલાબી રંગની રેલમછેલ

આપણી મોજે આપણાં ચિત્તર કાઢીએ એવું આયખું મળે દેહની તૂટે જેલ

આપણે તો બસ આપણામાંથી નીકળી જાવું ઝરમરને કોઈ અજાણી ઝાકળ-ઘેલી પાંદડી વિશે

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈઆપણા વિશે

આમ ધ્રુવદાદાને તો વાદળ બની પેલા પરમનાં પ્રેમનાં ધોધમાં ન્હાવું છે. પ્રેમનાં એ ચિરંતન વહેતા ધોધમાં નાનકડાં બાળકની જેમ નાગડા ઊભા રહી,સંસારનાં વેરઝેર,ઈર્ષા ,દંભનાં વસ્ત્રો ઊતારી મનભરી ન્હાવું છે.દેહની જેલ તોડી , ફૂલ ગુલાબી રંગોની રેલમછેલ કરી,મોજનાં ચિત્રો દોરવા છે.ચાલો ,આપણે પણ ધ્રુવદાદા સાથે જોડાઈ આપણાંપણાંમાંથી નીકળી ,અહંકારનાં આંચળાને દૂર કરી ,વાદળ બની પ્રેમનાં ધોધમાં બાળક બની ન્હાવા જઈએ.જન્મદિવસ નિમિત્તે દાદાને ચરણસ્પર્શ સાથે અઢળક શુભેચ્છાઓ.

જિગીષા દિલીપ

૧૧મી મેં ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ ..૧૫જયશ્રી પટેલ

.
દરેક દેશમાં થોડા માણસો એવા હોય છે જેમની જાત જુદી હોય છે દેશની માટી એ લોકોનાં શરીરનું માંસ હોય છે અને પાણી એ લોકોની નસોનું લોહી હોય છે. એવા જ માણસને કોઈ સત્યયુગમાં જનની જન્મભૂમિ શબ્દ શોધી કાઢ્યો હશે .આ વાક્ય આ નવલકથાનું કે શરદવાણીનું એક ઉત્તમ વાક્ય ગણી શકાય .જે એક માતાને તેનો મોટો દીકરો કહે છે .

પથેર દાબિ આ નવલકથાનો ગુજરાતી અનુવાદ શ્રી રમણલાલ સોનીએ કર્યો છે .શરદબાબુની આ નવલકથાનું શરદસાહિત્યમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન છે .
આ નવલકથામાં માનવજીવનના રસમય ભાવવેગોની સાથે રાજનૈતિક વિપ્લવની ભારે કુશળતાપૂર્વક ગૂંથણી કરી છે.વાર્તાની પાશ્ચાદભૂ ચોક્કસ પણે રાજનૈતિક છે. ક્યાંકને ક્યાંક દરેક સ્થળે રાજનૈતિક ચર્ચા વાચકને આમાં મળે છે ભારત હોય કે બર્મા દરેક સ્થળે અંગ્રેજી અને ગોરાની વાતો ને તેમનું વર્તન અહીં ચિત્રિત થયું છે . વાર્તાનાયક અપૂર્વ અને ભારત છોડી રંગૂન મોકલ્યો છે લેખકે ,ત્યાં પણ એ અનુભવે છે અને વિચારે છે કે માણસની ચામડીનો રંગ કંઈ તેના મનુષ્યત્વનો માપદંડ નથી .પરદેશ જઈ મદ્રાસી માનવી સાહેબ થઈ જાય અને તે જ બીજા ભારતીય ઉપર અત્યાચાર ગુજારે ત્યારે આપણને ઘૃણા જ ઉપજે.અપૂર્વના મા શુદ્ધ બ્રાહ્મણી હતાં, પણ તેના દીકરાઓને પતિ માંસ મચ્છી ખાય વટલાય ગયાં હતા અપૂર્વ તેમાંથી માતા પર જ ગયો હતો . છતાં જ્યારે બર્મા જવા ને સારી નોકરી સ્વીકારી તૈયાર થયો ત્યારે માની ચિંતા વધી ગઈ હતી .

અપૂર્વ અને શરૂઆતમાં આવા જ કંઈક અનુભવો થાય છે ખ્રિસ્તી યુવતી ભારતી સાથે મુલાકાત થાય છે પિતા મદ્રાસી માતા બંગાળી છે તેથી ભારતી થોડી સ્વતંત્ર વિચારો વાળી છે જાણે કે તે ભારત વર્ષના અંતર નો અવાજ વ્યક્ત કરે છે તેના દ્વારા જ શરદ વાણી ઉચ્ચારી છે જે વિકસતી જતી માનવતા પ્રત્યે પોતાની અખૂટ શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરે છે,” રક્તપાતનો જવાબ જો રક્તપાત તો તેનો પણ જવાબ રક્તપાત જ હોવાનો ને એમ એના પર જવાબ પાછો એ જ રક્તપાત ? આ પ્રશ્નનો આદિકાળથી છે તો શું માનવીની સભ્યતા આના કરતાં ચડિયાતો જવાબ કઈ પણ નહીં દઈ શકે મારામારી કાપાકાપી વગર શું માણસ માણસ કોઈ રીતે એક બીજાને પણ પડખોપડખ રહી શકતા નથી ?
બીજું પાત્ર સવ્યસાચીનું છે જે યુગોયુગ ચાલી આવતા ઘોર વિપ્લવનો અવાજ છે. તેને પકડવા બંગાળથી પોલીસ આવી પણ તે હાથ ના લાગતા નિરાશ થાય છે.એજ સવ્યસાચી જેવા પાત્રોને રચી નવલકથા નું વાતાવરણ થોડું ભારેખમ બનેલું લાગે છે ,પણ છતાંએ આખી વાર્તા સ્નેહ અને પ્રેમની સુગંધથી મધમધે છે વાર્તા ના બધાં જ પાત્રો વજ્ર જેવા કઠોર છે. સવ્યસાચી પણ એક તરફ ભારતને સ્વતંત્ર કરવાની પ્રતિજ્ઞા ને અમલમાં મૂકે છે અને બીજી તરફ પોતાની સહજ સ્વાભાવિક માનવ સુલભ રાગાત્મિકતા વૃત્તિઓને અભિવ્યક્ત કરે છે ક્રાંતિ અને શાંતિની આ અભિસાંધમાં વાર્તાની રસમયતા નમૂનેદાર બને છે.
અપૂર્વનું રંગૂનમાં કામ માટે જવું તેણે ભામોમાં કુદરતી સૌંદર્ય માણ્યું તેના મનને તે સૌંદર્યથી દૂર ન કરી શક્યો. એકવાર તો તેને વિચાર આવી જ ગયો કેવો અજબ સુંદર દેશ છે ! અહીં જેવો યુગ યુગાંતરથી રહેતા આવ્યા છે તેમના સૌભાગ્ય વિશે પણ વિચારવા લાગ્યો. અપૂર્વ બાળપણથી પોતાની માતા સિવાય સ્ત્રી ને માન આપી શક્યો નહોતો. સ્ત્રી-પુરુષના ભેદ સિવાય પ્રાણી માત્ર પર ખૂબ પ્રેમ રાખતા કોઈને પણ પીડિત કરતા તેને દુઃખ થતું આ તેના સ્વભાવની દુર્બળતા હતી .તેથી જ ભારતીને અપરાધી માનવા છતાં છેવટ સુધી તેને સજા કરી શક્યો નહોતો .
નવલકથામાં ઘણું જ રાજકારણ આવેલું છે તેથી અંતમાં દાક્તર સવ્યસાચીની વિદાય બતાવી છે અને અપૂર્વ અને બેચેની બતાવી છે. તે ક્ષણે તે દાક્તરને કહે છે કે “તમે મારો એક દિવસ જીવ બચાવ્યો છે એ વાત કદી નહિ ભૂલું .”
દાક્તર તેને કહે છે કે,”ખરેખર જેણે જીવ બચાવ્યો તેને તો યાદ પણ કરતા નથી”
અપૂર્વા તેનો ઉત્તર આપે છે ,”તેનું ઋણ તો હું જિંદગીભર નહીં ભૂલું .”
સંકટ સમયે મદદરૂપ થનારા સવ્યસાચીને બધાં મિત્રોએ નમસ્કાર કર્યા. અંતે અંધકારમાં બધું વિલુપ્ત થઈ ગયું. અપૂર્વે પણ બે હાથ કપાળે અડાડી પ્રણામ કર્યા. તેના મન પરથી ભાર હળવો થઈ ગયો. ભારતી પાષાણ મૂર્તિની જેમ જતાં રહેલા તે મહાન વ્યક્તિ ને જોતી રહી.
આમ બધાં પાત્રોની છણાવટ કરતા એ જ શરદબાબુની નવલકથા ક્રાંતિકારી વિચારો માટે અંગ્રેજી રાજ્ય અમલ દરમ્યાન જપ્ત કરવામાં આવી હતી અને ઘણાં વર્ષો સુધી જપ્ત રહી હતી. વાર્તાનાં સારરૂપ એક જ વાક્ય કેહવું છે,” મિત્રો કે દુર્બળતાનો ન્યાય અધિકાર પ્રબળતાનાં બળ આગળ હારી જવો ન જોઈએ એનું નામ જ સભ્યતા.”
મિત્રો,આવતા અંકે ફરી નવી વાર્તા સાથે મળીએ અને શરદબાબુની ઉત્કૃષ્ટ નવલકથાઓ માણીએ.

અસ્તુ.
જયશ્રી પટેલ

વિસ્તૃતિ….૧૧ જયશ્રી પટેલ.

       મિત્રો ,’ગૃહદાહ’ શરદબાબુની આ નવલકથાના આ બીજા ભાગમાં આપણે આગળ વધીએ સુરેશ મહિમના ગામે પહોંચ્યો ,મહિમનું ખોરડું કે મકાન ઘાસફૂસનું બનેલું હતું .એક રાત્રે તેમાં આગ લાગી મહા મહેનતે મહિમે  અચલા ને બચાવી , સાથે યાદ આવતા અચલાનાં દાગીનાની પેટી પણ એ આગમાંથી લઈ આવ્યો. અહીં મિત્રો મોટી શંકા આપણને જરૂર ઊભી થાય કે આગ લાગી કેવી રીતે? શું સુરેશનો તો હાથ નહોતો ને ભાઈ ? વાત આગળ વધારતાં સુરેશ ને અચલા કલકત્તા પાછા ફર્યા, થોડા જ સમયમાં સુરેશના ફોઈ કેદારબાબુને સમાચાર આપવા આવ્યા કે મહિમ સખત બીમાર છે. કેદાર બાબુ ને અચલા સુરેશ ને ત્યાં પહોંચ્યા. ત્યાં  મૃણાલ સેજદાની સેવામાં હાજર હતી .અચલા તેને જોઈ આનંદ પામી .મૃણાલ પણ અચલા ને જોઈ ને પાછી ફરવાની તૈયારી કરવા લાગી.ઘરડા સાસુમાની સેવા કરવા તે નીકળી પડી. ધીરે-ધીરે સુધારા પર આવેલી મહિમની તબિયત જોઈને ડોક્ટરે પશ્ચિમમાં હવાફેર માટે જવાની સલાહ આપી .અચલા અને મહિમ જગન્નાથપુરી જવા નીકળ્યા ,સ્ટેશન પર સુરેશ અચાનક જ આવી પહોંચ્યો. અચલા ખુશ થઈ પણ કેદાર બાબુએ થોડી નારાજગી બતાવી. અહીં વાર્તા અચાનક જ વળાંક લે છે રસ્તામાં જ મહિમને મૂકી સુરેશ અચલાને લઇ કોઈ સ્ટેશને ઊતરી ગયો, અચલા સમજે કે વિચારે તે પહેલા બીજી ટ્રેનમાં તેને બેસાડી દીધી .અચલા એ એ જાણ્યું કે મહિમ આ ટ્રેનમાં નથી ,ત્યારે એનું મન વિચલિત થઈ ગયું તેણીને લાગ્યું આંખના પલકારામાં જીવન એકાએક દુર્ભાગ્યની આખરની સીમા વટાવી પેલે પાર પહોંચી ગયું હતું .ભયંકર મોટી આપત્તિથી હવે ઉગરી શકાય તેમ નથી એની તેને ખાતરી થઈ ગઈ .ક્યાં જઈ રહ્યાં છીએના અચલાનાં પ્રશ્નનો જવાબ મિથ્યાચારી પુરુષે તેને તેની ઉપર જ આળ નાંખી  કહી દીધું કે હવે શરીરમાં પ્રાણ છે ત્યાં સુધી પ્રયાણ કરવું જ રહ્યું .અચલા પણ આ કલંક અને આક્ષેપ સહન કરી ચુપ રહી ગઈ. આ આક્ષેપો મૂકી એક સ્ત્રીને ગૃહદાહ કરાવી સુરેશ તેને જ મેહણાં ટોણા મારતો રહ્યો. અંતે બંને ડિહરી પહોંચ્યા ટ્રેનમાં મળેલી એક સખી ત્યાં રેહતી હતી.સૌ પહેલા તો ધર્મશાળા જેવી જગ્યામાં રહ્યાં ત્યાં સુરેશ વ્યાકુળ મન ને લીધે બીમાર પડ્યો .આ બાજુ કેદાર બાબુને જમાઈ દીકરીનાં સમાચાર ન મળ્યા તેથી તપાસ કરાવી તો તેઓ જગન્નાથપુરી પહોંચ્યા જ ન હતા ,ચિંતિત કેદાર બાબુને તે જ સમયે મૃણાલનો પત્ર મળ્યો હતો તેમાં મહિમની માંદગી અને અચલાની સાથે માહિમની ચાકરીની સલાહ સૂચન હતા. સુરેશ ને ત્યાંથી પણ ફોઈ પાસે એ જ સમાચાર હતા કે તેમને કશી જ ખબર નથી. ડેહરીમાં અચલા ટ્રેનમાં મળેલી સખી ને ત્યાં આશરો લે છે જેનું નામ રાખ્ખોશી હતું. તેના ધર્મ ચુસ્ત સસરા રામચરણ બાબુ અચલા ને પુત્રી સમાન  ગણી સુરમા કે મા કહેતા.તેઓ બંને લાગણીથી બંધાયા હતા. કેદાર બાબુ મૃણાલને ત્યાં પહોંચ્યા .મહીમ પાસે જવું હતું તેમને પણ મહિમ તેમને ન મળ્યો.તેમને ડર હતો અચલાનાં મૃત્યુનો તેના કરતાં વધુ તેના કલંકનો ! અચલા અને સુરેશ જ્યાં રહેતા હતા ત્યાં આજુબાજુ પ્લેગનું વર્ચસ્વ વધવા માંડ્યું હતું, સુરેશ ત્યાં સેવા માટે જવા માંગતો હતો અને અચલા તેનો વિરોધ કરી રહી હતી .રામચરણ બાબુ અને રાખ્ખુશી બહાર ગામથી આવ્યા ત્યારથી બીમાર હતા. તેથી તેમની ખબર પૂછવા બંને જણા પહોંચ્યા ને ત્યાં ફરી અચાનક મહિમનો સામનો થયો .સુરેશ અને અચલા તેને જોઈ દિગ્મૂઢ થઇ ગયાં. મહિમની ઘૃણા બંને સહન ન કરી શક્યા અને બંને ઘર તરફ વિદાય થયાં.

         મિત્રો.અહીં હું એટલું જ કહેવા માંગું છું વાર્તામાં શરદબાબુ એક એવો ત્રિકોણ રચ્યો છે જે કંઈક જુદુ જ  વિચારવા મજબૂર કરે છે.સુરેશ દુષ્ટ મિત્ર હતો અને મિત્ર પત્નીને ઉઠાવી ગયો હતો શું વિચારો છો ?આ સુરેશ ના પાત્ર વિશે તમે? મારા મંતવ્ય પ્રમાણે મહિમનું એક એવું બાળપણ હતું અને તેનાથી તેને આકર્ષણ હતું. તે મહિમની ગરીબીને મોઘમ સ્વભાવનો જ લાભ લેતો રહ્યો એવું આખી નવલકથામાં આપણને ભાસે છે .

        અચલા મહિમની પત્ની હતી પણ સુરેશની ચાલાકીથી તેના ગૃહમાં દાહ લાગી ગઈ હતી. તેણે પરપુરુષ સાથે રહેવા તૈયાર થવું પડ્યું એટલા પરથી તેણી માટે જે તે વિચારો એ તો અન્યાય કહેવાય તેમ હતું !જો કોઈ એમ પણ વિચારે કે સુરેશે મહિમ માટે ઘણું બધું કર્યું છે તો પણ તે વિરોધાભાસ લાગશે અહીંયા તો અન્યાય મહિમને થયો છે ,પણ શરદબાબુની મહાનતા તો જુઓ આ વિરોધી દેખાતી વાત કેવી કુશળતાથી કરી રહ્યા છે !નવલકથા પૂર્ણ થાય પછી તો આપણે એટલે વાચક વર્ગ કોઈને પણ દોષિત ઠેરવી શકે તેમ નથી, અંતમાં સુરેશ પ્લેગના દર્દીઓની સારવાર કરવા નીકળી ગયો કે મહિમને જોઈ તે સમજી ગયો કે અચલા રૂપી ભાર જે તે વંઢારી શકતો નથી તે તેને સોંપી દઉં .કશું કહ્યા વગર ભાગી નીકળ્યો. અચલાને દ્વિધામાં મૂકી તે ચાલ્યો ગયો, પણ તેણીએ તેને શોધી કાઢ્યો. તેણી ગાડીવાનને લઈને તેના સુધી પહોંચી, પણ સુરેશનો તે અંતિમ કાળ હતો. પ્લેગના દર્દીની સારવાર કરતા તેને પણ પ્લેગ જ થયો હતો.અચાનક બીજે દિવસે મહિમ પણ ત્યાં પહોંચ્યો અને આ પરિસ્થિતિ જોઈ સ્વસ્થ્ય મને અને ચિત્તે તેણે સુરેશના કપાળે હાથ મૂક્યો અને લાલ આંખ ખોલી મહિમને જોતા સુરેશને સંતોષ થયો. ત્રુટક ત્રુટક શબ્દે તેણે મહિમને પોતાના વિલની વાત કરી અચલા ને થોડું ઘણું આપવાનું કહી થાકથી ફરી ચૂપ રહ્યો. મહિમને અચલા માટે ઘણું કહ્યું .અંતે બોલ્યો આપણે ત્રણેય એકબીજાને ઓળખી શક્યા નહીં ! મહીમે તેને અંતે ઈશ્વરનું નામ દેવા કહ્યું પણ ત્યાં મૌન રાખી પડી રહ્યો. રામચરણ બાબુ મહિમની ચિઠ્ઠી મળતા દોડતા આવ્યા, પણ સુરેશનું મૃત્યુ થયું હતું .
          મિત્રો, તે સમયના એક રિવાજ તરફ ધ્યાન દોરું છું .રામચરણ બાબુએ અગ્નિદાહ દેવા અને મુખમાં આગ મુકવા અચલા ને સૂચન કર્યું .એટલે તે સમયે સ્ત્રીઓ સ્મશાને જતી હશે.  અહીં વાર્તા નો અંતિમ ચરણ આવી પહોંચ્યો છે. જુઓ અચલાએ મક્કમતાથી કહી દીધું હતું કે હું તેમની પત્ની નથી !રામચરણ બાબુની મનો દુવિધા બતાવી છે અહીં જે બ્રાહ્મણ આજ સુધી આ સ્ત્રી યુવતીને મા કહેતા હતા , તેમને જ તેણી માટે ઘૃણા થઇ .સુરમાનાં હાથે તે જમ્યા હતા , તેથી કાશી પ્રાયશ્ચિત કરવા ચાલ્યા ગયા .મહિમને સુરેશનું વિલ આપી અચલા નિશ્ચિત થઈ ગઈ ,પણ મહિમ તો તેને માફ કરી એમ જ મૂકી પાછો ફર્યો અને સ્ટેશને પહોંચ્યો ટ્રેનમાં ચઢવા જતા એ જ ડબ્બામાંથી  મૃણાલ અને વૃદ્ધ કેદાર બાબુ ઉતર્યા .મહીમે  તે લોકોને કહ્યું કે તે કલકત્તા જાય છે .સુરેશ બાબુનું ઘર કેહેશો એટલે ગાડીવાન તમને બરાબર લઈ જશે. અચલા ત્યાં જ મળી જશે. સુરેશનું મૃત્યુ થયું છે અચલા એ તેને કોઈ આશ્રમ બાબતે પૂછ્યું હતું .મૃણાલ ,તેને મારગ બતાવ જે .એમ કહી ટ્રેનના ડબ્બામાં ચઢી ગયો .

        મૃણાલનો અંતિમ જવાબ હતો કે મળશે જ ,નહીં કેમ મળે સેજદા ,પણ મારું બધું શિક્ષણ તો તમારું આપેલું છે .આશ્રમ કહો કે આશ્રય કહો !એ ક્યાં છે એટલી ખબર તો હું સેજદી ને આપી શકીશ, પણ એ સમજ તો તમારી જ આપેલી હશે. મહિમ મૃણાલનો આ જવાબ તેની તીક્ષ્ણ દ્રષ્ટિનો ઉત્તર ન આપી શક્યો ,મોં ફેરવી લીધું .ગાડીની સીટી વાગી અને મૃણાલે વૃદ્ધ કેદાર બાબુને કહ્યું,’ ચાલો બાબા આપણે જઈએ’
          અહીં નવલકથા પૂરી થાય છે મૃણાલનાં એ અંતિમ શબ્દો આપણા મનમાં રણક્યાં કરે ને મને તો એક વિચાર પણ આવે છે ,વાચક વર્ગ યોગ્ય અયોગ્ય કોનો અપરાધ અને કોનો નહિ એમ કર્યા કરે અને પોતાની રીતે માનવજાત થઈ  ગુંચવાયા કરે એવી આ ગૃહદાહ નવલકથામાં એક મોટી કથાવસ્તુ છુપાયેલી છે ,જે શરદબાબુ આજથી ૬૦ વર્ષ પહેલા સમજાવી ગયા કે માનવ પોતાના જ કર્મો દુષ્કર્મોમાંથી ફસાતો જાય અથવા તો ગુંચવાતો જાય અને નિર્બળતાથી એવા વલણ કલળમાં સરક્યા જ કરે કે ફરી બહાર આવતાં જ ડર્યા કરે .તેથી મનોવ્યથા અંદર જ રહે એમ ઈચ્છી તે જીવ્યા કરે ,જીવનનું  આ કારુણ્ય એટલે જ ગૃહદાહ  નવલકથા !
          ઘણીવાર દુનિયામાં ભાગ્યે જ કોઈ એવો અપરાધ હોય છે જેને ઈચ્છીએ તો પણ માફી આપી શકતા નથી. તો મોટું દુઃખ સહન કર્યા વિના કોઈ મોટી વસ્તુ પણ પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી .ભગવાનની લીલા પણ ન્યારી છે પોતાનું કે પારકું સ્વજન ક્યાં અને કેવી રીતે મળી જાય તે સમજાતું નથી !એ શરદબાબુએ ખૂબ ખૂબીથી આ નવલકથામાં રચ્યું છે.મિત્રો ,આવા ઊંડા અને ગુઢ વિચાર શક્તિ ધરાવનાર આ શરદબાબુની દરેક નવલકથા આપણને નવા નવા પાત્રોનો પરિચય કરાવે છે .આવી જ વધુ એક નવલકથા લઈ આવતા અંકે મળીએ મિત્રો .
અસ્તુ,
જયશ્રી પટેલ.

વિસ્તૃતિ …૯ -જયશ્રી પટેલ

બિંદુર છેલે ને એટલે કે બિન્દુનો બેટો( બિંદુનો બેટો) શરદબાબુની આ વાર્તા સામાજિક વાર્તા છે.જેમાં એક સંયુક્ત લાગણીપ્રધાન કુટુંબની વાર્તા વિણાયેલી છે વિભક્ત કુટુંબમાં આજકાલ જોઈએ છીએ તેમ ઉપર છલ્લી લાગણીઓ જોવા મળે છે.
અહીં મિત્રો ,બે સગા ભાઈની જેમ રહેતા બે ભાઈઓની આજુબાજુ વાર્તા ફર્યા કરે છે ,પણ બે સગા ભાઈઓ ન હોવા છતાં એમ જ લાગે છે કે જાણે બંને સગા જ છે .સ્વભાવે અને રહેણી કરણીમાં ફર્ક હોય છે . માનવી માનવી વચ્ચે તે અહીં ખૂબ જ ગૂઢતાથી દ્રષ્ટિમાન થાય છે .જાદવ મુકરજી અને માધવ મુકરજી સગા ભાઇ ન હતા એ વાત તેમનાં કોઈપણ વાણી-વ્યવહાર વર્તનમાં દેખાતું નહીં .તેથી આ વાત તે બંને ભાઈઓ તો ખરા જ પણ ગામમાં પણ બધાં વિસરી ગયાં હતાં .મોટાભાઈ જાદવ મુકરજી નોકરી કરતાં ને પોતાનાં નાના સરખા કુટુંબનું પેટ ભરતાં સાથે સાથે નાનાભાઈ માધવને કાયદાની એટલે કે વકીલાતની પરીક્ષા સુધી ભણાવ્યો .તેને જમીનદારની એકની એક પુત્રી બિંદુરવાસિની સાથે પરણાવ્યો પણ હતો. તેણી ખૂબ જ સુંદર હતી ,સાથે સાથે દસ હજાર રૂપિયા નકદ પણ લઈને આવી હતી. તેના રૂપને જોઈ જેઠજી એટલે માધવના મોટાભાઈ તેને મા કહી બોલાવતા તેનાં આગમનથી ઘરમાં સૌને લક્ષ્મીનું આગમન થયું હોય તેવું લાગતું હતું .અંત સુધી જાદવ તેને પ્રેમથી ને માનથી જોતો રહ્યો .

જાદવની પત્ની અન્નપૂર્ણા પણ સ્વભાવે ભોળી ને સાવકાને પોતાના ભેદ ને યાદ ન રાખનારી હતી ,તે સમજુ હતી .તેણી દેરાણી બિંદુરવાસિનીને જોઈ ખૂબ ખુશ થઈ હતી તેની આંખોમાં હર્ષનાં આંસુ આવી ગયાં હતાં,પણ ત્રણ-ચાર દિવસમાં તો તેની સમજમાં દેરાણી નો સ્વભાવ આવી જ ગયો હતો.તેણી પોતાના પતિને ઠપકો આપી ચૂકી હતી કે રૂપ ને પૈસા સાથે ચાર ગણું અભિમાન અને રૂઆબ પણ સાથે લઈને આવી છે નાનીવહુ. જાદવના માન્યામાં ન આવ્યું. તે શાંત પ્રકૃતિનો હતો કચેરીમાં કામમાં ભલો અને ઘરે સેવા પૂજામાં. નાનોભાઈ દસેક વર્ષ તેનાથી નાનો હતો .નવી નવી વકીલાત શરૂ કરી હતી તે પણ પોતાની વહુથી અસંતોષ પામ્યો હતો. ભાભીને મા સ્વરૂપ માનતો. તેથી તેણી પાસે આવી પોતાનું દુઃખ રડતા બોલ્યો,” મોટાભાઈ ને શું માત્ર રૂપિયા જ વહાલા લાગ્યા એ તો હું પણ કમાય લાવત.” ભલો લાગતો આ માનવી પણ શાંતિ ઇચ્છતો હતો.
નાનીવહુ એટલે બિંદુરવાસિની ઉપર મુજબ રૂપે રૂપાળી પૈસે ટકે સુખી ને જમીનદારની એકની એક દીકરી હતી .તેણીને રૂપ સાથે જ ભગવાને એક શ્રાપ અર્પ્યો હતો .તેણીને કોઈ ઊંચે સાદે વઢતું નહિ, કારણ તેણીને ફીટ જેવું ભયંકર દર્દ હતું.એ જોઈ ઘરનાં બધાં ડરતા હતાં. ડોક્ટર બોલાવ્યા વિના છૂટકો જ નહોતો . નોકર ચાકર, બ્રાહ્મણી તો દૂર જ રહેતાં.તેથી હોશથી કરેલા આ લગ્નમાં મોટી ભૂલ થઈ ગઈ હતી એવું સર્વે જાણતા હતા.માત્ર તેના જેઠ તેણીને જગદંબા મા લક્ષ્મી કહેતા અને અંતે બધું આગળ જતાં સારું જ થશે એમ કહેતાં.

અન્નપૂર્ણા અને જાદવને એક દોઢ વર્ષનો પુત્ર હતો ,તેનું નામ હતું અમૂલ્યચરણ એકવાર નાનીવહુ કોઈ વાતે નારાજ થઈ ગઈ અને તેને ફીટ આવવાની તૈયારી જ હતી ને અન્નપૂર્ણા ને શું સૂઝ્યું કે પોતાના દીકરાને ઊંઘતો જ ઉપાડી લાવી ને તેણીનાં ખોળામાં નાંખી ત્યાંથી ચાલી ગઇ. અમૂલ્ય કાચી ઊંઘમાંથી જાગી ગયો અને ચીસો પાડી રડી ઊઠયો .બિંદુ મહા મહેનતે આંખો ઊંચી કરી બાળક ને જોતી રહી ને પછી પોતાની છાતી એ વળગાડ્યો અને ઘરમાં ચાલી ગઈ .ઘરનાં બધાં એ આ જોયું ને અન્નપૂર્ણાને તો દેરાણી માટે ફીટની અમોધ ઔષધિ જ મળી ગઈ .
અહીંથી આ બધાં પાત્રો વચ્ચે મૂળ વાર્તા શરૂ થાય છે .અન્નપૂર્ણા ઘરનાં બધાં કામને લીધે દીકરાને સંભાળી નહોતી શકતી . તેથી અમૂલ્યને ઉછેરવાનું કામ નાનીવહુ બિંદુરવાસિનીએ ઉપાડી લીધું. તેથીજ વાર્તાનું નામ શરદબાબુ એ રાખ્યું બિંદુર છેલે એટલે કે બિંદુનો બેટો . બિંદુ દીકરાને ઉછેરવામાં એવી પડી ગઈ કે તે ભૂલી જ ગઈ કે આ અન્નપૂર્ણાનો દીકરો છે .તેને દૂધ આપવાથી લઈ જમવાનું ,રમવાનું બધું જ સમય પત્રક મુજબ ચાલવા લાગ્યું.અન્નપૂર્ણાનો કોઈ હક્ક જાણે રહ્યો જ નહિ અને પરિણામે મોટો થતો અમૂલ્ય કાકીને મા અને મા ને દીદી કહી બોલવા લાગ્યો .
સમય જતા બિંદુરવાસિની દીકરામાં ઓતપ્રોત રહેવા લાગી ને તેની ફીટ આવવાની બંધ થઈ ગઈ .તેની ઇચ્છા મુજબ દીકરો શાળાએ બંગાળી છોકરાઓ ને શોભે તેવા વસ્ત્રો પહેરી જવા લાગ્યો. ક્યારેક તેનો નાનો મોટો ઝગડો ,બોલાચાલી અન્નપૂર્ણા સાથે થઈ જતી . અન્નપૂર્ણા તેને નાની સમજી માફ પણ કરી દેતી. તેના જેઠની તે લાડકી વહુ મા હતી.તેનો પતિ પણ તેને બહુ દુઃખી ન કરતો .બિંદુરવાસિનીએ જેઠજીની નોકરી છોડાવી તેઓને આરામની જિંદગી જીવવા પણ પ્રેરી દીધાં.નવું મોટું ઘર બનાવવા પણ ઉત્સાહિત કર્યા .
જીવન આમ આનંદ મંગલમાં ચાલી રહ્યું હતું.નવાં ઘરમાં સગાવાલા ને આમંત્રણ મોકલાય રહ્યાં હતાં .ત્યાં જાદવે તેની ફોઈયાત બહેનને જેનું નામ એલોકેશી હતું ,તેની આર્થિક પરિસ્થિતિ નબળી હોવાને કારણે બોલાવી .તેણી તેના પતિ અને પુત્ર નરેન સાથે આવી પહોંચી .નરેન અમૂલ્ય કરતા મોટો હતો .તેનામાં સંસ્કાર ની ખામી હતી .એ તોફાની ,ઘમંડી અને નાના-મોટાનું માન
ન રાખતો. ઘરની પૂજા વગેરે માટે આવેલી એલોકેશી ધામા નાખી ભાઈઓની ભલમનસાઈનો લાભ લઇ રહી હતી .દીકરાને ત્યાં પાઠશાળામાં દાખલો લઈએ ભણવા પણ મૂકી દીધો.નરેનના લક્ષણો જોઈને બિંદુરવાસિની પોતાના પુત્ર અમૂલ્યને દૂર રાખવા ઈચ્છતી .
એકવાર નરેન સાથે તોફાન કરતા અમૂલ્ય શાળામાં પકડાયો, તેને રૂપિયા બેનો દંડ થયો પોતાની માથી તે ડરતો હતો,તેથી તેણે દીદી પાસેથી રૂપિયા લીધાં. દંડ ભર્યો. આ બનાવ ઘરની પૂજા પહેલાં જ બનેલો સ્વભાવગત બિંદુરવાસીની અન્નપૂર્ણા ને જે તે સંભળાવી ગઈ એટલે સુધી કે પિતા સમાન જેઠજી ઘરમાં બેસીને ખાય છે સંભળાવી દીધું .અન્નપૂર્ણા સ્વમાની હતી ,તેણીએ મનોમન નક્કી કરી દીધું કે પતિ નોકરી કરી લાવશે તોજ તે જમશે .દિયરની કમાણીનો એક દાણો પણ મોંમા નહિ મૂકે .આખરે જાવેદે નોકરી શરૂ કરી . પૂજાને દિવસે બિંદુરવાસિની હસતું મોઢું રાખી બધાંની
આવભગત ભારી મને કરતી રહી,કારણ જેઠજી, અન્નપૂર્ણા અને ત્યાં સુધી કે જેને દોઢ વર્ષથી આટલો મોટો કરેલો અમૂલ્ય પણ આ પૂજાનાં સમયે હાજર ન હતા . એકદમ આઘાતથી તેણી બોખલાય ગઈ હતી. બિન્દુરવાસિની બધું જ અસમંજસમાં કરતી રહી.તેનો પતિ માધવ ભાભી ને લઈ આવ્યો તેણી આવી પણ અન્નનો એક દાણો કે પાણી તેણે મોઢામાં ન નાખ્યાં ને રાત્રે પાછી ગઈ .
અમૂલ્ય શાળાએ નવા ઘરવાળા રસ્તે થઈને જ હતો ,પણ લાલ છત્રી આડી રાખીને બિંદુરવાસિની તેને દૂરથી જોતી રહેતી. થોડા દિવસથી તે પણ ત્યાંથી નહોતો જતો નરેન ને પૂછતાં તેને ખબર પડી કે તે શરમનો માર્યો અહીંથી પસાર નથી થતો .તેના થર્ડમાસ્તરે તેનો કાન આમળ્યો હતો .બિંદુથી રહેવાયું નહિ તે ભડકી ઊઠી કે કોઈએ તેને હાથ કેમ લગાડ્યો? તેની મનાઈ હોવા છતાં. અમૂલ્ય માટે કોઈ ખાવાનું નથી આવતું એ જાણી તેણીએ પણ જાણે જમવાનું છોડી દીધું તેને જાદવ નોકરી કરે છે એ જાણીને આઘાત લાગ્યો તેને લાગ્યું પતિથી માડી સર્વેએ તેનો જાણે ત્યાગ કર્યો છે .બિંદુનાં પિતાના ગંભીર માંદગીનાં સમાચાર આવ્યા. તેણી પિયર જવા માંગતી હતી ,તેને જવું પડે તેમ હતું .તે કદી જેઠ જેઠાણીની મંજૂરી વગર કે અમૂલ્યને મૂકી ગઈ નહોતી .જાદવે પોતાની મંજૂરીનો પત્ર મોકલ્યો. તે પાલખીમાં બેસી જતાં જતાં બોલી ગઈ ,”આ જાત્રા છેલ્લી થાય તો સારું .” એ અન્નપૂર્ણા ને દુખમાં ધકેલીને ગઈ.જાદવને ન ગમ્યું ,તેણે અન્નપૂર્ણાને સંભળાવ્યું,”મોટી થઈ તેં એની ભૂલ માફ ન કરી ,તું મોટી શાની?”
ત્યારબાદ સમાચાર આવ્યા બિંદુરવાસિનીને ત્યાંથી ,તેણીએ અન્નજળ ત્યાગ્યા છે .અંતિમ દિવસો છે. માધવ જઈ પહોંચ્યો હતો તેણે તેને પૂછ્યું ,”તારે કોઈ ને મળવું છે ?”પણ એક ખોટો અહંકાર ગળે વિંટાળી લઈ તેણીએ મક્કમ મને ને દ્રઢતાથી ના કહી દીધી. છતાંય સમજદારી દાખવી માધવ પાછો ઘરે આવી દાદા ,ભાભી અને અમૂલ્યને લઈને આવ્યો. માધવે બધાં આવ્યાના સમાચાર આપ્યાં. અન્નપૂર્ણા તેની પાસે તેના માથા આગળ બેઠી તેણીએ મોં ફેરવી લેતા અન્નપૂર્ણા એ કહ્યું ,”જો જેઠજી જાતે તને લેવા આવ્યા છે.”
બિંદુરવાસીનીને તાવ હતો .તેણી દીદી ને પહેલાં માફી આપવાનું કહેતી કહેતી અટકી ગઈ .જાદવે ને અન્નપૂર્ણાએ તેને ઘરે આવવા આગ્રહ કર્યો. મોંઢાપર ઓઢેલી ચાદર અને તેના કૃશ ચહેરાને જોઈ જાદવે કહ્યું કે આમજ એક દિવસ જ્યારે તમે આવડા એક હતાં ને ત્યારે હું જ આવીને તમને મારા સંસારની મા લક્ષ્મીને લઈ ગયો હતો. ફરી તેડવા આવવું પડશે તે નહોતું ધાર્યું ,પણ મા તેડવા આવ્યો છું તો લઈને જઈશ,નહિ તો ફરી ઘરમાં પગ નહિ મૂકું ,તમે જાણો છો હું કદી જૂઠ્ઠું નથી બોલતો. આ વાક્યો સાંભળી શરદબાબુની એ નાદાન નાયિકા બિંદુરવાસિની અન્નપૂર્ણા ને બોલી ઊઠી ,”લાવો દીદી શું ખવડાવવું છે?અને અમૂલ્યને મારી સોડમાં સુવડાવી દો તમે બધાં જઈને આરામ કરો .હવે ભાઈ હું નથી મરવાની .”
મિત્રો આમ સુખદ અંતવાળી આ નવલકથા લોકોને એટલી પસંદ આવી કે શરદબાબુ પણ એકવાર આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા હતાં, કારણ કરૂણાંતવાળી વાર્તાઓ રચનારે એક સુખાંત વાર્તા રચી હતી.નાના અહંકારના ટકરાવમાં કુટુંબ વિખરાયું પણ મોટીવહુ
અન્નપૂર્ણાનાં ઝૂકાવે ફરી પાત્રોને હસતાં રમતાં કરી દીધાં, માધવની જીદ હારી ,તો અમૂલ્યની મૂંઝવણ દૂર થઈ નાદાન બિંદુરવાસિનીની અંતિમ સમજદારી દ્વારા એક સામાજિક વાર્તાનો સુંદર અંત દર્શાવી શરદબાબુની બિંદુર છેલે એટલે બિન્દુનો બેટો અમર થઈ ગઈ .

અસ્તુ.
જયશ્રી પટેલ
૨૭/૩/૨૨

વિસ્તૃતિ …૬ *જયશ્રી પટેલ.

મિત્રો ,
આપણે પરિણીતા વિશે બીજા લેખકનું અને મારું મંતવ્ય જોયું. આજે તેની વાર્તા અને  તેના પાત્રોનો આસ્વાદ  માણીશું.પરિણીતા નવલકથા ગણો કે લઘુ નવલકથા તેના પાત્રો ખૂબ જ સહૃદય પૂર્વક રજુ થયા  છે શરદબાબુએ સૌપ્રથમ તેના નારી પાત્રમાં એટલો પ્રેમ ભર્યો છે કે તે સાહિત્યિક રૂપે શ્રેષ્ઠ તબક્કાની લોકપ્રિય કૃતિ ગણાય છે , શતાબ્દી પહેલા રચાય છે, પણ વાંચતા જાણે આ ભારતમાંની વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં આજે જ રચાઈ હોય તેવી વાર્તા છે.
       લલિતાનું ભાગ્ય તો જો તે મા-બાપ વગરની છોકરી તેના મામા જે માંડ માંડ સાંઠ રૂપિયાની કારકુની કરતા મધ્યમ વર્ગીય અને પાંચ પાંચ દીકરીઓનો બોજ ઢોતા ગુરુચરણ અને મામી ને સહારે ઉછરી રહી છે.લલિતા શ્યામળી છે રૂપાળી પણ ન કહી શકાય પણ તે ઋજુ અને કોમળ જરૂર છે.બધાં જ કાર્યોમાં કુશળ છે. તે મામીની સુવાવડથી લઇ ને ઘરને એવી રીતે સંભાળી લે છે કે આટલી નાની દીકરી કરી શકે છે તેનું આશ્ચર્ય કૃશ થઈ ગયેલા મામાને થાય છે, મામાના પાડોશી નવીન બાબુ લાલચી પ્રકૃતિનાં છે. તેમની પત્ની ભુવનેશ્વરી ઈશ્વરનું માણસ છે .તેઓને લલિતા ખૂબ પ્રિય છે. તેઓનું ત્રણ માળનું મકાન છે જે આલિશાન છે. તો ગુરુચરણના  બે માળના મકાનની અગાશી સાથે જોડાયેલી છે .તેથી આવન-જાવન વિના રોકટોક થતી લલિતા વારંવાર શેખર પાસે પૈસા લેવા, ભુવનેશ્વરીનું કામ કરવા જતી .શેખરના કબાટમાંથી રૂપિયા લઇ લેતી પછી જ જણાવતી. નવીનબાબુની નજર ગુરુચરણના મકાન ઉપર હતી .બીજી દીકરીનાં લગ્ન  વખતે ઘર ગીરવે મૂકી તેમણે નવીનબાબુ પાસે પૈસા ઉધાર લીધાં હતાં. હવે તો ગુરુચરણ બાબુ છ મહિનાથી વ્યાજ પણ ચૂકવી શકતા નહોતા .નવીનબાબુની  નજર ને દાનત  તેમની નજરમાં છૂપી પણ નહોતી . એવામાં જ લલિતાની સખી ચારૂબાળાને ત્યાં તેના મામા ગિરીનબાબુ આવી ચઢે છે .એ પહેલાં પણ એક-બે વાર આવ્યા છે તેથી બધાં જ તેને ઓળખે છે.જે બ્રાહ્મો સમાજી અને  ખમતીધર કુટુંબનાં છે .તેના આગમનથી તેની બહેન ખુશ છે વારંવાર પત્તા રમવા લલિતાને બોલાવે છે એમાં ગિરીનબાબુનો ઘરોબો ગુરુચરણ જોડે જોડાય  છે .તે વિના વ્યાજે રૂપિયા ચૂકવી ગુરુચરણ નું દેવું ચૂકવી આપે છે.તે ખૂબ જ વિશાળ હૃદયી છે .લલિતાથી આકર્ષિત થાય છે .લલિતા પણ પોતાના મામાને મદદ કરનાર પ્રત્યે  કૃતજ્ઞતાનો ભાવ રાખે છે ,નાટક સિનેમા જોવાના પ્રોગ્રામ બને છે .
         અહી કથા વળાંક લે છે .બાળપણથી શેખર સાથે સ્નેહ સંબંધોથી જોડાયેલી લલિતાને ગિરીન મિત્ર લાગે છે,પણ શેખર આ સહી શકતો નથી, તેને મેણાં ટોણાં મારે છે .લલિતા સમજી શકતી નથી . એક દિવસે શેખર માતા સાથે  બહારગામ જવાનો હોય છે .ત્યારે હંમેશની જેમ લલિતા તેની ટ્રંક ભરી રહી છે.  અગાસીમાં જતાં તેની નજર તેની બહેન અન્નકાળી જે ફૂલની માળા ગુંથી રહી છે તેની તરફ  જાય છે અને પૂછતા તેણી કહે છે કે આજે રાત્રીએ સારું મૂરત છે તેના ગુડ્ડાના લગ્નનું ,તેની પાસે બે રૂપિયા માંગે છે અને લલિતિા તેણીને શેખર પાસે મોકલે છે . તો શેખર તેની પાસે એક માળા મંગાવે છે,અને સમયના અભાવને કારણે અન્નકાળી લલિતા ને મોકલે છે ,અને તે ક્ષણે લલિતાથી એવું કૃત્ય થઈ જાય છે,  તે માળા રમત-રમતમાં શેખરના ગળામાં પહેરાવી  દે છે.
         શેખર ખરેખર ચમકી જાય છે ! આ પ્રસંગ   કથાને પ્રેરક બનાવી દે છે. શેખર લલિતાને  આમ કરવાનું અને તે કર્યા પછી તેનું પરિણામ શું? એ વિશે સમજાવે છે લલિતા સમજે છે શરમથી લાલ લાલ થઈ જાય છે, પણ તેણી ક્ષણમાં જ બદલાઈ જાય છે .તે જ ક્ષણે શેખર તે માળા કાઢીને લલિતાને પહેરાવી દે છે. લલિતા ગભરાઈ  અને શરમાઈ ને તે આઘી ખસી જાય  છે .શેખર તેને નજીક ખેંચી  છાતી સરસી ચાંપી તેને એક દીર્ઘ ચુંબન કરી કહે છે કે હવે લલિતા  તને મારે કાંઈ જ કહેવું નથી તું જ સમજી જશે .લલિતા રોમાંચિત થઈ ઉઠે છે,શેખર કહે છે કે  કે હું ઘણાં સમયથી કશ્મકશમાં હતો, પણ બધું જ અણધાર્યુ પાર પડી  ગયું. હું તારા વિના રહી શકું તેમ નથી . લલિતા ને કુટુંબ માટે ડર લાગે છે.
          આ પ્રકરણ પછી ઘણાં બનાવ બને છે, ગુરુચરણ દીક્ષા લઈ બ્રાહ્મ બને છે તેથી શેખરના પિતા ગુસ્સે થઈ બે ઘર વચ્ચે દિવાલ ઊભી કરે છે. ગુરુચરણ ગિરીન અને લલિતાના લગ્ન નક્કી કરે છે. શેખર ને પણ મનમાં થાય છે કે પૈસા ખાતર લલિતાને તેના મામા વેંચી કાઢી છે .પિતાના ગુસ્સાને કારણે હવે લલિતા માટે તેમને સંમત કરવા અઘરું કાર્ય છે. એ શેખર સમજે છે. બીજી બાજુ સ્વાસ્થ્ય કથળતા ગિરીન તેમને એટલે ગુરુચરણના પરિવારને પોતાને ત્યાં મુંગેર લઈ જાય છે. લલિતા સાથે તેના લગ્નની વાત ચાલે છે પણ લલિતા કોઈને પણ કાંઈ જ કહ્યા વગર ફક્ત ગિરીનને તેનાથી વાકેફ કરે છે પોતે પરિણીતા છે .અહીં લલિતાને મનોભાવના મક્કમ દ્રઢ બતાવી છે .શેખર તેના માટે અનુમાન બાંધી લે છે કે લલિતા તેની નથી. ગુરુચરણ દવાદારૂ કર્યા પછી પણ સ્વસ્થ થતા નથી વર્ષ પછી મૃત્યુ પામે છે.શેખરના લગ્ન આ દરમિયાન નક્કી થાય છે, પણ અહીં નવનીતરાયનું પણ અણધાર્યું મૃત્યુ થાય છે અને લગ્નને એક વર્ષ મૂલવતી રાખે  છે. લલિતા ને તેના મામીના કોઈ સમાચાર ત્રણ વર્ષના વહાણાં  વિતી જવા છતાં મળતા નથી . શેખરના  મનોપટ પર જાણે લલીતા વિસરાઈ ગઈ હતી .અચાનક ગુરુચરણનો પરિવાર પાછો ફર્યો છે તે જાણકારી તેના કાને આવે છે .પિતાના મૃત્યુ પછી તેની માતા ભુવનેશ્વરી કાશી રહેતા .તેથી તે ગુરુચરણના પત્ની આગળ શોક વ્યક્ત કરવા આવે છે અને લલિતા ને દૂરથી જોઈ તેને ઘૃણા થાય છે .તેના માનસપટ પર એક જ છાપ છે કે લલિતાએ ગિરીન સાથે પૈસા ખાતર લગ્ન કરી લીધાં છે .આથી  તેને માફ કરી શકતો નથી તેનાં લગ્નને દસ બાર દિવસ બાકી રહી જાય છે અને તે દરમિયાન માતા ભુવનેશ્વરીને તે પોતે જઈ લઈ આવે છે. તે દરમિયાન લલિતાની મનોદશા વિચિત્ર બને છે,શેખર  એને ટાળે છે.સત્ય જાણવાની મનોઈચ્છા પણ વ્યક્ત કરતો નથી. ગિરીન અચાનક કોઈ  કાર્ય માટે તેને મળે છે અને તે જણાવે છે કે લલિતા પરિણીતા હતી તેથી તેણે નિશ્વાર્થ પણે તેણીનો ત્યાગ કરી તેની મામાની દીકરી અન્નકાલી સાથે પરણ્યો છે. શેખર પર પહાડ તૂટી પડે છે. તો તે લલિતાને અન્યાય કરી ચૂક્યો છે અને આ બ્રાહ્મ યુવાન તેને નિસ્વાર્થ પ્રેમ કરી અને  મહાન સાબિત થયો છે .શેખર માથા પછાડી પસ્તાય છે.
           માતા ભુવનેશ્વરી નવા કપડાં લલિતાની મદદથી સંજોરી  રહ્યાં હતાં, ત્યાં જ શેખર પોતાના મનની ભાવના રજૂ કરે છે કે તેને આ લગ્ન મંજૂર નથી.માતા તેની પર ચિઢાય જાય છે.  તે માતાને જણાવી દે છે કે લલિતા સાથે તેણે ચાર વર્ષ પહેલા જ લગ્ન કરી લીધાં છે.  ભુવનેશ્વરી ને આમ પણ લલિતા ખૂબ પ્રિય હતી. અહીં આનાકાની તો સવાલ જ ઊભો ન થયો માતાએ સહર્ષ સ્વીકારી લીધું અને મોટા પુત્ર અવિનાશ ને  જણાવવા નીકળી પડી.
       અહીં શરદબાબુની સુંદર શ્રેષ્ઠ નવલકથાનો સુખદ  અંત આવે  છે .આ કથામાં શરૂઆત એક દીકરીનાં જન્મના વધામણા થાય છે ,ખુશી અને દુઃખ છવાયેલું છે .ગુરુચરણ આ ભાર સહન નથી કરી શકતા .બન્ને પિતાના મૃત્યુ પછી શેખર  લલિતાના લગ્નના સુખદ સમાચાર સાથે અંત પણ આવે છે
         અહીં જોવા જઈએ તો ત્રણેય પાત્રો ખૂબ જ સરસ રીતે રચાયા છે. લલિતા જેવી મનસ્વી સ્ત્રી જે પોતાના દ્રઢ મનોબળ સાથે ઉત્તમ દાખલો બેસાડી જાય છે, પણ શેખર પિતાથી ડરતો પુત્ર છે તેથી નિર્ણય લેતા લલિતા ને અન્યાય કરી બેસે છે.ગિરીન બ્રાહ્મ છે છતાં નિસ્વાર્થ પ્રેમનો સુંદર દાખલો બેસાડી .લલિતા જેવી સ્ત્રીનાં વિચારોને માન સન્માન આપે છે ,સાથ સહકાર આપે છે .દરેક પ્રસંગમાં નાટ્યાત્મકતા દેખાય છે સંવાદમાં જોરદાર રીતે વાંચકોને જકડી રાખે છે , લાંબી ટૂંકી નવલકથા તરીકે પરિણીતા માન્યતા પામી છે .શરદબાબુની આ નવલકથા લોકોના હૈયે વસી ગયેલી બેનમૂન નવલકથા છે.

અસ્તુ.
*જયશ્રી પટેલ*
  *૬\૩\૨૨*

હેલીના માણસ – ૬ | સ્વજન જેવું

| ગઝલ-સ્વજન જેવું 

તમારી  યાદમાં   મુજને   જીવન  ભાસ્યું     જીવન  જેવું,

વૃથા  ઉત્પાત  પરવારી   અમન  પામ્યો      અમન જેવું.

મળી નજરોથી નજરો ત્યાં જ દુનિયા દિલની પલટી ગઈ.

ભરેલું   છે    તમારી   આંખમાં     શું      સંવનન   જેવું.

યદિ    મારી નજર  સામે   તમે  છો     તો    બધુંયે  છે,

તમારી   વિણ   મને   આ  વિશ્વ લાગે છે   વિજન   જેવું.

ફકત એક   દિલ   હતું   તે પણ તમારું થઈ ગયું ચાહક,

રહ્યું   ના    કોઈપણ    મારું હવે  વિશ્વે       સ્વજન જેવું.

વિતાવી  આગમન-આશા   મહીં હવે   રાતોની  રાતો મેં,

છતાં  દર્શન તો દર્શન,   પણ   ન દીઠું   કૈ  સ્વપ્ન જેવું.

તમોને  દિલ તો  શું,અસ્તિત્વ   પણ   અર્પણ કરી  દીધું,

હવે  મુજ  પાસ ક્યાં છે  કંઈ મરણ   જેવું,  જીવન  જેવું.

તમારે   દ્વાર આવીને      અહર્નિશ   એ જ    યાચું  છું,

છુપાયેલી મજા છે ઓ  ”ખલીલ’! એની    વ્યથા માંહે,

પ્રણય -ગુણગાન    ગાવાને    કવન આપો  કવન જેવું.

નથી  હોતું પ્રણયમાં  કંઈ   દરદ, દુખ      કે દમન જેવું.

–ખલીલ ધનતેજવી

રસાસ્વાદ 

વાત ગઝલની હોય અને એમાં પ્રણયની વાત ન હોય એવું ક્યાંથી બને?  ખલીલ સાહેબની ગઝલોમાં પ્રેમની વાતો પ્રચુર માત્રામાં મળી આવે. કોઈ જ્યારે આવી સંવેદના અનુભવે ત્યારે તેના દિલમાં ઉદ્ભવેલી લાગણીઓનું વર્ણન કરવામાં તેમનો એક એક શેર તાદ્દશ ચિત્ર રજુ કરે છે. એવું પણ બનતુ હોય છે! કોઈ અનાયાસ જ ગમી જાય અને ત્યારે આખી દુનિયા જ જાણે બદલાઈ ગઈ હોય છે, બધું નવું નવું! શું કારણ હશે એનું? શું એ આંખોમાં જ કંઈ હશે? સંવનન જેવું? હાસ્તો! અને પછી એ વ્યક્તિ નજર સામે હોય ત્યાં સુધી લાગે કે, બધું જ સુખ, અરે! પુરેપૂરી દુનિયા પોતાની પાસે છે. પણ જ્યાં એ ઓઝલ થાય ત્યારે આંખો સામે શૂન્યાવકાશ સર્જાય! જાણે આખી દુનિયામાં કોઈ છે જ નહીં! બધું જ ખાલી ખાલી. કવિ અહીં ચોટદાર વાત કહી દે છે. પોતાનું કહેવાય એવું તો એકમાત્ર દિલ હતુ તે પણ હવે તમારું ચાહક થઈ ગયું એટલે મારી પાસે તો હવે કશું પોતાનું કહેવાય તેવું છે જ નહીં. 

મિલનનો સમય પુરો થતાં જ પ્રેમી તરત જ, બીજી જ પળે ફરીથી પ્રિયજનનાં આગમનની રાહ જોવા લાગે છે. એના અજંપાથી રાતની ઊંઘ વેરણ બની જાય છે. અને એટલે સપનાં પણ ક્યાંથી આવે? સરવાળે તો ના એ ખૂદ આવે કે ના સપનું! ને એટલે સપનાંમાં પણ એમના દિદાર ના થાય. સમગ્ર અસ્તિત્વથી સમર્પિત પ્રેમી એટલી હદે દુનિયાથી અલિપ્ત થઈ જાય છે કે, તેની પાસે હવે જીવવા જેવું કંઈ જ રહેતું નથી કે મરણ જેવું પણ કંઈ જ નથી. આ શેર વાંચીએ ત્યારે આપણને શરદચંદ્રનો દેવદાસ અચૂક યાદ આવે. પારોની યાદને ભુલવા સતત શરાબમાં ડુબીને જીવન ફના કરી નાખનાર દેવદાસ!   આ જ વાત ખલીલ સાહેબના શબ્દોમાં જોઈએ તો, 

તમોને  દિલ તો  શું,અસ્તિત્વ   પણ   અર્પણ કરી  દીધું,

હવે  મુજ  પાસ ક્યાં છે  કંઈ મરણ   જેવું,  જીવન  જેવું.

આવા સંજોગોમાં સ્નેહનાં સંભારણાંનાં ગીતો ગાવાનું કરી શકાય સાથે વિતાવેલી પળોની યાદોને વાગોળવા સિવાય બીજું શું કરાય? ખરેખર તો એ વ્યથાના ગીતો બનતાં હોય છે પણ કવિ કહે છે, એમાં પણ એક મઝા હોય છે. પ્રણયમાં હોવાનો અહેસાસ જ એવો અદ્ભુત હોય છે કે, એમાં કોઈ દુઃખ, કોઈ દર્દ હોઈ જ ના શકે. પછી તો એ યાદોમાં જ જીવન યથાર્થ લાગવા માંડે. અને બધા ઉત્પાત શમી જાય અને પરમ શાંતિની પ્રાપ્તિ થાય! 

મિત્રો, આજની આ ગઝલ અને રસાસ્વાદ મારી નજરે તમે ચોક્કસ માણ્યાં હશે. વધુ એક ગઝલ અને રસાસ્વાદ દ્વારા આપણે ખલીલ સાહેબને વધુ ઓળખવા પ્રયત્ન કરીશું આવતા સોમવારે.

નમસ્કાર

રશ્મિ જાગીરદાર

ફરી…કલરવ અને કોલાહલ – 5

ભૂલો ભલે બીજું બધું …

મેં મારા દાદાને  જોયેલા નહી. મારા જન્મ પહેલાજ તેમનો સ્વર્ગવાસ થઈ ગયો હતો. મને પપ્પા અને બીજા સગા-વ્હાલાઓ કહે કે દાદાના વ્યક્તિત્વના ઘણા પાસાઓ મારામાં આવ્યા છે. દાદીની હૂંફમાં બાળપણ વીતાવ્યાના ઘણા સંસ્મરણો આજેપણ સ્મૃતિમાં અકબંધ છે. બા મને ‘ગગો’ કહી સંબોધતી. નાનપણમાં કચરાવાળી બાઈ મકાનમાં ઘરના આંગણે કચરો લેવા બૂમ પાડે ત્યારે હું બહુ ડરી જતો અને બા ના પડખામાં ભરાઈ-સંતાય જતો. નાનપણમાં મારી પ્રકૃતિ ગુસ્સા વાળી હતી એટલે ક્યારેક ધાર્યું ન થતું તો હું ગુસ્સામાં આવી બા ના સાડલાના પાલવનો છેડો દાંતમાં ભરાવી તેના ચીર કરી નાખતો. પણ બા બધું સહન કરે. ક્યારેક મને ‘મારા રોયા.. મારા પિટીયા..’ કહી મારી-ભગાડવાનો ડોળ કરે પણ પછી ફરી તેના ‘ગગા’ને પોતાની બાથમાં ભરી લે. અમ ભાઈ-બહેનોને બા સાત ખોટના સંતાનો કહેતા. પિતાજી સાહિત્યકાર સાથે શિક્ષણશાસ્ત્રી પણ હતા. ઘાટકોપરની ગુરુકુળ શાળાઓમાં બા ના નામની શાળા કરી. ‘મા’ નું ઋણ શી રીતે ચૂકવાય? પણ તેનો સ્વીકાર અને સત્કાર કરતો ‘માતૃ વંદના’ કાર્યક્રમ પિતાજીએ યોજ્યો અને સામાજિક મંચ ઉપર બા ને પ્રથમવાર બેસાડ્યા. અમે ત્યારે ઘણા નાના હતા. બા ને હંમેશા ઘરના હીંચકે કે પથારી પર બેઠેલા જોયેલા. આજે આવડા મોટાં સ્ટેજ પર બા ને જોઈ આશ્ચર્ય લાગ્યું. વળી નજર ગોતવા લાગી કે આટલા બધા લોકો વચ્ચે બા ક્યાં ખોવાઈ ગયા? બાજુમાં સર્વ શ્રી ગુલાબદાસ બ્રોકર, અમૃતલાલ યાજ્ઞિક, દિનકર જોશી વગેરે ઘણા સાહિત્યકારો, મહાનુભાવો હતા પણ માડીનો જીવ હતો તેની મૂડીમાં અને એના કરતા વધારે તેના વ્યાજમાં એટલે કે અમારામાં જ.  જેટલા દાદીએ લાડ લડાવ્યા એટલોજ પ્રેમ નાનીએ આપ્યો. નાની બોરીવલી રહે એટલે નાનપણમાં અમે તેને ‘બોરીવલી બા’ કહી બોલાવતા. વૅકેશનમાં મામાના ઘરે ધમ્માલ તો હોય પણ સાથે  ‘બોરીવલી બા’ ના હાથના નાશ્તાના મુઠીયાનું પ્રલોભન વિશેષ હતું. વૈષ્ણવ સંપ્રદાયની ઘણી રીત-રિવાજોની સમજણ અમને નાનીને ત્યાંથી મળી.

દાદા-દાદીનો પ્રેમ મારી મોટી દિકરીના નસીબમાં હતો. તેનું બાળપણ મુંબઈમાં વીત્યું. એક વખત નાનપણમાં દાદાના લખેલા લેખ પર તેણે કલર પેનથી લીટાઓ મારી દીધા. આ જોઈ મારી પત્ની દિકરી ઉપર ગુસ્સે થઇ ગયી ત્યારે મારા પિતાજી વચ્ચે આવ્યા અને પૌત્રીનો પક્ષ તાણ્યો. પછી પિતાજી લેખ પાછો લખવા બેઠા અને સાથે પૌત્રીને કોરો કાગળ આપી પાસે બેસાડી. બન્ને દાદા-પૌત્રીએ પોતાનું કાર્ય પૂર્ણ કર્યું. નાની દિકરી વર્ષો પછી જન્મી અને એટલે એની કિસ્મતમાં દાદા-દાદીનો પ્રેમ ન્હોતો. તે અમને હંમેશા કહે કે દીદી કેટલી નસીબદાર છે કે તેને ગ્રાન્ડ પેરેન્ટ્સ સાથે રહેવા મળ્યું. પરંતુ બન્ને બહેનો ને નાના-નાનીનો ખુબ પ્રેમ મળ્યો અને નાના-નાની સિંગાપોર ફરવા આવ્યા ત્યારે તેમની સાથે રહેવાનો મોકો પણ મળ્યો અને નાનાજી ના વાર્તાવિશ્વમાં અનેકવાર વિચરવાનો લ્હાવો મળ્યો.

ચિમનકાકાનો એક રસપ્રદ કિસ્સો યાદ આવ્યો. ખૂબજ મિલનસાર સ્વભાવના ચિમનકાકા, સમાજના અગ્રણી હતા.પાંચમાં પુછાય એવા વ્યક્તિ. સમાજમાં આબરૂ સાથે પૈસા પણ સારા એવા કામાવેલા. પત્ની થોડા સમય પહેલા અવસાન પામેલા. ઘરે દિકરો-વહુએ બધુ સંભાળી લીધેલું. પૌત્ર-પૌત્રીનું સુખ પણ હતું અને દિકરો ધંધામાં ઠરીઠામ થઈ ગયો હતો, એટલે ચિમનકાકાને માથે કોઈ ચિંતા ન હતી. પૂરતો સમય સામાજિક કર્યો અને મિત્રોમાં ખરચતાં. ચિમનકાકા વૈદિક-સનાતન ધર્મના ઊંડા અભ્યાસી હતા. એમાય આશ્રમ વ્યવસ્થાની વાત એમને બરોબર ગળે ઉતારેલી. ગૃહસ્થાશ્રમ વટાવી વાનપ્રસ્થના આરે ઉભા ચિમનકાકા ઘણીવાર વિચારતા કે આજના સંદર્ભમાં ખરું વાનપ્રસ્થ જીવન શું છે? (વાનપ્રસ્થનો શબ્દાર્થ જંગલ તરફ પ્રયાણ કરવું થાય). શું ઘર સંસાર છોડી દેવા? સમાજ કલ્યાણ કામ ત્યજવા? અસમંજસ ઘણી હતી. એકવાર એમના એક મિત્રએ કોઈ વૃદ્ધાશ્રમની વાત તેમને કરી. તેની સુવિધાઓ,પ્રકૃતિ નું સાન્નિધ્ય, અને લોકોના સાથ-સમુદાયની પ્રશંસા કરી. વાત કરી મિત્ર તો રવાના થયા પણ વૃદ્ધાશ્રમના જીવનની કુતુહલતા ચિમનકાકાના મનમાં રહી ગયી અને ચિમનકાકાના મનમાં વાનપ્રસ્થનો વિચાર જાણે પાછો બૂમરેન્ગ થયો. ચિમનકાકાના પ્રાયોગિક મને કંઈક નક્કી કર્યું.

વૃદ્ધાશ્રમમાં કામચલાઉ પ્રવેશ લઈ ચિમનકાકા એક નવા જ અનુભવ માટે તૈયાર થયા. મનમાં વાનપ્રસ્થ જીવનનો કોઈક અંશે આરંભ થયો હોઈ એવો વિચાર આવ્યો અને આનંદ થયો. શરૂઆતના દિવસો ખૂબ જ શાંતિપૂર્ણ ગયા. દિકરો-વહુ નિયમિત ફોન કરી ખબર પૂછે અને જરૂરિયાતની ચીજ-વસ્તુઓ પહોંચતી પણ કરે. ચિમનકાકા દરરોજ નવા મિત્રો બનાવતા, લોકોની નવી જીવનશૈલી જોતા. જાણે હોલીડે રિસોર્ટ જેવું લાગતું હતું. જેમ જેમ ત્યાંના રહેવાસીઓની નજીક આવ્યા, તેમના જીવનમાં ડોક્યું કર્યું, ત્યારે ખબર પડી કે એમાના કેટલાક સંતાનોથી તરછોડાયેલા હતા તો કેટલાક માત્ર સગવડતા માટે ત્યાં રહેતા હતા. સાંજે બધા મળે એટલે હસે, વાતો કરે પણ ચિમનકાકાને તેમના સ્મિત પાછળ સંતાનોથી અળગા રહેવાની નિરાશા ડોકાયા કરે. વૃદ્ધાશ્રમના સંચાલકની મદદથી તેમણે અમુક રહેવાસીઓના સંતાનો નો સંપર્ક કર્યો, તેમના માતા-પિતાના હૃદયના હાલ કહ્યા. એ શબ્દોની કોઈ જાદુઈ અસર થઈ હશે એમ થોડા દિવસો બાદ તે સંતાનો મા-બાપને વૃદ્ધાશ્રમમાંથી તેડવા આવ્યા. જતા જતા ચિમનકાકાએ મા-બાપને કહ્યું “હવે આગામી પેઢી માટે આપણે સલાહકારની ભૂમિકા કરવાની છે – Let them take charge”. પછી સંતાનોને કહ્યું “અગણિત છે ઉપકાર મા-બાપના..એ કદી વિસરશો નહિ”. સંતાનોએ અશ્રુસભર નજરે ચિમનકાકા ને પ્રણામ કરી તેમના આશિર્વાદ લીધા. 

ચિમનકાકાને સંતોષ થયો. સાથે જીવનના આ નવા તબક્કા વિષે સમજ વધી. ગૃહસ્થ જીવનમાં ગમતું હતું તે ગુંજે ભર્યું, ખૂબ ખાધું પીધું ને મોજ કરી. હવે વાનપ્રસ્થમાં ગમતાનો ગુલાલ કરવો રહ્યો. પરિવારને ત્યજીને નહિ પણ સમજીને રહીયે. આપણે પરિવારનો ભાર પણ નહિ ને સૂત્રધાર પણ નહિ – ફક્ત આધાર થઈ ને રહેવું! એ પણ પરિવારને જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં જ. અર્થ અને કામ થી સભર આ જીવનને હવે ધર્મ અને મોક્ષના ડિરેકશનમાં વાળવું પડશે. ટપાલ પર ટપાલ ટીકીટ નો ગુંદર ધીરે ધીરે છુટ્ટો પડે એમ સંસારમાં ચોટેલું આ ચિત્ત ધીરે ધીરે ઓગાળવાનો પુરુષાર્થ કરવા ચિમનકાકાએ કમ્મર કસી.

પશ્ચિમ સંસ્કૃતિમાં મા-બાપ સાથે રહેવું અજુગતું છે અને એ ક્યારેક તમારી અસફળતાનું માપદંડ પણ ગણાય છે. પણ પૂર્વની ઘણી ખરી સંસ્કૃતિઓમાં સંયુક્ત કુટુંબ એક ધોરણ છે. ખાસ કરીને મા-બાપ સાથે રહેવું કે તેમની નજીક રહેવું અને તેમને એકલા ના મુકવા એ વાતને ખુદ સરકાર પ્રોત્સાહન આપે છે. સિંગાપોર જેવા દેશમાં પરિણીત યુગલો અથવા સિંગલ્સ કે જેઓ તેમના માતાપિતા સાથે નવા ખરીદેલ કે પુનર્વેચાણ ફ્લેટમાં રહે છે તેઓ સરકાર તરફથી ગ્રાન્ટ માટે હકદાર છે. ચીન પોતાની નીતિઓ વિકસાવવાની યોજના ધરાવે છે જેના દ્વારા સંતાનો માતાપિતા સાથે અથવા તેમની નજીક રહેવા માટે પ્રોત્સાહિત થશે અને વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમની સંભાળ લેવાશે અને બાળકો દાદા-દાદી કે નાના-નાની ની નિશ્રામાં ઉછરશે. 

મુંબઈ જેવા શહેરોમાં ખાવા રોટલો મળે પણ રહેવા ઓટલો મળવો મુશ્કિલ છે. એમાં વળી કુટુંબ વિકસે તો  વ્યવહારુ નિર્ણય લેવા જ પડે. પણ ગોઠવણી એવી કરવી કે આપણા મા-બાપ તેમની પાછલી જીંદગી આપણી હૂંફ માટે ન તરસે અને આપણા સંતાનો આપણા મા-બાપના સાન્નિધ્યથી વંચિત ના રહી જાય. માતા-પિતા સમક્ષ આ આપણું કર્તવ્ય છે અને માતા-પિતા સ્વરૂપે આ આપણી ફરજ પણ છે.

 

-મિહિર ચંદુલાલ સેલારકા

સિંગાપોર  (1-Mar-2022)

વિસ્તૃતિ.. ૫ * જયશ્રી પટેલ

શરદબાબુની નવલકથાઓનાં પાના ઉથલાવતા એક એવું સ્ત્રી પાત્ર નજર સમક્ષ ઉભું થયું ને તે પાત્ર એટલે લલિતા. લલિતાને યાદ કરતાં આપણી નજર સમક્ષ ઊભી થઈ જાય છે, મિનાકુમારી, સુલક્ષણા પંડિત અને અંતે વિદ્યાબાલન. બંગાળીમાં મૌસમી ચેટર્જી.જાજરમાન અભિનેત્રીઓ કે જેમણે શરદબાબુની લલિતા બની તખ્તો સંભાળ્યો સાથી શેખરની ભૂમિકા ભજવી અશોકકુમારે ફિલ્મ ૧૯૫૩માં આવી.પરિણીતા નામ ન રાખતા ફિલ્મ સંકોચ જેમાં સુલક્ષણા પંડિત અને જિતેન્દ્ર બન્યાં શેખર ને એ ફિલ્મ આવી ૧૯૭૬માં. અંતિમ ફિલ્મ બની શૈફઅલીખાન અને વિદ્યાબાલનની જે બની ૨૦૦૫માં. ૧૯૬૯માં બંગાળીમાં ફિલ્મ બની સૌમિત્ર ચેટર્જી અને મોસમી ચેટર્જની અભિનય કળાનાં ખૂબ વખાણ થયાં.
ત્ચારેય ફિલ્મોએ તહેલખો મચાવ્યો ને યુવાન છોકરા છોકરીઓએ પરિણીતા ખરીદીને વાંચી.આવી પરિણીતાનો ગુજરાતીમાં અનેક લેખકોએ અનુવાદ કર્યો છે. વિવેચના કરી છે.
આ વાર્તા એટલી સામાજીક હતી કે તે સમયનું બંગાળ સચિત્ર ઊભું થાય. અહીં પણ બ્રાહ્મો સમાજ અને બંગાળી સમાજની સુદૃઢતાનું ચિત્ર વિશેષપૂર્વક ઊભું થયું છે. દરેક પાત્રોને ખૂબ જ ખૂબીથી લેખકે આલેખ્યા છે.સાહિત્યની દ્રષ્ટિ પણ આ રચના શ્રેષ્ઠ છે.
રા.વિ.પાઠક લખે છે,” આ વાર્તા અનેક દ્રષ્ટિએ સુંદર છે. તેના પ્રસંગોની ગૂંથણી સુંદર છે. તેના અંગપ્રત્યંગનાં પરસ્પર પ્રમાણો સુંદર છે.વાર્તાની નાયિકા લલિતાનાં માનસનો વિકાસ. તેની લાગણીનાં પરિવર્તનો અને તેને લીધે વાર્તાનાં બદલાતા જતાં ભાવો અને સમગ્ર રસ -બીજી તરફ વાર્તાનાં પાત્રોનાં સ્વભાવોનું વૈવિધ્ય અને તેની ફૂલ ગૂંથણી અને બંનેમાં કવિએ કવિએ વિશિષ્ટ શક્તિ બતાવી છે.”
લેખકને મતે સ્ત્રીઓ ઘરમાં દમન પામે કે બહાર બળાત્કારનો ભોગ બને બન્ને સ્ત્રીઓ સમાન જ છે. આખરે તે પીડિતા જ છે.ઘરથી તરછોડાયેલી કે નારાજગી પામેલી કે પતિતા સ્ત્રીઓ પ્રત્યે તેઓનો જુદો આર્વિભાવ હતો તેથી તેઓ અંતઃકરણથી તેને પોતાના સાહિત્યમાં ન્યાય આપવામાં પ્રયત્ન કરતાં.
પરિણીતાની લલિતા તેમાંનું જ એક પાત્ર હતું.પરિણીતા આમ જોવા જાવ તો પ્રણય મિકોણની વાર્તા છે પણ ખરેખર ત્રણે પાત્રો અલગ જ પ્રેમની ભાષા જાણે છે. શેખર જીદ્દી ને અડિયલ છે તો લલિતા પ્રેમનાં શ્રૃંગારથી એકનિષ્ઠ પ્રેમિકા ને ગિરીનબાબુ બ્રાહ્મોસમાજી
પણ શિક્ષિત સહૃદયી મિત્ર સાબિત થાય છે.
આમ ૧૯૧૪માં લખાયેલી વાર્તાએ અનુવાદ રૂપે ગુજરાતી ભાષામાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે તે વખતે સ્ત્રીને તુચ્છ સમજનાર સમાજ સમક્ષ આવી ઉત્કૃષ્ટ વાર્તા આવી અને સમાજમાં એવી તો લોકોને સ્વીકાર્ય લાગી કે સાહિત્ય જગતમાં ડંકો વગાડી ગઈ. આવી સુંદર વાર્તાને વાંચી યુવા પેઢી સ્ત્રી પ્રત્યે એક ઊંચો ભાવ સ્પંદન કરી ગઈ.

પ્રસાદ બ્રહ્મભટ્ટજી ૨૦૦૮ ને ૨૦૧૧ તેની ગુજરાતી આવૃત્તિ વાંચકો સમક્ષ વિશ્લેષણ અને આસ્વાદ સહિત મૂકી પૂર્ણ ન્યાય આપ્યો.ડો.ભરતકુમાર ઠાકરે તેને ભારતીય નારીનાં પ્રેમાળ આંતરવિશ્વને ઉજાગર કરતી નવલકથા કહી છે.

મિત્રો વિસ્તૃતિની આગલી શ્રેણીમાં શરદબાબુની શ્રેષ્ઠવાર્તામાંની એક પરિણીતાનો આસ્વાદ જે હું સમજી છું તે રજુ કરીશ

જયશ્રી પટેલ
૨૬/૨/૨૨

સંસ્પર્શ-5 –

ગીરના તળની મીઠી મધ જેવી અસલ ભાષા ધ્રુવદાદાએ અકૂપારમાં તેના એકેએક પાત્રનાં સંવાદોમાં મૂકી છે.આ તળની ભાષાનાં સંવાદો આપણને જાણે ગીરમાં સાંસાઈ,લાજો, મુસ્તફા અને વિક્રમ સાથે વાતો કરતાં કરતાં, ગીરનાં જંગલમાં ફરતાં હોઈએ તેવો અનુભવ કરાવે છે.આ પ્રવાસ વર્ણન ખાલી ગીરની જાણકારી આપતું પ્રવાસ વર્ણન નથી પણ દરેક પાત્રો વાંચતાં વાંચતાં તે આપણાં પોતીકાં બની જાય છે .આપણે ગીરનાં નેસડામાં બેસીને જાણે લાકડાનાં ચૂલેથી,માટીની કલાડીમાંથી ઉતરતાં ,ગરમ ગરમ રોટલા સાથે ભેંસનું તાજું દોહેલ દૂધનું શિરામણ કરતાં હોય તેવું લાગે છે.અને રાતની ઠંડીમાં ઠૂંઠવાતાં હોઈએ ત્યારે સાંસાંઈએ બનાવેલી ચા રકાબીમાં પીતા હોય તેવો અનુભવ કરીએ છીએ.

 

“સ્હાવજું વધી ગ્યા એટલે બારા નીકળી ગ્યા સે ઈ બધી વાંત્યું છાપાની.ગયર ક્યાં લગણ કેવા’ય ઈંની બાયરનાંવને સ્હું ખબર પડે?સ્હાસું તો ઈ સે કે ગયરની માલીકયોર આપડે રે’વા મંડ્યા;તોય ગયરના જીવ માતરે આપડી આમન્યા રાખી.ઈંની જગ્યા દબાતી ગય એમ ઈ અંદર જાતા ગ્યા.પસી વધતું જ જાય તો સ્હાવજ ક્યો કે બીજાં જીવ ,જાય ક્યાં?”

 

કોઈએ જ્યારે ગીરનાં જંગલનાં વિસ્તારની વાત કરી કે “આ ગામ જંગલની હદમાં નથી ,નકશા પ્રમાણે આ ગીર નથી લાગતી.પહેલા સાવજ અહીં સુધી નહોતા આવતાં, હવે ગીરનો વિસ્તાર વધી ગયો એટલે સાવજ બહાર આવતા થયાં.”આના જવાબમાં સાંસાઈ સાવજ એના પોતાના હોય, તેમ તેનો પક્ષ લઈ ,માણસોએ પોતાની આમન્યા ઓળંગી એટલે સિંહ અને બીજા પ્રાણીઓને બહાર આવવું જ પડે છે ,તેમ કહે છે.તેની ભાષામાં આવું પણ કહે છે કે”નક્સાવાળી ગયર આપડે નથ્ય જોતી. ઈંને ટુરિસ હારું રાખો. આપડે તો જ્યાં સ્હાવજ હાલ્યો ઈ બધીયે ગયર,પસી ભલે ઈ ઘરેડને દરિયે પોગે કે બયડાના ડુંગરે જાય”અને ગીર જાણે આખેઆખું પોતાની માલિકીનું હોય તેમ ખિજાઈને બોલતી સાંસાંઈનો આ સંવાદ ,જાણે દીકરીને તેનાં માતાપિતાને માટે કે તેના પિયરનાં ઘર માટે કોઈ બોલે અને કાળજામાં ઘા લાગ્યો હોય અને છેડાઈ જઈ હાડોહાડ લાગી આવે તેવો લાગે છે.સાંસાઈનાં મુખેથી બોલાયેલ આ સંવાદ દ્વારા ,ધ્રુવદાદાએ તળનાં લોકોનાં હ્રદયની પારદર્શકતા સાથેનાં પોતાની ભૂમિનાં જોડાણનું અદ્ભૂત આલેખન કર્યું છે.જૂઓ આ સાંસાંઈનો સંવાદ”,અને ગયરને નામે તમારી કેરીઓ વેસો,ગયરના નામે ઘી વેસો ,ત્યાં આયાં ગયર નો લાગે ઈ કેમ યાદ નથ રે’તું? “

 

 

કદાચ ધ્રુવદાદાનાં આવા મીઠાં,ચોંટદાર ,હ્રદયસ્પર્શી સંવાદ અને પાત્રાલેખનને કારણે જ શ્રી અદિતિ દેસાઈને ‘અકૂપાર ‘ નાટક તરીકે ભજવવાનું મન થયું હશે! અને સાંસાંઈનાં પાત્રને દેવકીએ એટલું અદ્ભૂત રીતે ભજવ્યું છે કે સાંસાઈ નામ આવતા દેવકી જ સાંસાઈનાં પાત્રમાં આપણી નજર સમક્ષ રજૂ થઈ જાય છે.

 

લાજોની અને સાંસાઈની સખીઓની વાતોથી ,તળની સ્ત્રીઓની વ્હાલપથી ભરપૂર મિત્રતા,લાજોની પિયરની આપેલ ગાય સાથેની લાજોની નિ:શબ્દ થઈ જઈએ તેવી પ્રીતિ અને ગિરવાણ ગાયને સાવજે ગળેથી પકડી છે અને ગાય ,લાજો સામે તેને છોડાવવા લાજોને વિનંતી કરતી હોય તેવી ગાયની આંખોનું વર્ણન આપણને તે વાત વાંચતાં જ ગાયની આંખોનાં દર્દ અને વિનવણીનું ચિત્ર ,મનોપટ પર અંકાઈ આંખને ભીની કરી દે છે. એકવાર જે ગાયનાં ગળા પર સાવજનાં દાંત પડ્યા હોય તે ,લાજો તેને સાવજનાં મોંમાંથી છોડાવે તો પણ તેનું મોત હેરાન થઈને થાય તેના કરતાં તેને ખાઈને સાવજનાં બચ્ચાં નું પેટ ગાયને ખાઈ ને ભરાયની વાત ,સાંભળીએ ત્યારે લાજોની વાત ન્યાયાધીશ જેવી લાગે છે. તેમજ ગાયને સાવજનાં મોંમાંથી નહીં છોડાવવાની વાત ,દર્દીને કોઈપણ હિસાબે સારું થાય એવું ન હોય અને તેનાં સ્નેહીઓ વેન્ટીલેટર પરથી દર્દીને ઉતારી લેવાની ડોક્ટરને મંજૂરી આપતા હોય તેવું લાગે છે.

 

મને તો ગીરનાં પ્રેમાળ લોકોની મહેમાનગતિ,તેમનો મહેમાનનો સાથેનો પ્રેમસભર અહોભાવ,ગીરની ભૂમિ તેનાં ઝાંડવા,ડુંગરોની સાથેનો પ્રેમ ,સાથેસાથે વ્હાલાં ગીરનાં સાવજ અને ગિરવણની ગાય ,ભેંસ,રોઝડા સાથેનો પ્રેમ જે સહજતાથી છલકાતો દેખાય છે.તળનાં લોકો જાણે આપણાં શહેરનાં માણસો કરતાં કંઈ જુદી જ માટીનાં બનેલ હોય તેવાં નિસ્વાર્થી,નિર્દોષ અને એકદમ સાચાં માણસાઈથી ભરપૂર માણસો લાગે છે.માણસ માણસને તો પ્રેમ કરે પણ તેમનો પ્રાણીઓ અને પ્રકૃતિપ્રત્યેનો અને ગીરની ધરા પ્રત્યેનો પ્રેમ પણ ધ્રુવદાદાએ એટલો સહજ,સરળ રીતે દર્શાવ્યો છે કે તે લોકોની સરળતા આગળ શહેરનાં દરેક માનવી આપણને સાવ દંભી અને સ્વાર્થી લાગે છે.

 

ગીરનું વર્ણન કરતાં તેમણે કેવી સરસ વાત કહી કે ગીર જંગલ,વન,અરણ્ય,અરે! વિપિન,ગહન,ગેહિની,કાનન,ભિરુક,વિકૃત,પ્રાન્તર નથી તો શું છે ગીર???

“આ ગીર છે .માત્ર ગીર. રૈવતાચલની પરમ મનોહર પુત્રી,જગતના તમામ ભૂ-ભાગોથી અલગ, આગવું અને પોતીકું વાતાવરણ ધરાવતી,હંમેશા જીવતી ,સદાસોહાગણ સદા મોહક ગીર,સાંસાઈની ગાંડી ગીર,જગસમસ્તમાં નારીવાચક નામે ઓળખાતી આ એકમાત્ર વિકટ-ભૂ ને પોતાના નામ સિવાયનાં બધાં જ વર્ણનો,બધાં જ સંબોધનો અધૂરાં પડે.”અનેક પ્રકારનાં ભૂપૃષ્ઠ ધરાવતી ગીરની ધરા પર પ્રકૃતિનાં અનેક સ્વરૂપો,તત્વો એક જ સ્થળે પરિશુદ્ધ સ્વરુપે વિકસ્યા છે તેનું આબેહૂબ વર્ણન કરી દાદાએ આપણને ગીરની ધરતીનાં ધબકાર સંભળાવ્યા છે .અને ગીરનાં ગીતો પણ, લો સાંભળો આ ગીરની લોકસંસ્કૃતિનું દર્શન કરાવતું ગીત,”

 

શિયાળાની ટાઢ્યું હું ખડ કેમ વાઢું

સિપાઈ દે છે ડારા તમે નીકળો ગીર બારા.

ઉનાળાના તડકા મારા પેટમાં બળે ભડકા

સોમાસાના ગારા મારે માથે ખડના ભારા

સિપાઈ દે છે ડારા તમે નીકળો ગીર બારા

 

અને જાણે ગીરનાં એમ્બેસેડર ન હોય તેમ સૌને ગીર જીવનમાં એકવાર તો જોવા અને સાવજની ત્રાડ સાંભળવા તેમજ વનકેસરીનાં દિદાર કરવા જવું પડે તેવો ઘ્રુવદાદાએ અનુભવ કરાવ્યો છે.

 

અને મને ધ્રુવદાદાનું ગીત કાનમાં ગુંજે છે,

 

લીલાં લીલાં જંગલ જેવું કંઈક હતું અહીં કાલ,આજે નગર વસે છે.

કોઈ જનમની લેણદેણથી બધ્ધ હવાને ધીરે ધીરે નગર શ્વસે છે.

સાગરમાંથી પર્વત ઉપર જઈ રડી છે નદીઓ એવું કોને કહેવું

કહેવા કહેવા કરવા જેવું કંઈક હતું અહીં કાલ આજે નગર વસે છે.

 

શહેરનાં ધસી આવતાં પ્રવાહની વચ્ચે જ્યારે ગીર જેવા રમ્ય પ્રદેશો,વન્ય સૃષ્ટિ,અને વન્યજીવો ઘટતાં જશે ત્યારે પ્રકૃતિ અને પર્યાવરણ અને તેમાં જીવતાં વન્યપ્રાણીઓ માટેની સહજ ચિંતા દાદાનાં શબ્દોમાં ટપકતી દેખાય છે!

 

જિગીષા દિલીપ

૨૩ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૨

 

ફરી…કલરવ અને કોલાહલ – 4

પારકી થાપણ

મારી નાની દિકરી ‘ખૂબી’ એટલે જાણે વાતોનું વાવાજોડું! એક ટોપિક પરથી બીજા ટોપિક પર એટલી ઝડપથી ફરી વળે કે ઘણીવાર મગજ અને કાન બન્ને થાકી જાય. છે દસ જ વર્ષની પણ વાતો કરે ડહાપણ વાળી (ક્યારેક દોઢ ડહાપણ પણ ખરું) અને તર્કયુક્ત. હમણાં ખૂબી ઘરમાં સ્લાઇમ (બાળકોને રમવાનો એક ચીકણો પદાર્થ) બનાવી રહી હતી. સ્લાઇમને કેમ બનાવવું તે વાત પર અમારા બાપ-દીકરી વચ્ચે સરખી દલીલ થઈ અને બાપના રૌફમાં આવી મેં તેને આકરા શબ્દો કહ્યા અને ચૂપ કરી દીધી. મારા શબ્દો સાંભળી ખૂબીના ચહેરાનું સ્મિત ગાયબ થઈ ગયું. તેનો ઉત્સાહ શમી ગયો અને થોડી વાર પછી તે ઉભી થઈ ને પોતાના કક્ષમાં ચાલી ગઈ. મારા પત્ની અમી આ જોઈ રહી હતી અને ખૂબીના ગયા બાદ મારી તરફ ફક્ત નજર કરી, જેમ ગુનેગાર તરફ જજ જુએ તે રીતે. મને મારી ભૂલ સમજાઈ. તરત જ ઉભો થઈ ખૂબી પાસે ગયો, તેની માફી માંગી, તેને મનાવી અને સ્મિત સાથે પાછા રમવા બેઠા. એકલા પડ્યા બાદ અમીએ  મને કહ્યું, “મને ગમ્યું કે તમે ખૂબીની માફી માંગી. બાપના અહમને તમે વચ્ચે આવવા ન દીધો. તેના બાળ માનસ ઉપર કોઈ અણગમતી અસર પડે એ પહેલા જ વાત વાળી લેવી જોઈએ. આજે આપણે ભૂલની માફી માંગશું તો બાળકો આપણને જોઈને શીખશે. દિકરીઓ વધારે સંવેદનશીલ હોય એટલે બોલવામાં વધુ ધ્યાન રાખવું.” 

હું વિચારતો થઈ ગયો. આપણે ત્યાં માતૃભાષા માટે કેટલું બધું લખાયું અને ચર્ચાયું છે પણ પિતૃભાષા માટે અલ્પ વાતો સાંભળવા મળશે. પરંપરાગત પિતાની ભાષા શિસ્ત અને વ્યવહારુ સમજથી ભરપૂર હોવી એવો સ્ટીરિયોટાઇપ (stereotype) છે – એમાં લાગણીવેડા ન હોય. પણ ખરેખર તો સંવેદનશીલતા એ નબળા વ્યક્તિની નિશાની નહી, પણ પરિપક્વ પુરુષની પરિભાષા છે. જો પિતા પ્રેમ અને લાગણીની પણ અભિવ્યક્તિ કરી શકે તો તેના બાળકો સાથેનો સંબંધ ખૂબ જ ઊંડો થશે. અને ખાસ કરીને દિકરી સાથે. દિકરીને ઉછેરવી એ જવાબદારી સાથે સાથે એક વિશેષાધિકાર (privilege) છે! આપણો સમાજ ભલે દિકરીને ‘પારકી’ ગણે પણ દિકરીના પોતીકાપણા અને હૂંફ નો જોટો તમને ક્યાંય ન જડે. મારે ઉદાહરણો ગોતવા બહાર જવાની જરૂર નથી!

અમી જ્યારે ૧૫ વર્ષની હતી ત્યારે તેની માતાનું અવસાન થયું. તેના ભાઈ-બહેન તેનાથી ૮-૧૦ વર્ષ નાના હતા. ઘરમાં નેવું વર્ષના દાદી હતા, બહોળો મામા-માસી-ફઈઓનો પરિવાર હતો છતાં પણ નાનપણથી અમી જવાબદાર બની ગઈ. ઘરના અને બધાના કામો પુરા કરી પછી વધ્યો સમય પોતાના ભણવામાં આપ્યો અને Interior Designer બની. તેના પિતાજી ખુબજ શાંત સ્વભાવ ના. અમી પર તેને ઘણો ભરોસો અને એનો ઘણો ટેકો પણ ખરો. અમી કહેતી કે તેના પપ્પાએ ભાઈ-બહેનોને ક્યારેપણ ઉંચા અવાજે કહ્યું નથી. અમી નવું નવું રોટલી કરતા શીખતી હતી. રોટલી ગોળ બનાવતા બનાવતા દેશ-વિદેશના નકશા બની જાય, રોટલી બળી જાય તો પણ પપ્પા ક્યારે પણ ટોકતા નહી. ઉલ્ટાનું પ્રોત્સાહન આપતા, “તારા હાથની જ બનાવેલી રોટલી જમીશ”. પોતાનો મત રાખવો હોઈ તો પપ્પા એવા હળવેથી વિચાર રજુ કરે કે છોકરાઓને વાત શીરાની જેમ ગળે ઉતરી જાય. અમી ઉપર પિતાના આ ગુણોની ખાસ્સી અસર પડી હતી.

૨૩મેં વર્ષે અમી અને મારા લગ્ન થયા ત્યારે તેના ભાઈ-બહેન હજી નાના અને ભણતા હતા. દાદી ગુજરી ગયા હતા. પપ્પા કઈ રીતે ઘરની જવાબદારી સંભાળશે તેની ચિંતા અમીને સતત રહે. લગ્નજીવનનો ઉત્સાહ તો ખરો પણ મન પિયરમાં ખેંચાય અને ત્યાંના નાના મોટા કામોમાં બનતી સહાયતા તે કરે. જ્યારે તેના પિતાના ફરી લગ્ન કરાવવાંનો પ્રસ્તાવ મુકાયો ત્યારે અમીએ પપ્પાને મનાવવાનું મોટું કામ કર્યું. તેમના પાછલા જીવન અને ભાઈ-બહેનના ઉછેરને ધ્યાનમાં રાખી તેના પિતાને પરણાવ્યા. વર્ષોબાદ બંને ભાઈ-બહેનનો ભણી, પરણીને સારી રીતે સેટ્ટલ થઇ ગયા. ગત વર્ષે અમી ના પિતાજીની તબિયત નાદુરસ્ત થઈ. દરોજ્જ સિંગાપોરથી વિડિઓ કૉલ કરી પપ્પાને નવકાર અને વિધિ કરાવે. તબિયત વધારે લથડી તો તરતજ અમી મુંબઈ પહોંચી ગઈ. ICU માં પપ્પાને છેલ્લી વાર નવકાર સંભળાવ્યો. અંતિમયાત્રામાં પિતાના નશ્વર દેહને તેણે કાંધો આપ્યો, અને ત્રણેવ ભાઈ-બહેનોએ પિતાને અગ્નિદાહ આપી દેવોને સુપ્રત કર્યા. સમાજમાં કેટલાકને આ જોઈને અજુગતું લાગ્યું હશે કે દિકરી થઈ ને સ્મશાને ગઈ ને અગ્નિદાહ આપ્યો પણ દિકરીને મન તો આ બાપને વળાવવાની વેળા હતી – તેનો પ્રત્યક્ષ ઋણસ્વીકાર કરવાની આખરી તક હતી. 

બધાના અનુભવો ભિન્ન-ભિન્ન હશે પણ પ્રત્યેક દિકરીને તેના માવતાર માટે અને ભાઈ-ભાંડુઓ માટે આવીજ લાગણી હશે. આવી દિકરીઓને ઉછેરવાનું સૌભાગ્ય આપણને આવ્યું હોય તે આપણા સુકર્મ. તો સમર્પણ અને પ્રેમની એ કાચી માટીમાં આપણી લાગણી અને સંવેદનાનું જળ છાંટીએ તો આ મૂર્તિ કેવી અદભુત તૈયાર થશે!

રવિવારે બપોરે જમીને લંબાવ્યું ત્યાં ફોનની ઘંટડી રણકી. કોલ કરનારનું નામ પરિચિત ન હતું. થોડા અણગમા સાથે ફોન ઉપાડ્યો. સામે છેડે અવાજ આવ્યો: “મિહિરભાઈ, હું કિશોર બોલું છું. આપણા સમગ્ર કુટુંબનું એક ‘પરિવાર વૃક્ષ’ (family tree) બની રહ્યું છે અને તેના માટે થોડી માહિતી જોઈએ છે.” નાનપણમાં પિતાજીએ મને સાત પેઢીના નામ મોઢે કરાવ્યા હતા એટલે હું તો કડકડાટ બોલી ગયો અને પછી અભિવાદન માટે થોભ્યો હોય એમ નાટકીય વિરામ આપ્યો. ત્યાં સામેથી બીજો પ્રશ્ન આવ્યો “બહુ સરસ. મેં બધાજ નામો નોંધી લીધા છે. હવે તમારે અને ભાઈને શું સંતાનો છે?” મેં કહ્યું અમારે બન્નેને બે દિકરીઓ છે. થોડી ક્ષણો માટે કોઈ પ્રતિસાદ ના આવ્યો. પછી કિશોરભાઈએ  ટૂંકમાં પતાવ્યું “કાંઈ વાંધો નહિ. વંશ વૃક્ષ તમારા સુધી રહેશે  – તમને ડ્રાફ્ટ થોડા સમયમાં મોકલાવશું. જય શ્રી કૃષ્ણ”.  મારો ચહેરો ગંભીર થઈ ગયો. મનમાં આવ્યું કે હજી પણ આ જ વિચારધારા છે? વંશ વધારવો એ ફક્ત શું પરિવારના નામને કે ‘અટક’ને જીવતી રાખવા પૂરતું સિમિત છે? કેટલો સંકુચિત દૃષ્ટિકોણ! વંશ વધારવો એટલે તેની વિચારધારા, તેના સંસ્કારો અને તેના ગુણોનો વધારો કરવો હોવો જોઈએ.

તેના મોટા ઉદાહરણો આપણી સમક્ષ છે : ઇંગ્લેન્ડનો રજવાડી પરિવાર (Royal Family) – તે પરિવારની દીકરી અને હાલની મહારાણી (Queen of England) દ્વારા ટકી રહી સમૃદ્ધ થયો છે. પંડિત નહેરુનો વંશ આજની તારિખમાં તેની પુત્રી ઇન્દિરા દ્વારા જીવંત છે. અને આવા તો કેટલાય દાખલાઓ આપણને મળશે. તો કેમ ફર્ક છે તેમના અને આપણા વિચારો માં? આપણી માનસિકતા ક્યાં અટકી ગઈ છે?

બહુજ પ્રચલિત અને જુનું ગુજરાતી લગ્નગીત છે :  “દિકરીને ગાય દોરે ત્યાં જાય … દિકરી તો પારકી થાપણ કહેવાય”. મારુ વિનમ્રપણે માનવું છે કે હવે આ ગીતના શબ્દો બદલવાની જરૂર છે: “દિકરી જોતા દેવો હરખાય … દિકરી તો કુળનું ડહાપણ કહેવાય”.

 

-મિહિર ચંદુલાલ સેલારકા

સિંગાપોર  (22-Feb-2022)