સ્પંદન 39

હર ક્ષણ ઉત્સવની અભિલાષા
જીવન ઉર ઉમંગની પરિભાષા
દોષ, અનિષ્ટ વિકટ માર્ગમાં નડે
સત્ય, શ્રધ્ધા નવ શસ્ત્રથી લડે
શક્તિનું પ્રાગટ્ય થઈને જ રહે
મહિષાસુર રોળાય માના પગ તળે 
મદાંધ રાવણ  સતી સીતાને  હરે
રાવણ વધ કરી  રામ  વિજયને વરે
સત્ય, ન્યાયના વિજયની ગાથા ગવાય
વિજયા દશમી ઉમંગ, ઉત્સાહે છલકાય.

રાત્રિના ઘેરા અંધકાર વચ્ચે માર્ગ કરતું પ્રકાશનું પહેલું કિરણ, અસત્યોથી ઘેરાયેલા વિશ્વમાં પર્દાફાશ થઈને પ્રગટતું સત્ય, જીવનમરણ વચ્ચે ઝૂલી રહેલા દર્દીના કાર્ડિયાક મોનીટરમાં  સુધારો નોંધાતા ચમકી ઉઠતી ડોક્ટરની આંખો કે બાળકનું પહેલું રુદન હોય કે અંકુરિત થઈ રહેલા બીજમાં ફૂટી રહેલ અંકુર, દરેક વસ્તુ તેજતિમિરની કહાણી છે. નિરાશાઓને કચડીને આગળ વધતી આશાની કહાણી છે, જડ વિશ્વની વચ્ચે પ્રગટ થઈ રહેલા ચેતનની કહાણી છે, મૃત્યુને મહાત કરી રહેલા જીવનની  કહાણી છે. જ્યાં આશાછે, પ્રેરણા છે તેવું જીવન. એ છે  જીવંત પ્રેરણાઓ. આ જ પ્રેરણાઓ પ્રાપ્ત થાય અને આપણી જીવંતતા પ્રગટી ઊઠે એવો જીવંત ઉત્સવ એટલે વિજયાદશમી.

વિજયાદશમી  એટલે વિજય, સફળતા અને સિદ્ધિ. સમયના વહેણ વહે, યુગો બદલાય પણ જે રંગ ઝાંખો ન પડે એ રંગ એટલે જ વિજય. વિજય દૈવી હોય કે માનવીય,  વિજય એ જીવનનું સીમાચિહ્ન છે અને વિજયની ક્ષણો એ એવી ક્ષણો છે જ્યારે ઉત્સાહ, ગૌરવ અને પ્રેરણાત્મકતાની કોઈ સીમા હોતી નથી. સફળતાને જો કોઈ સીડી કહે તો તેનું અંતિમ પગલું એટલે વિજય. વિજયાદશમી સાથે સંકળાયેલ વિજય એ  કથા છે માતા જગદંબાના વિજયની. આ એવો પવિત્ર તહેવાર છે જ્યાં મૂર્તિમંત થાય છે શ્રધ્ધા. આ શ્રધ્ધા એ શક્તિ પરત્વેની શ્રધ્ધા છે.  શક્તિ પરત્વે શ્રધ્ધા ન હોય તો વિજય ક્યારેય સાધ્ય હોતો નથી. શક્તિનું પ્રાગટ્ય થાય છે નવરાત્રિમાં. માતા જગદંબા દૈવી શક્તિ છે અને મદાંધ મહિષાસુર એ આસુરી શક્તિ છે.

આસુરી શક્તિ અને દૈવી શક્તિનો આ સંગ્રામ દસ દિવસ ચાલે છે અને અંતે માતા દુર્ગા મહિષાસુરનો સંહાર કરે છે તેના ઉપલક્ષ્યમાં વિજયાદશમી મનાવવામાં આવે છે. આપણી સંસ્કૃતિની સુવાસ એ છે કે તેમાં સામાન્ય કથાના સ્વરૂપમાં પણ ક્યાંક તત્વજ્ઞાન છુપાયું હોય તેમ લાગે છે. દરેક વ્યક્તિ કંઇક અંશે દૈવી અને આસુરી એટલે કે સારા અને ખરાબ ગુણો અને અવગુણોનું સંયુક્ત સ્વરૂપ છે. સારા ગુણોનું પ્રાગટ્ય અને પાલન થાય તો સમાજ ગુણવાન, સ્વસ્થ અને સમૃધ્ધ બને. જીવન એ જડ અને ચેતનનો અવિરત સંગ્રામ છે. જ્યારે આસુરી શક્તિ જેવી જડતા અને મદાંધતાનો વિકાસ થાય તો તેનો નાશ કરી જીવંત શક્તિઓ પ્રગટાવવી જરૂરી છે. નવરાત્રિના નવ દિવસો એ શક્તિનું આહ્વાન છે. આ શક્તિનો પ્રભાવ દિવ્ય છે જે વિનાશ નહિ પણ વિકાસનો પ્રેરક છે. નવ દિવસોમાં આ આત્મશક્તિ પ્રગટાવી જડતાનો નાશ કરી સ્વનો વિકાસ, શક્તિ અને જીવંતતાનો સ્ત્રોત બનાવવાનો શુભ સંદેશ એ દશેરા સાથે સંલગ્ન છે. આ સંદેશ ગ્રહણ કરી વિજય પ્રાપ્ત કરવા જો માણસ પ્રયત્ન કરે તો આવો વિકાસ સ્વ અને સમાજ માટે ઉપકારક થાય અને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવો અદભુત ભાવ અહીં રહેલો છે.

મહિષાસુર મર્દીની ઉપરાંત એક કથા રામાયણમાંથી પણ છે.  આ દિવસનું મહાત્મ્ય એ છે આ દિવસે ભગવાન રામચંદ્રજીએ દશાનન રાવણનો વધ કરેલો. રામાયણ અને નવરાત્રિનું  મહાત્મ્ય એ છે કે રાવણ ઉપર વિજય મેળવી રાવણનો વધ કરવા શક્તિની પૂજા ભગવાન રામે પણ કરેલી.  ભગવાનને માતા દુર્ગાની પૂજા સહસ્ત્ર એટલે કે હજાર કમળથી કરવાનો સંકલ્પ હતો પરંતુ તેમને પ્રાપ્ત થાય છે 999 કમળ. હવે શું કરવું? પૂજન કરી રહેલા ભગવાન રામ આ સમયે પોતાનું નેત્ર કમળ સ્વરૂપે ધરવાનું નક્કી કરી તેમ કરવા જાય છે અને માતા દુર્ગા પ્રસન્ન થઈ તેને રોકે છે અને રાવણ પર વિજયની શક્તિનું વરદાન આપે છે.  રાવણ હણાય છે. દશેરાનું મહત્વ રાવણ દહનના ઉપલક્ષ્યમાં ભારતના મહદઅંશે ઉત્તરના ભાગોમાં જોવા મળે છે.

જેમ ગુજરાતમાં ગરબા પ્રચલિત છે તે જ રીતે ઉત્તર ભારતમાં રામલીલા પ્રચલિત છે, જેમાં જુદા જુદા પાત્રો રામાયણ ભજવે છે.  રામકથા જીવંત થાય છે નાટ્ય સ્વરૂપે અને આબાલવૃદ્ધ સહુ તેને નવ દિવસ માણે છે.  દસમા દિવસે રાવણદહનનો ઇંતેજાર કરે છે. રાવણ, તેના ભાઈ કુંભકર્ણ અને તેના પુત્ર મેઘનાદના ત્રણ પૂતળાં તૈયાર કરી તેમાં ફટાકડા ભરવામાં આવે છે.  રામ અને લક્ષ્મણ બનેલાં પાત્રો રથમાં આવે છે અને અગ્નિમય બાણ વડે ત્રણેના પૂતળાને તીર મારવામાં આવે છે. આ રીતે  રાવણનું દહન કરવામાં આવે છે અને આબાલ વૃદ્ધ હર્ષનાદો સાથે આ વધાવે છે. ઉત્સવના રાવણ દહનના સ્થૂળ સ્વરૂપની પરંપરા ઉપરાંત આમાં તત્વજ્ઞાન પણ દ્રશ્યમાન થાય છે. રાવણને બ્રહ્માજીનું વરદાન હતું કે કોઈ દેવ કે અસુરથી તે હણાશે નહિ. ભગવાન રામ વિષ્ણુનો માનવ અવતાર છે.  પણ કથાની સૂક્ષ્મતા એ છે કે રાવણ મદમાં આવી સીતાજીને કપટથી હરણ કરે છે.  રાવણ શક્તિશાળી છે પણ તેનો દુર્ગુણ છે અભિમાન અને મદ. અભિમાની રાવણ વિવેક ગુમાવે છે. સારાસારનો વિવેક ગુમાવી જ્યારે રાવણ મદાંધ બને છે ત્યારે તે હણાય છે. અનિષ્ટ પર ઇષ્ટના આ વિજયને વધાવવા રાવણ દહન થાય છે.

ગરબા હોય, રાસ હોય કે રાવણ દહન – સંસ્કૃતિ વિવિધ સ્વરૂપે પોતાનો પ્રભાવ દર્શાવી ઉલ્લાસ અને આનંદ સ્વરૂપે વ્યક્ત થાય છે. આ જ આનંદનું સ્વરૂપ કયારેક ફાફડા જલેબીના સામાજિક સ્વીકારમાં પણ દેખાય છે. સહુ તેનો આનંદ દશેરાના દિવસે માણે છે. દશેરાના દિવસે શસ્ત્રપૂજન પણ થાય છે અને શક્તિ પૂજનના પ્રતિક તરીકે વાહનની પૂજા પણ થાય છે.

દશેરા એટલે જ ઉત્સાહ અને આનંદ. આનંદ એ ઉત્સવ. હ્રુદય અને મન જ્યારે આનંદ અનુભવે ત્યારે પ્રકૃતિ જીવંત થઈ ઊઠે અને આ જીવંતતા જ સમૃધ્ધિના પ્રતિક તરીકે દિવાળીના તહેવારો તરફ આગેકૂચ કરે. યાદ રહે…વિજયાદશમી એ વિજયનું સિમાચિહ્ન અને માતા શક્તિની પરમ કૃપા. જ્યાં શક્તિ છે, શ્રધ્ધા છે, વિવેકપૂર્ણ આચરણ છે,  ઇષ્ટનો વાસ છે ત્યાં સંદેશ છે શુભનો, લાભનો,વિજયનો. વર્તમાન યુગ માટે સંદેશ એ છે કે મહિષાસુર કે રાવણની જેમ વ્યક્ત અનિષ્ટ હોય કે કુંભકર્ણ કે મેઘનાદની જેમ અવ્યક્ત, સત્યના હાથે તેનો પરાજય નિશ્ચિત છે.

રીટા જાની
15/10/2021

સ્પંદન-38

ઢોલ ઢબુકે, પગ થનગને
ગરબાના તાલે, યૌવન હિલોળે
સારી દુનિયા રૂમે ને ઝૂમે
નવલાં નોરતાંની રઢિયાળી રાતે.

ખેલૈયાઓને હર્ષ, આ ઉત્સવ પ્રતિવર્ષ
નવરાત્રિની ભક્તિ, માતા આપે શક્તિ
ભક્તિની શક્તિ અપાર, પામે ના કોઇ પાર,
આનંદ, ઉત્સાહે નવરાત્રિ ઉજવે સહુ સંસાર.

સચ્ચિદાનંદ એટલે ચિત્તનો સદ્દ સાથે જોડાયેલો નિરંતર આનંદ. આવી જ કંઇક વિચારધારા પ્રગટી છે વૈદિક સનાતન સંસ્કૃતિની ઉચ્ચતા અને ઋષિઓના અધ્યાત્મ ચિંતનમાંથી. જેમ ગંગા સદીઓથી વહેતી રહીને આપણને નિરંતર પાવન કરતી રહી છે, તે જ રીતે આપણી પ્રેરણાદાયી સંસ્કૃતિ પણ આપણને સદંતર, વર્ષોવર્ષ અવનવા ઉત્સવો દ્વારા પાવન કરતી રહી છે. એક તરફ પવિત્રતા છે અને સાથે જ જોડાયેલ છે ભકતસમાજનો ઉલ્લાસ અને ઉમંગ. આ ઉત્સવ એટલે નવરાત્રિ. નવરાત્રિ એટલે શું એ કોઈ ભારતીયને અને ખાસ તો ગુજરાતીને કહેવું પડે તેમ નથી. નવરાત્રીનો આ ઉત્સવ એટલે આસો માસના પ્રારંભના નવ દિવસો. એક તરફ માતાજીની ભક્તિ સાથે સંકળાયેલો આ ઉત્સવ ગુજરાતમાં બની જાય છે ગરબા મહોત્સવ અને ભક્તિ સાથે શક્તિના સંકલન અને અંતરના આનંદનો સંગમ વ્યક્ત થાય છે. તાળીઓના તાલે ગરબામાં, ગરબા મહોત્સવમાં ગરબે ઘૂમતા ખેલૈયાઓમાં – નર હોય કે નારી, બાળક કે વૃદ્ધ – સહુની વાત  નિરાળી છે. ઢબુકતા ઢોલ અને સંગીતના સૂર વચ્ચે શરૂ થાય ગરબા અને જેમ જેમ રાત આગળ વધતી જાય તેમ તેમ ઉત્સાહ આગળ વધતો જાય.

અત્ર… તત્ર …સર્વત્ર… સમય બદલાય, યુગો બદલાય પણ સાતત્ય એ માનવ જીવનનું અંગ છે. યુગ પ્રાચીન હોય કે અર્વાચીન, સમયના સાથે તાલ મિલાવી રહેલું માનવજીવન પરંપરાઓથી પ્રેરિત હોય છે. વૈદિક કાળથી લઇને આજ સુધી માનવજીવનને પ્રભાવિત કર્યું છે – મંત્ર , યંત્ર અને તંત્રએ. વૈદિક કે ઋષિ સંસ્કૃતિ મંત્રશક્તિ પર મહદ્ અંશે આધારિત હતી. જો કે ત્યારે પણ યંત્ર અને યંત્ર ચલાવવા માટે તંત્રનું અસ્તિત્વ હતું જ પણ કંઇક અંશે તેનું સ્વરૂપ મર્યાદિત હતું.  પુષ્પક વિમાનનો સંદર્ભ રામાયણમાં મળે જ છે. વર્તમાન યુગ મહદંશે યંત્ર શક્તિ અને તંત્ર શક્તિ  એટલે કે ટેકનોલોજી પર આધારિત છે. પરંતુ એક વાત સ્પષ્ટ છે – ઋષિ, કૃષિ, અવકાશવિજ્ઞાન, વ્યાપાર કે ઉદ્યોગ સહુને અપેક્ષા છે – શક્તિની. આ શક્તિની અપેક્ષા સમયાંતરે ઉદભવતી હોય છે અને સમયનું એકમ એટલે કે વર્ષ. દર વર્ષે આ અપેક્ષા, આ આવાહન કરીને શક્તિની પ્રાર્થના કરવી, અનુષ્ઠાન કરવું અને માનવશક્તિની સાથે જ દૈવી શક્તિને પણ સંકલિત કરવી એવી ઉચ્ચ વિચારધારાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ, ભારતીય પારંપરિક સ્વરૂપ એટલે જ નવરાત્રિ.

ઉચ્ચ વૈદિક પરંપરાઓ પ્રગટી છે આચાર અને વિચારના સંયોજનથી. અહિં કોઈ પણ આચાર પાછળ વિચાર પણ છે અને આ વિચારની પાછળ છે અવલોકન . માનવજીવન એ વ્યક્તિગત અને સામૂહિક  વિકાસની ગાથા છે. વિકાસ કૈંક અંશે વ્યક્ત એટલે કે ભૌતિક અને અવ્યક્ત એટલે કે દૈવી શક્તિઓને આધીન હોય છે. માનવી પોતાની શક્તિઓનું આયોજન તો શ્રેષ્ઠ રીતે કરે જ છે પણ જો તેમાં દૈવી શક્તિઓ પણ ઉમેરાય તો જ સોનામાં સુગંધ ભળે અને સફળતા મળે. મનુષ્ય યત્ન અને ઈશ્વર કૃપા એ કહેવત નિરર્થક નથી. આજે પણ સમાન સાધનો હોવા છતાં વેપાર જગત કે વ્યવહાર જગતમાં સહુની સફળતા સમાન હોતી નથી. આ પાસું એટલે દૈવી શક્તિ કે ઈશ્વર કૃપા. આ કૃપાનું  આવાહન પ્રતિવર્ષ કરવું એવી વિચારધારા સાથે પ્રતિવર્ષ  શક્તિની ભક્તિનો ઉત્સવ એટલે નવરાત્રિ.

નવરાત્રિનો ઉત્સવ એટલે નવ રાત્રિઓ જેનું સમાપન થાય દશેરા કે દસમા દિવસે. આ ઉત્સવ ભારતના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં પણ મુખ્યત્વે શક્તિપૂજાનો ઉત્સવ છે. ગુજરાતમાં માતા જગદંબાની ભક્તિ છે તો બંગાળમાં માતા કાલિકાની ભકિત. આ  સાથે સંકલિત ઉત્સવ આમ તો માતા નવદુર્ગાની નવ શક્તિઓ સાથે જોડાયેલ છે. પરંતુ  મુખ્યત્વે તેની સાથે જોડાયેલ પુરાણકથા મહિષાસુર અને માતા દુર્ગાનું દસ દિવસ ચાલેલું યુદ્ધ અને માતા દ્વારા મહિષાસુરના વધની કથા છે. મહિષાસુરને બ્રહ્માજીનું વરદાન છે કે કોઈ પણ દેવ કે માણસ તેને નહિ મારી શકે. આથી તે દેવો પર હુમલો કરે છે અને દેવરાજ ઇન્દ્ર સહિત દેવસેના હારી જાય છે. આદિદેવોની સંયુક્ત શક્તિ  સાથે સંયોજન પામે છે દેવોના વિવિધ આયુધો અને માતા દુર્ગા અંતે મહિષાસુરને હણે છે. માતા દુર્ગા નારીશક્તિ છે તેથી મહિષાસુરનું વરદાન તેને કામ આવતું નથી. એકવીસમી સદીની નારીએ સમજવાનું છે કે તે શક્તિ સ્વરૂપ છે અને સામે મહિષાસુર સમાન પડકાર હોય તો પણ તેણે ગભરાવાની જરૂર નથી પણ તેને પાઠ ભણાવવાનો છે.

સુંદર કથાની સાથે જોડાયેલ ઉત્સવ ભકતો માટે શક્તિની ઉપાસનાનો છે અને પૂજા, ઉપવાસ, હવન કે યજ્ઞ અને નૈવેદ્યના પ્રસાદ સાથે તેનું સમાપન દશેરાના દિવસે થાય છે. આ ઉપાસનાનું સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક સ્વરૂપ એટલે સંગીત અને નૃત્ય સાથે જોડાયેલ અને શક્તિની ભક્તિને અભિવ્યક્ત કરતા ગરબા. ગરબા એ ગુજરાતની સંસ્કૃતિનું હાર્દ છે અને સામૂહિક, સામાજિક નૃત્યનો પ્રકાર પણ છે. માતાજીની પૂજા આરતી સાથે  શરૂ થતા ગરબા અને રાસથી શોભતો આ ઉત્સવ નવરાત્રિની શોભા પણ છે અને ગુજરાતનું ગૌરવ પણ. ગરબા એ ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ધબકાર પણ છે અને આબાલ વૃદ્ધ, યુવક કે યુવતી સહુ નવરાત્રિની આતુરતાથી વાટ જુએ છે. ઢોલ ઢબકે, તાળીઓના તાલે  થીરકતાં કદમો વર્તુળમાં ગોઠવાય અને ભક્તિ, શક્તિ અને મસ્તીનું પ્રાગટ્ય થાય. રાત્રિભર ગરબાના તાલે ઝૂમે ગુજરાત, આનંદ જ આનંદ.

પુરાણ કાળ હોય કે અર્વાચીન કાળ, પરંપરાઓ કોઈ પણ હોય, નવરાત્રિ એ શક્તિનું પ્રાગટ્ય છે. શક્તિ સાર્વત્રિક છે અને શિવ અને શક્તિ એકબીજાના પૂરક છે. હેતુ છે જીવમાત્રનું કલ્યાણ. સંસારમાં વ્યાપ્ત સારાં અને નરસાં, દૈવી અને આસુરી પરિબળો દરેક યુગમાં ઉદભવે છે પણ માતા શક્તિ અને તેનાં વિવિધ સ્વરૂપો દ્વારા આસુરી શક્તિનો નાશ કરી અંતે સહુના કલ્યાણની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સિદ્ધિ ક્યારેક જ્ઞાન દ્વારા એટલે કે માતા મહાસરસ્વતી અને  ક્યારેક ભૌતિક સાધનો કે સમૃધ્ધિ દ્વારા એટલે કે માતા મહાલક્ષ્મી અને ક્યારેક આસુરી પરિબળોના નાશ દ્વારા એટલે કે માતા મહાકાલીના સ્વરૂપ દ્વારા પ્રગટ કરી શુભનું આરાધન કરવાની સુંદર પરંપરા એટલે નવરાત્રિ. કુમકુમ અક્ષતથી આ પાવન પર્વનું સ્વાગત કરીએ, નવરાત્રિ ઉજવીએ, શક્તિની ભક્તિનો આનંદ આત્મસાત કરીએ અને કહીએ…
या देवी सर्वभूतेषु शक्ति रूपेण संस्थिता। नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम:।।

રીટા જાની
08/10/2021

સ્પંદન-37

જગમાં જ્યારે આવે છે આંધી
ત્યારે પથદર્શક બને છે ગાંધી
ગાંધી નથી કોઈ વિચારોનું વમળ
ગાંધી ખીલવે મનહૃદયનું કમળ
તન મન ધનનું ભલે હો સંયોજન
કદી ન ભૂલાય તેમાં માનવ સંવેદન
માનવ સેવા એ જ પરમ સાધના
માનવ સેવા એ જ શ્રેષ્ઠ પ્રાર્થના.

તાજ્જુબ. ..વિસ્મય … અચંબો…અચરજ…શબ્દો જ્યારે આપણા વ્યવહારમાં પ્રસ્તુત થાય ત્યારે સર્જાય વિચારોના વમળ, આપણી આંખો ભૌતિક વસ્તુઓ જોઈને કંઈ કહે અને મન તેને માનવા ઇનકાર કરે. નજર સમક્ષ દેખાતું ગુલાબનું ફૂલ પક્ષી બનીને હવામાં ઊડતું દેખાય ત્યારે કોઈ તેને જાદુ કહે તો કોઈ તેને જાદુગરના કરતબ ગણે. પણ મનમાં એક જ પ્રશ્ન ઉદભવે. શું આ સત્ય છે? સત્યતાને ચકાસવા અને માનવા માટે ટેવાયેલું આપણું મન અને તાર્કિક બુદ્ધિ, વિચારોમાં ગરકાવ થઈ જાય અને આપણે બોલી ઉઠીએ…હોય

નહિ…અશક્ય… unbelievable..કદાચ આવું આપણા રોજબરોજના જીવનમાં દેખાય તો તેને જાદુ કહીએ અને જે જાદુ કરે તેને જાદુગર. આજે આવા જ એક જાદુગરને યાદ કરીએ, જેમનું નામ સહુને હૃદયસ્થ છે – મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી … આપણા રાષ્ટ્રપિતા…મહાત્મા ગાંધી. સત્ય કે અહિંસાનો આગ્રહ, સ્વાશ્રય કે સ્વાવલંબન, સ્વચ્છ ભારત, આત્મનિર્ભર ભારત – સર્વ વિચારધારાઓ એક જ જગ્યાએ જઈ મળે અને તે છે ગાંધીજી.

વિજ્ઞાન વિશ્વમાં વિહરતા, મોબાઈલ સૃષ્ટિમાં મગ્ન અને દિનબદિનની દોડધામમાં વ્યસ્ત આજનો સામાન્ય માનવી ઇતિહાસને ગૂગલના આધારે જાણે તો છે પણ માણે છે ખરો? મહદઅંશે વિવાદનો વિષય રહેતો ઇતિહાસ ક્યારેક સુંદર રહસ્યોને પ્રસ્તુત કરતો હોય છે. સત્ય સનાતન છે. અસત્યમાંથી સત્ય તરફ જવાની પ્રાર્થના ઈશ્વરને કરતાં આપણે સહુ સત્યનો વ્યવહારમાં ઉપયોગ કરી શકીએ ખરા? સામાન્ય લાગતો આવો પ્રશ્ન એટલે સત્ય જ્યારે આદર્શ મટીને વાસ્તવમાં પ્રયોજાય ત્યારે અસંભવને સંભવ બનાવતી આ કડી, આ સેતુ એટલે મહાત્મા ગાંધી. અને સત્યને વિજ્ઞાન આધારિત રીતે જીવનકથા બનાવતાં સર્જાય છે આત્મકથા – ‘સત્યના પ્રયોગો’.

પ્રશ્ન એવો થાય કે ‘સત્યના પ્રયોગો’ એટલે જે સત્ય શાશ્વત છે, સ્પષ્ટ છે, તેના પ્રયોગો? ગાંધીજીના જન્મ એટલે કે 2 જી ઑક્ટોબર 1869 ને આજે 152 વર્ષ થઈ ચૂક્યાં છે ત્યારે તેમની આત્મકથાનું શીર્ષક જ એક પ્રેરણા બને છે કે ગાંધીજીને કઈ રીતે મૂલવવા. સંસારનો કોઈ પણ માનવી એક જીવનકાળ ધરાવે છે અને સામાન્યતઃ એવું જોવામાં આવે છે કે વ્યક્તિની કૃતિઓ અને સ્મૃતિઓ ધીમે ધીમે લુપ્ત થતી જાય છે. પણ ગાંધીજીનું વ્યક્તિત્વ અદ્વિતીય છે. ગાંધીજીના માટે કોઈ પણ ભારતીય વ્યક્તિ રાષ્ટ્રપિતા તરીકે કે આઝાદી સંગ્રામના નેતા તરીકે ગર્વ અનુભવે તે સ્વાભાવિક છે પણ જ્યારે વિદેશી મહાનુભાવો કે નેતાઓ પણ તેમને પ્રેરણામૂર્તિ ગણે ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે ગાંધીજીના વ્યક્તિત્વમાં એવું શું હતું કે જેને કારણે આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનને પણ કહેવું પડેલું કે માનવજાતની પેઢીઓ વીતી જાય પછી ભાગ્યે જ કોઈ માનશે કે હાડચામનો બનેલો કોઈ આવો વ્યક્તિ પૃથ્વી ઉપર ચાલતો હતો. જેમને ગાંધીજી ક્યારેય મળ્યા નથી, તે લોકો પણ તેમના જીવનથી કેટલા પ્રભાવિત રહ્યા. માર્ટીન લ્યુથર કિંગ જુનિયર હોય કે નેલ્સન મંડેલા તેમના વિચારોનો આધાર મહાત્મા ગાંધી હતા, ગાંધીજીનું વિઝન હતું. તેઓ પ્રભાવિત નહિ પ્રેરિત કરતા.

ગાંધીજીના આગમન પહેલાંથી ચાલતી આઝાદીની લડત ગાંધીજીની રાહબરી નીચે એવા નિર્ણાયક તબક્કામાં પહોંચી કે ભારત આઝાદ બન્યું. ગાંધીજીના કાર્યક્રમોની વિશેષતા તેમનાં આગવાં શસ્ત્રો એટલે કે સત્ય અને અહિંસા પર આધારિત તેમના કાર્યક્રમો હતા. તેમના સત્યાગ્રહો વિદેશી સત્તા સામે હતા, પરંતુ તેમાં દ્વેષ કે ધૃણા ન હતી. કદાચ સરકાર દમન કરે તો પણ સત્યાગ્રહીઓએ અહિંસાનું પાલન કરવું તેવા આગ્રહને કારણે લોકોમાં આત્મશક્તિ જાગૃત થઈ. આ આત્મશક્તિની સાથે સ્વદેશી માલ વાપરવો અને વિદેશી માલનો બહિષ્કાર કરવાના કાર્યક્રમો જોડાયા. આમાં આત્મનિર્ભરતા અને ખાદીના ઉપયોગના આગ્રહને લીધે દેશની જનતામાં નવું ચેતન આવ્યું. અંતે એ સોનેરી સવારનો ઉદય થયો અને ભારત આઝાદ થયું.

આઝાદીની ચળવળ એ ગાંધીજીના દક્ષિણ આફ્રિકાથી ભારત આગમન બાદના જીવનને સમાંતર ચાલે છે. ગાંધીજી માત્ર નેતા જ ન હતા પણ એક સંવેદનશીલ માનવી હતા. ભારતની ગરીબ જનતાને જો તન ઢાંકવા વસ્ત્ર પણ ન મળે તો પોતે પણ પોતડીભર ફકીરની માફક રહેવું એવો આદર્શ રાખવો અને જીવનભર તેનું પાલન કરવું એ નાની સુની વાત નથી. ફક્ત સ્વતંત્રતા ચળવળમાં તેમના પ્રદાનને જ યાદ કરીએ તો પણ પુસ્તકો ભરાય. પણ તેથી વિશેષ આજના વિશ્વના સંદર્ભમાં ગાંધીવિચારમાં એવું તે શું છે જે આજે પણ એટલો જ પ્રસ્તુત છે તેના માત્ર ગણતરીના દાખલા જ આપવા છે.

ગાંધીજી આજે પણ પ્રસ્તુત છે કારણ કે તેમની વિચારસરણી એ માત્ર ઉપદેશ નથી પણ આચરણ છે . તેમાં એવું કંઇક છે જે ગઈ સદીથી આજ સુધી બહુ બદલાયું નથી. તેમાં લોકોના દુઃખને અને વ્યથાને સમજવાની સંવેદનશીલતા છે. ગાંધીજીનું જીવન સ્થાપિત વ્યવસ્થા અને તેમાંથી ઉદભવતા પ્રશ્નો સામેનો સંઘર્ષ છે, છતાં તેમાં કડવાશ નથી પણ પ્રેમ છે. અન્યાય સામે ન ઝૂકવાની તેમની વિચારસરણી તેમને દક્ષિણ આફ્રિકાના મોરિત્સબર્ગના સ્ટેશન પર મહાત્મા બનાવે છે. આ આક્રોશનો પડઘો છે અને આ જ પડઘો તેમને ચંપારણના ગળીના ખેડૂતોને થતા અન્યાયમાં પણ દેખાય છે.

વિશ્વના સ્તર પર જોઈએ તો બે બે વિશ્વ યુદ્ધો પછી પણ યુદ્ધનો ઉન્માદ માનવજાતમાં ઘટયો નથી. માનવની માનવ પ્રત્યે નફરત અને ઘૃણા, રક્ત પિપાસા અને શોષણની કહાણીઓ આજે પણ છે. જગતમાં યુદ્ધથી કોઈ પ્રશ્નનો નિકાલ આવ્યો નથી. અન્યાયને સહન કરવાને બદલે અહિંસક રીતે આપણા આગ્રહને વળગી રહેવાનો અને શાંત પ્રતિકાર કરવાનો રાહ આજે પણ અસરકારક છે.

આજે ઉપભોક્તાવાદની અસર નીચે જ્યારે કુદરતી સાધનોનું મહત્તમ દોહન થઈ ભાવિ પેઢીના મોઢામાંથી કોળીયો ઝૂંટવાઈ રહ્યો છે. ઝડપથી નાશ થતાં જંગલો, ગ્લોબલ વોર્મીંગ, ગ્લેસીયરો પીગળી રહ્યા છે, ચોમાસું હવામાન બદલાયું છે, પર્યાવરણ અને ગ્લોબલ વોર્મિંગના પ્રશ્નોનો સામનો દુનિયા કરી રહી છે ત્યારે એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. ગાંધીજી એક નાની શી લોટી વડે સાબરનાં જળ ભરી મોં ધુએ છે. કોઈ આશ્રમવાસી પૂછે છે કે સાબરમતી નદીમાં તો ઘણું પાણી છે. ત્યારે ગાંધીજીનો જવાબ હતો કે આ પાણી મારું એકલાનું નથી. તેમાં સહુ પશુ, પ્રાણી અને માનવોનો પણ હિસ્સો છે. મારાથી મારા ઉપયોગ માટે જરૂર જેટલું જ પાણી લેવાય તેથી વધુ નહિ. ગાંધીજીના શબ્દો યાદ આવે છે ‘Earth has everything to satisfy human needs but not his greed’. વિશ્વના પ્રશ્નોનો ઉકેલ ગાંધીજીના માનવ પ્રત્યેના સંવેદનશીલ અભિગમમાં છે.

ગાંધીજી પોતે સમય વ્યવસ્થાપન કઈ રીતે કરતા હતા તેનો મંત્ર જો આપણે જીવનમાં ઉતારીએ તો આપણને એકવીસમી સદીમાં સફળતાની ગુરુ ચાવી મળી જાય. બે મિનિટ જેટલા ટૂંકા ગાળામાંય એ સ્પષ્ટતાપૂર્વક પોતાની વાત મુકી શકતા. આ જ કારણ હતું કે ગાંધીજી પોતાને લખાયેલા હજારો પત્રો વાંચતા અને એનો જવાબ લખતા. તેમની પ્રમાણિકતા અને ભૂલનો જાહેરમાં એકરાર કરવાની પદ્ધતિ અદ્વિતીય હતી. સિદ્ધાંતોના ભોગે કાંઈ નહીં. અસ્પૃશ્યતાની શરતે સ્વરાજ પણ નહીં. તેઓ પોતાના વિચારોનું પ્રત્યારોપણ સામેની વ્યક્તિમાં કરી શકતા.નિયમ જીવનને દોરે છે પણ જીવનને તોડે તેવી જડતા નિયમ પાલનમાં ન ક્યારેય રાખતા. નિયમપાલનની શરૂઆત પોતાની જાતથી જ થાય છે. કસ્તુરબા અને બાપુ ગરીબીનો આદર્શ બન્યા. આધુનિકતાને બદલે સાદગી આવી. આત્મનિર્ભરતા અને જાતમહેનત પર ભાર મૂક્યો.

બાપુ અમર છે. તેમના સિદ્ધાંત અમર છે. તેમનું જીવન એ જ તેમનો સંદેશ છે. આજે આપણામાંનો માણસ ખોવાયો છે ત્યારે ગાંધીજીના જીવનમાંથી પ્રેરણા લઈ માણસ પાછો માણસ બને તો એ વિચાર પ્રસ્તુત કહેવાય કે નહીં? પડકાર વૈશ્વિક, રાષ્ટ્રીય કે વ્યક્તિગત સ્તરે હોય ગાંધીજીના આ સિદ્ધાંત, આપણને માનવતાની રક્ષા કરવા માટે માર્ગદર્શકની જેમ કામ કરી રહ્યા છે. આજે એકવીસમી સદીમાં પણ સત્યનો ધ્વજ, અહિંસાની ઢાલ અને આત્મવિશ્વાસની તલવારથી લડીને ગાંધી ચિંધ્યા રાહે સંવેદન અનુભવી માનવપ્રેમ પ્રગટાવી વધુ સારા વિશ્વના નિર્માણમાં પ્રેરક બનીએ એ જ ગાંધીજીને સાચી પુષ્પાંજલિ.

રીટા જાની
01/10/2021

સ્પંદન-36

શ્રદ્ધાની પરિભાષા છે
સંસ્કૃતિની એ આશા છે
પરંપરા છે સંસ્કૃતિના તરંગો
શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ તેના જ રંગો
ચિત્રમય આ જગતનું કેન્વાસ
આપણું જીવન પણ એક પ્રવાસ
પૂર્વ પ્રવાસી પૂર્વજોનું સ્મરણ
શ્રાદ્ધ પક્ષનું મંગલા ચરણ.

સાગર કિનારે ઝીણી ચમકતી રેતી અને સફેદ છીપલાં તો ક્યારેક કોઈ માનવનાં પદચિહ્નો કે પગલાંની છાપ અને તેને મિટાવી રહેલી લહેરો કે મોજાં ….દૂર સુદૂર ક્ષિતિજે રત્નાકર સાગર અને ક્ષિતિજનું મિલન સાક્ષી બને છે સંસારના રહસ્યોનું. અનંત કાળનો પટારો કહો કે ક્ષણોનો મહાસાગર, તેમાં ઉદભવે આપણું જીવન-સુંદર જીવન,એક અમૂલ્ય મોતી. સંસ્કૃત સુભાષિત યાદ આવે. જ્યારે સ્વાતિ નક્ષત્ર હોય ત્યારે જો આકાશમાં વાદળ વરસે અને તે સમયે આતુર છીપ જો આ જળ ઝીલે તો મોતી સર્જાય. જીવન એક અમૂલ્ય મોતી છે અને જ્યારે તેને ચમકતું જોઈએ ત્યારે ફરી યાદ આવે એ છીપનો પરિશ્રમ જેણે આ મોતીનું સર્જન કર્યું છે. સમયાંતરે, સમયના સાગરના કિનારે જ્યારે વર્ષો વહેતાં જુઓ ત્યારે ચમકી રહેલ મોતીઓ સાથે યાદ આવે એ છીપ જેણે મોતી સર્જ્યાં. આ છીપનું સામ્ય કંઇક અંશે આપણા પૂર્વજો સાથે છે જેમણે પોતાના સામર્થ્ય, પરિશ્રમ અને સમયના બલિદાન સાથે આપણા જીવનના મોતીને ચમકતું કર્યું, આપણા અસ્તિત્વને નવપલ્લવિત કર્યું. આપણા જીવનમાં આવા કેટલાયે પૂર્વજોનું યોગદાન છે, જેને કદાચ આપણે નામથી ન પણ ઓળખીએ; પરંતુ તેમના યોગદાન પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત ન કરીએ તો આપણું જીવન કર્તવ્ય અપૂર્ણ ગણાય. આપણા જીવનના પુષ્પ પરિમલને પ્રગટાવનાર દિવંગત વડીલો અને પૂર્વજોને નમન સાથે સ્મરણ કરી શ્રધ્ધાંજલિ અર્પણ કરવાની શ્રદ્ધાપૂર્ણ વાર્ષિક પરંપરા એટલે શ્રાદ્ધ.

શ્રાદ્ધ એ પરંપરા પણ છે અને વડીલો અને પૂર્વજો પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતાનું તર્પણ, જેમણે આપણી આજ ઉજ્જવળ બને તે માટે પોતાના જીવનના સુખોનું, સમયનું સમર્પણ કર્યું. આ વડીલો પાસે તેમના સમયનો સંચિત હિસ્સો હતો જ પણ તેમણે તેનો એક હિસ્સો આપણા જ્ઞાન પાછળ, આપણા જીવનને પગભર બનાવવા પાછળ અને આપણા જીવનને સુખમય બનાવવા પાછળ ખર્ચ્યો. કોઈ પણ ફૂલની સુવાસ અને સૌંદર્ય સમગ્ર વૃક્ષના જીવનસંઘર્ષનો પરિપાક હોય છે. કોઈપણ ઈમારતનું સૌન્દર્ય તેના સ્વપ્નશિલ્પીના સ્વપ્નનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે, તેના કણકણમાં છુપાઈ છે અસંખ્ય લોકોની મહેનત અને પરિશ્રમ.

એવી માન્યતા છે કે શ્રાદ્ધ પક્ષમાં દરેક પિતૃઓ કે જે સૂક્ષ્મ રીતે ચંદ્રલોક કે પિતૃલોકમાં આવેલા છે તે સૂર્યના કન્યા રાશિ પ્રવેશ કે દક્ષિણાયનથી જાગૃત થાય છે અને તેમના નજીકના સ્વજન , પુત્ર કે પૌત્રને ત્યાં જે તે તિથિ અનુસાર ઘેર આવે છે અને શ્રાદ્ધથી સંતૃપ્ત થઈ આશીર્વાદ આપે છે, જે પરિવારની ઉન્નતિ કરે છે. શ્રાદ્ધમાં પિતૃઓને દૂધ કે ખીર ધરાવી સંતૃપ્ત કરવાની પ્રણાલિકા છે. આ સાથે પિતૃના પ્રતિનિધિ તરીકે કાગડાને સાંકળી લઈને કાગવાસ નાખવાનો રિવાજ છે. કંઇક અંશે માનવ જે દ્રશ્ય અને ભૌતિક સૃષ્ટિનો હિસ્સો છે તે ઉપરાંત તેનું સુખ જે અદ્રશ્ય કે દિવંગત વડીલો કે પૂર્વજોને કારણે છે તેને સાંકળી લઈ અને સાથે જ વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવનાના રણકાર રૂપે પ્રાણી પક્ષીઓના માનવ પ્રત્યેના યોગદાનને યાદ કરી શ્રાદ્ધનું માહાત્મ્ય પ્રસ્થાપિત થયું છે.

વૈદિક સંસ્કૃતિ એટલે પ્રાચીન આદિ ભારતીય સંસ્કૃતિ. ભારતની સાંસ્કૃતિક વિરાસત પ્રમાણે વિચાર એ આચરણનું પ્રથમ સોપાન છે. વિચારધારાની ઊંડી સમજણ કાર્યની પ્રેરણા માટે આવશ્યક છે. વિચાર વગરના કાર્યો દંભ અને યાંત્રિકતા બને છે. ભારતીય વિચારધારા સમયની કસોટીમાંથી પસાર થયેલી અને પાર ઉતરેલી વિચારધારા છે. જરૂરત છે આ સનાતન વિચારધારાને સમજીને અનુસરવાની. સનાતન એટલે સમયના પ્રવાહોથી અલગ. સત્ય સનાતન છે. જેમ કે ગુરુત્વાકર્ષણનું અસ્તિત્વ સનાતન છે. ન્યૂટન પહેલાં પણ અને પછી પણ. જુદી જુદી વિચારધારાઓની બદલાતી સમજણો વિવાદ બને પણ જો આચાર સાથે સાચી સમજણ જોડાય અને યોગ્ય વિચારધારાને અનુસરવામાં આવે તો સંસાર સ્વર્ગ બને. આવી સમજણ સાથે ઉત્પન્ન થયેલ ભારતીય વિચારધારાઓ માણસને શ્રેષ્ઠતાની પ્રેરણા આપે છે. તેથી જીવનની સમૃધ્ધિ સાથે વિશ્વ પણ સમૃધ્ધિ અને કલ્યાણ તરફ આગળ વધે છે. વિશ્વ એ માનવ અને પ્રાણીઓ પક્ષીઓ અને વિવિધ જીવોનું સંયુક્ત નિવાસસ્થાન છે અને આધાર પણ. આજે પર્યાવરણના પ્રશ્નો જે સંકટ સર્જી રહ્યા છે અને માનવ જીવસંસ્કૃતિનું નિકંદન કાઢવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિની સાચી સમજણ આપણા જીવનને માર્ગદર્શક બને છે.

શ્રાદ્ધ એ માત્ર ક્રિયાકાંડ નથી. તેની પાછળ છે ભાવના દિવંગત પ્રત્યે શ્રદ્ધાંજલિની. આપણા જીવનમાં કેટકેટલાં લોકોનું યોગદાન રહેલું છે. કેટલીક વાર આ વાત તે વ્યક્તિના મૃત્યુ બાદ સમાજમાં આવે છે. ત્યારે તેઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાનું એક મધ્યમ છે શ્રાદ્ધ. શ્રાદ્ધમાંથી બીજો બોધ મળે છે જીવનની ક્ષણભંગુરતાનો. આ શરીરનો તો નાશ થવાનો જ છે. માટે આ શરીર નાશ પામે એ પહેલાં આત્મગુણો પ્રગટાવી આત્મહિત સાધવાનું છે. દરેક કાર્ય કરવા પાછળનો હેતુ આત્મ ગુણોની પ્રાપ્તિનો રાખીએ તો જીવન ઉત્સવ બની જશે. જીવનને ઉકરડો કે ઉપવન બનાવવું એ પોતાના હાથમાં છે. જો જીવન માત્ર ધન દોલત કમાવામાં વાપર્યું તો ઉકરડો બનશે. પણ જો તેનો ખાતર તરીકે ઉપયોગ કરી ગુણોના ફૂલ છોડ વાવ્યા તો ઉપવન બનશે.

રાજા પરીક્ષિતને ખબર પડી ગઈ હતી કે સાતમા દિવસે તેને તક્ષક નાગ કરડશે અને તેનું મૃત્યુ નિશ્ચિત છે. તો તેણે જીવન સુધારી લીધું. સ્ટીવ જોબ્સને પણ મૃત્યુનો અણસાર આવી જતાં તેણે જે વાક્યો કહ્યાં છે તે કોઈના પણ માટે પથપ્રદર્શક બની શકે તેમ છે.

જો ગંગા હિમાલયના ઉત્તુંગ શિખરોને યાદ કરીને ધન્યતા અનુભવે, આકાશગંગા પોતાના તારલાઓના તેજને યાદ કરી ધન્યતા અનુભવે તો સમયગંગાની આ ક્ષણે આપણા વડીલો, પિતૃઓ અને પૂર્વજોના યોગદાનને સ્મરણ કરી શ્રાદ્ધ પક્ષની ધન્યતા અનુભવી આપણા જીવનને અને અસ્તિત્વને ઉત્સવ બનાવીએ-સાચી અને યોગ્ય સમજણ સાથે, કારણ કે જીવન એ પ્રયાગ છે, પવિત્રતા છે, પ્રાચીન અને અર્વાચીનનો સંગમ છે. એ જ છે જીવનનું કર્તવ્ય અને સાફલ્ય- તર્પણ,અર્પણ અને સમર્પણ. ત્યારે સર્વ દ્વારા પૂજિત, અમૂર્ત, તેજસ્વી, ધ્યાની અને દિવ્ય દૃષ્ટિ સંપન્ન પિતૃઓને નમસ્કાર કરતાં આપણે પણ કહી ઉઠીએ છીએ….
अर्चितानाममूर्तानां
पितृणां दीप्ततेजसाम्।
नमस्यामि सदा तेषां
ध्यानिनां दिव्यचक्षुषाम्।।

રીટા જાની
24/09/2021

સ્પંદન-35

જીવનનો નહિ સરળ માર્ગ
જો મનમાં હશે રાગ વિરાગ
પંથ જીવનનો જતો કપાઇ
પણ પુણ્યની નથી કમાઈ
મનમાં રહે જો ત્યાગભાવના
સફળ જીવનની મનોકામના
માનવ ઈશનું સુધામય સર્જન
કલ્યાણમાર્ગે ત્યાગમય અર્ચન.

પુષ્પમય  પ્રભાત અને પ્રભાતમય પુષ્પ. સૌંદર્ય એ પામવાની સૃષ્ટિ, માણવાની સૃષ્ટિ, અનુભવવાની સૃષ્ટિ. બંને શબ્દો એકસરખા લાગે છે પણ એક નથી. પુષ્પમય પ્રભાત એટલે પુષ્પોથી ભરેલું, સુવાસથી મઘમઘતું, સુંદર રંગોથી શોભતું, સુંદર છટાઓથી પુષ્પ વિન્યાસ કે ફૂલોથી વિવિધતા સર્જતું પ્રભાત. પ્રભાતમય પુષ્પ એટલે જેણે પ્રભાત અનુભવ્યું છે. શું પુષ્પ પણ પ્રભાત અનુભવે? હા, પ્રભાતનો સ્પર્શ પુષ્પોને પણ થાય છે. જેને પ્રભાતનો સ્પર્શ થાય તે પુષ્પ ખીલી ઊઠે, જીવંત થઈ ઊઠે, કળીમાંથી પુષ્પ બન્યાનો થનગનાટ શમતો ન હોય. સુંદર રંગ, કોમળતાનો સ્પર્શ, અને સુવાસનો સંગમ તો પુષ્પની સહજતા છે. અગત્યતા છે ખીલી ઉઠવાની, જીવંતતાની અને પ્રભાતનો સ્પર્શ માણવાની.

આપણી સવાર એટલે સ્વપ્નસૃષ્ટિનો અંત અને વાસ્તવના વિશ્વનો  કદમતાલ. દરેક ક્ષણ આ કદમતાલ અનુભવે છે અને તેમાં કશુંક પ્રાપ્ત થાય છે, તો કશાકનો ત્યાગ પણ કરવો પડે છે. ક્ષણોનો વર્તમાન જીવંત ન બને તો ક્ષણ ભૂતકાળમાં સરી પડે છે અને ઇતિહાસના પટારાનો વૈભવ બને છે. આપણા અનુભવોની યાદ, આપણી યાદોની સૃષ્ટિ અને આપણો ભૂતકાળ કદાચ ભવ્ય હોય તો પણ જીવંત નથી. યાદ રહે કે પ્રભાતને પામવાનું છે, ખીલી ઉઠવાનું છે અને દરેક પળની પ્રેરણા અને આપણા પરિશ્રમને પ્રારબ્ધના પુષ્પો સાથે મેળવીને જીવનનો પુષ્પગુચ્છ સુંદર બનાવવાનો છે.

જીવન એટલે ક્ષણોની સમજણનો સરવાળો. મહાન પુરુષો કે શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનનો ઉદભવ જીવનની સાચી સમજમાંથી ઉદભવે છે. જીવનમાં શું કરવું અને શું ન કરવું તેવા બે માર્ગોની સાચી સમજણ એ જીવનની ચાવી છે. આ ચાવીથી  સુંદર ભવિષ્યનું તાળું ખૂલે છે. આપણા સ્વપ્નો અને આપણો વ્યવહાર, સફળતાની સીડીનું રહસ્ય શું? સફળતાની સીડી  સહુના માટે અલગ છે. આપણે સફળ થયા તેમ વિશ્વ તો કહે, પણ આપણું મન અને આત્મા કહે તો જ આપણે સફળ. જીવનની સમૃધ્ધિની વચ્ચે પણ કંઇક હજુ મેળવવાની કામના કે ઈચ્છા રહે તો તે તૃપ્તિ કે સંતોષ નથી પણ અતૃપ્તિ છે. શ્રાવણની સરી ગયેલી ક્ષણોના તત્વજ્ઞાન અને આત્મચિંતનને એકત્ર કરીએ તો ક્ષણની સફળતા એ આત્મસંતોષ છે અને જીવનની સફળતા એ પણ આત્મસંતોષ છે. ભરપૂર જીવ્યાનો આનંદ, સૃષ્ટિને માણ્યાનો આનંદ અને વિશેષ પામવાની કામનામાંથી મુક્તિ એ સફળ જીવનનું રહસ્ય છે. આ રહસ્ય ધર્મોનું સત્વ છે.

યાદ આવે ઈશાવાસ્ય ઉપનિષદનો પ્રથમ મંત્ર. ‘ तेन त्यक्तेन भूंजीथा:। ‘ અહીં જીવનના પરિત્યાગની વાત નથી પણ તેના પ્રત્યે આસક્તિ કે રાગના પરિત્યાગની વાત છે. અહીં ભોગ ભોગવવાની મનાઈ નથી પણ ત્યાગીને ભોગવવાની વાત છે.  આજે માનવ દુઃખી, અશાંત અને અસંતુષ્ટ જોવા મળે છે તેનું કારણ તેની પાસે જીવન જીવવાની ઉદ્દાત દૃષ્ટિનો અભાવ છે. જીવન ઈશ્વરનું અમૂલ્ય સર્જન અને ભેટ છે. તેને પરહિતમાં શ્રેયસ્કર, સુખદ અને સર્વ મંગલકારી બનાવી જ્યોતિર્મય પથ પર પ્રયાણ કરી શકાય, જ્યારે ત્યાગીને ભોગવવાની સમાજ આવે.

જીવનમાં ભક્તિ સાથે ત્યાગને પણ કઈ રીતે સ્થાન આપી શકાય તે પર્યુષણ પર્વનો મહાધ્વનિ છે. જૈન સમુદાયનું પર્યુષણ મહાપર્વ ધર્મના શ્રેષ્ઠ આદર્શો, જ્ઞાન, ભક્તિ અને ત્યાગ તથા સહનશીલતા સાથે તપ અને ક્ષમાભાવ સાથે શ્રેષ્ઠ સામાજિકતાનો પરિચય આપે છે. ત્યાગ એ ભારત ભૂમિનો આદર્શ છે. આ આદર્શને વાસ્તવિક જીવનમાં કઈ રીતે પ્રતિબિંબિત કરી શકાય તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ અને સાથે ભક્તિનું સંયોજન અહીં જોવા મળે છે. જ્યારે ઉપવાસ સાથે સંકળાયેલ આરાધના અને અન્ય મહાતપ માનવજીવનને મોહના સ્થાને ત્યાગનો જયઘોષ કરાવે છે ત્યારે આદર્શોની ઉચ્ચતા સિદ્ધ થાય છે. જીવનનો આદર્શ મોહ નથી પણ ત્યાગ છે, જીવન એક સાધન પ્રાપ્તિની દિશા તરફની દોડ નથી પણ તપસ્યા છે. તેનો હેતુ વસ્તુ અને વ્યક્તિઓ પ્રત્યેનો સમભાવ છે એવી ભાવના અહીં દ્રઢ થાય છે. આ જ સમભાવ સમાજમાં પ્રવર્તે જો પરસ્પર વ્યવહારમાં ક્ષમા ભાવના પ્રગટ થાય. ‘મિચ્છામી દુક્કડમ’ એ આનું  આદર્શ ઉદાહરણ છે. આવા ઉચ્ચ આદર્શોનું ચિંતન, મનન અને વ્યવહાર ‘વસુધૈવ કુટુમ્બકમ’ ને પણ સિદ્ધ કરે છે.

ત્યાગ એ માત્ર વિચાર જ નથી આચાર પણ છે. ત્યાગના તાણાવાણા ભારતભૂમિની તાસીર છે. ભારત રામની જન્મભૂમિ પણ છે અને કૃષ્ણની કર્મભૂમિ પણ છે. ત્યાગ કેવો હોઈ શકે? રામચંદ્રજીનું જીવનચરિત્ર તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. રામનો રાજ્યાભિષેક સવારે થવા જઈ રહ્યો છે. માતા કૈકેયીને પિતા રાજા દશરથે ભૂતકાળમાં આપેલા વચનના લીધે રામને મળે છે વનવાસ અને કૈકેયી પુત્ર ભરતજીને મળે છે અયોધ્યાની રાજગાદી. રામ પિતાના વચનનું પાલન કરવા ગાદીનો ત્યાગ કરે છે. જ્યારે રાજ્યાભિષેકની તૈયારી હોય ત્યારે પણ આદર્શ છે વચનપાલનનો. ત્યાગ કેવો હોય તેનો આદર્શ છે એક ક્ષણમાં ગાદી છોડી શકતા રામ.  ભાઈનો પ્રેમ કેવો હોય તેના આદર્શો લક્ષ્મણ અને ભરત પૂરા પાડે છે. ભરત પણ ગાદી સ્વીકારતા નથી પણ રામના પ્રતિનિધિ તરીકે અયોધ્યાનું રાજ્ય ચલાવે છે. જ્યાં ત્યાગ અને પ્રેમના આદર્શો હોય ત્યાં ભૌતિકતા પ્રવેશી શકતી નથી.

મોહ અને ત્યાગ નું શું મહત્વ છે અને માનવજીવન મોહમાં કઈ રીતે વ્યર્થ બને છે તે સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ભમરા અને કમળની ઉપમા આપી સુંદર રીતે સમજાવાયું છે. ભમરો કમળથી મોહિત થઈને કમળની પાંખડીઓ વચ્ચે બેસે છે. સંધ્યાકાળે કમળ બંધ થતાં જ ભમરો અંદર કેદ થાય છે.  મોહજાળમાં સપડાયેલ માનવજીવનનું પણ એવું જ છે. મોહના કારણે તે પોતાની ખરી શક્તિઓ પારખી શકતો નથી.  જીવનરસને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી કે વિકાસ પણ પામી શકતો નથી. માનવજીવનનો હેતુ વિકાસ છે. જે મોહ જાળને ભેદી શકે તે જ વિકાસ પામી શકે, ગુણોનું સંવર્ધન કરી શકે અને શ્રેષ્ઠતા તરફ કદમ માંડી શકે.

ત્યાગ એ ભૌતિકતા અને મોહથી દૂર લઈ જઈ આદર્શમય જીવન તરફનો વિકાસ છે. આત્મવિકાસની મંઝિલ તરફ પ્રગતિ કરાવતા આપણા આ તહેવારોમાં તત્વજ્ઞાન છે, વિવિધતા છે અને સમાજમાં સ્થાપિત કરવાના ભ્રાતૃભાવ અને પ્રેમનો સંદેશ પણ છે. આ બધાના પરિણામે માનવજીવન સમૃધ્ધ બને છે, ઉલ્લાસ અને ઉમંગ જીવનમાં વ્યાપે છે. ઉત્સવો માણીને જીવન સુવાસ પ્રગટાવીએ તો પ્રેરણાના પુષ્પો  વાસ્તવિક જીવનને સુવાસિત બનાવે છે. જીવન અને આપણું અસ્તિત્વ એ ખુદ એક ઉત્સવ છે. ઉત્સવ ઉજવીએ ત્યારે આ ઉત્સાહ પામીને ધન્ય બનીએ, શ્રેષ્ઠતાનું સર્જન કરી જીવનને જીવંતતા તરફ અભિમુખ કરીએ તો જીવન ઉમંગ અને ઉલ્લાસ સભર ફૂલ છે અને તે જ છે આપણું પ્રેરણા પુષ્પ.

રીટા જાની
17/09/2021

સ્પંદન-34

ભક્તિની ગંગા વડે હૃદય ધોવાય છે
આનંદ ઉત્સવે દિલના દ્વાર ખોલાય છે
જ્ઞાનની ગાગરમાં સાગર ઘોળાય છે
બાપ્પાની સવારીએ હૈયું હરખાય છે.

ભીતરે ન કોઇ ચિંતા, ન રહે ક્લેશ
સર્વ કાર્ય સિધ્ધ થાય હરહંમેશ
રિદ્ધિ સિદ્ધિનો પણ થાય પ્રવેશ
સ્મરણ પૂજન કરીએ શ્રીગણેશ.

તીખો તડકો અને તપ્ત ધરા, આતુર આંખો અને સુનું આકાશ, થંભી ગયેલા વાયરાની વચ્ચે કાળી વાદળી ભૂલી પડે અને ઝરમર ઝરમર વર્ષાની બુંદો ધરતીને ભીંજવે. પછી જામતું મેઘાડંબર, આસમાન નિચોવાય, સરતું  જળ સરવાણીઓને  જન્મ આપે, ક્યારેક ઝરમર તો ક્યારેક રીમઝીમ વરસાદ ધરતી ભીંજવે, ચાતકની  તરસ  છીપાય, મોરના ટહુકાથી વાતાવરણ જીવંત થાય, ઝરણાં  વહે, નદીઓ વહે, જલના તરંગો જલતરંગ બની ધરતીને તૃપ્ત કરે અને માનવમન આશા અને અપેક્ષાના ઉંબરે ઉત્સવ ઉજવવા સજ્જ થાય.

અષાઢનો આડંબર અને શ્રાવણની સરગમ મનમાં ગુંજતા હોય અને એક પછી એક ઉત્સવ જ્યારે આપણા સમાજમાં ઉજવાતા રહે ત્યારે લાગે કે આપણું જીવન ખરેખર જ ઉત્સવ છે.  અષાઢ માસ ગુરુપૂર્ણિમા સાથે ઉત્સવોને આમંત્રણ આપે તો શ્રાવણ એટલે ઉત્સવોથી સમૃધ્ધ. નાળિયેરી પૂર્ણિમા કે બળેવ સાથે રક્ષાબંધન ઉજવાય. ત્યાં જ શીતળા સાતમ અને જન્માષ્ટમી  આવે. શ્રાવણથી ભાદરવા તરફ સમયની આગેકૂચ થાય ત્યારે જૈન સમુદાય પર્યુષણ ઉજવે અને એક તરફ સંવત્સરીના મિચ્છામી દુક્કડમની ક્ષમાપનાનો પવિત્ર ભાવ તો બીજી તરફ ગણેશ ચતુર્થીનો થનગનતો ઉત્સાહ. દરેક ભારતીય મન ઉત્સવથી મલકે છે, દરેક હૈયું ઉત્સવના ઉત્સાહથી ધબકે છે. સમાજ જીવનને સ્પર્શતા જ નહીં પણ આપણા સહુના જીવનમાં ઓતપ્રોત થઈ ગયેલા ઉત્સવોનું બળ ન હોય તો સમાજ જીવન કદાચ આટલું રંગીન હોઇ શકે ખરું? ઉત્સવ ઉજવતી વખતે વિચાર પણ થાય કે ઉત્સવ શા માટે?

વર્તમાન વિશ્વ એટલે વિજ્ઞાન વિશ્વ. એક તરફ જ્ઞાનવિજ્ઞાન તો બીજી તરફ તર્કની તીરંદાજી વચ્ચે ચાલતું માનવજીવન. અર્થશાસ્ત્રની નૈયા અને વેપાર ઉદ્યોગના હલેસાંના આધારે  સંસારસાગરને પાર કરવાના અવિરત પ્રયત્નમાં જીવન લાગેલું રહે છે. ટેકનોલોજી તેની આગેકૂચને સરળ બનાવે છે પણ તેના ચક્રથી જીવનના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તાણ કે ટેનશન ઊભું થાય છે. ટેકનોલોજીના ફળ ચાખવા ઉત્સુક માનવી માનસિક તાણના ભારને અનુભવે છે અને જીવનમાં રોગોને આમંત્રણ આપી બેસે છે. માનવ યંત્રનો ચાલક હોવો જોઈએ તેને બદલે યંત્ર ચાલક બની જાય  અને માનવ ગુલામ એવું દ્રશ્ય સર્જાય છે. આ ઘરેડમાંથી બહાર કાઢવા ક્યારેક ચિકિત્સકો તો ક્યારેક મનોચિકિત્સકો શ્રેષ્ઠ પ્રયત્નો કરતા હોય છે. પણ આપણા સમાજશાસ્ત્રીઓએ કંઇક એવી જડીબુટ્ટી શોધી છે કે માણસ ફરી  નવપલ્લવિત થઈ જાય છે. આ જડીબુટ્ટી એટલે જ આપણા સમાજ જીવનમાં આવી પહોંચતા ઉત્સવો.

શ્રાવણની ધરતીના શૃંગાર અને ઉત્સવોની ભરમારની તૃપ્ત ક્ષણો વચ્ચે આવે છે એક એવો ઉત્સવ જે વ્યક્તિગત ભક્તિ અને સામાજિક શક્તિનો સ્ત્રોત છે. આ ઉત્સવ છે ગણેશ ચતુર્થીનો. કોઈપણ  કાર્યનો  પ્રારંભ ભગવાન ગણેશ વગર ન હોઈ શકે. વૈદિક પરંપરાનું  આ વિધિવિધાન હજુ આજે પણ એટલું જ પ્રચલિત છે. ગણેશજી એ વિઘ્નહર્તા દેવ છે. કોઈ પણ શુભકાર્યનો આરંભ ગણેશજીની પૂજા કરીને થાય છે.

ગણપતિ એટલે ગણના અધ્યક્ષ. ગણ એટલે જનસમૂહ. આજે જે ગણેશોત્સવ ભાદ્રપદ ચતુર્થીના દિવસે શરૂ થાય છે તે જનસામાન્યનો ઉત્સવ છે કારણ કે ગણપતિ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિના દાતા છે. સુખ, સંપત્તિ અને સિદ્ધિ ગણેશજીના સાથે જ સંકળાયેલાં છે. તેથી જ વેપાર હોય કે ઉદ્યોગ કે નવા ભવનનું નિર્માણ, વાસ્તુપૂજા હોય કે લગ્નપ્રસંગ કોઈ પણ કાર્યના શ્રીગણેશ કે આરંભ ગણેશ પૂજન વિના થતા નથી. ગણેશજી એ એવા પ્રાચીન દેવ છે જે અર્વાચીન પણ છે. ગણપતિ ગણોના દેવ હોવા પાછળ એક પ્રાચીન કથા પણ છે.

એક સમયની વાત છે, જ્યારે આર્યાવર્તનું હૃદય કાશી હતું. ત્યાં નરાંતક નામના અસુરના નેતૃત્વ નીચે અત્યાચારી અસુરોએ હાહાકાર મચાવ્યો. કાશીરાજાએ અને દેવોએ ગણેશજીને  આ અસુરના અત્યાચારથી બચાવવા પ્રાર્થના કરી. ગણેશજીએ ગણો સાથે  રહીને જનતાનું સૈન્ય તૈયાર કરી નરાંતકનો સંહાર કર્યો. સર્વત્ર ગણેશજીનો જયજયકાર થયો.  કાશીના રાજાએ કહ્યું આ વિજય આપના લીધે થયો છે. આપ અમારા સેનાપતિ બનો. ગણેશજીએ પદનો અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું કે મારું કાર્ય પૂર્ણ થયું છે હું મારા આશ્રમમાં પાછો જઈશ. શોકાતુર કાશીના નગરજનોએ ગણેશજીની સ્મૃતિ જળવાઈ રહે તે માટે એક મૂર્તિ તૈયાર કરી તેની મંદિરમાં સ્થાપના કરી. આ દિવસ હતો ભાદ્રપદ સુદી ચતુર્થીનો. ગણેશજીને વિવિધ રાજ્યોમાં થઈ આશ્રમે પહોંચતાં દસ દિવસ થયા. ગણેશજીએ કહ્યું હવે દેશ મુક્ત બન્યો છે અને ગણરાજ્ય સ્થપાયું છે, હું મારા દેહનું વિસર્જન કરીશ. ગણેશજીએ અનંત ચતુર્દશીના દિવસે નદીમાં જ યોગ દ્વારા દેહ વિસર્જન કર્યું. આ પ્રસંગના ઉપલક્ષ્યમાં આજે પણ ભાદરવા સુદી ચતુર્થીએ ગણેશની સ્થાપના થાય છે અને અનંત ચતુર્દશીએ વિસર્જન. લોકો તેમનું પૂજન અર્ચન કરે છે.

કથાઓ ભૂતકાળ ભલે હોય પણ આજે પણ જે લોક ઉત્સાહ જોવા મળે છે, ઉત્સવનું વાતાવરણ જોવા મળે છે તે દર્શાવે છે કે ગણેશ એ આપણા જીવંત દેવ છે જે જીવનમાં જોમ, કાર્યમાં જુસ્સો અને હિંમત સાથે સિદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. મૂર્તિનું કદાચ વિસર્જન થાય પણ ગણપતિ જીવંત છે- આપણા સહુના મનમાં અને હૃદયમાં. ભારતીય પરંપરાને અનુલક્ષીને કદાચ વેપારીવર્ગ ‘શ્રી ગણેશાય નમઃ ‘ સાથે પોતાના હિસાબો શરૂ કરે છે અને અંતમાં નફા સાથે પૂર્ણ કરે છે, ત્યારે ગણેશજી શુભ અને લાભ બંનેના દેવ શા માટે છે તે સ્પષ્ટ થાય છે.

મહાભારત કથાલેખનના પ્રારંભ પૂર્વે મહર્ષિ વેદવ્યાસને પ્રશ્ન થયો કે તેમની વૃદ્ધ અવસ્થા અને આ તો મહાભારત લખવા જેવું કાર્ય, શી રીતે થશે? તેમણે આ કાર્ય ગણેશજીને સોંપ્યું. ઋષિ વેદવ્યાસ બોલે અને ગણેશજી લખે. આમ મહાભારત સંપન્ન થયું.

ગણેશજી એટલે ગજાનન. પૌરાણિક કથાને તત્વજ્ઞાન સાથે સંકલિત કરીએ તો જણાશે કે ગજાનન એટલે સફળતાનું સમીકરણ. ગજ એટલે કે હાથી જેવું મોટું મસ્તક એટલે કાર્યના આરંભ પહેલાં વધુ વિચારો.  લંબકર્ણ એટલે બહુશ્રુતપણું, સહુનું સાંભળો. આંખોમાં વિચક્ષણતા …હાથીમાં ઝડપ કરતાં વિચક્ષણતાનું પ્રાધાન્ય છે. મોટું પેટ એટલે જરૂરી માહિતી  ગોપનીય રાખવી. વાહન મૂષક એટલે નાના અને નગણ્ય લેખાતા વ્યકિત કે વસ્તુનો કાર્યસિદ્ધિ માટે ઉપયોગ.  આવા ઉત્તમ ભાવ અને ભક્તિના વાતાવરણમાં  જ્યારે ગણેશજીનું સ્મરણ થાય, પૂજન થાય, કલ્યાણમય હેતુ હોય અને શક્તિની સંપન્નતા હોય તો કયું કાર્ય સિદ્ધ ન થાય? સ્મરણ કરીએ મંગલમૂર્તિ શ્રી ગણેશજીનું અને જયઘોષ સંભળાય – ‘જય દેવ જય દેવ જય મંગલમૂર્તિ…’

રીટા જાની
10/09/2021

સ્પંદન-33

તેજ હો તલવાર, પણ હો મ્યાન
તો કેમ ચાલશે?
ખોવાય જો વીજ ચમકાર વાદળમાં
તો કેમ ચાલશે?
ડોલતી હો નૈયા, ન મળતું સુકાન
તો કેમ ચાલશે?
સફળતાની સીડી મળી, ખોવાયું સ્વમાન
તો કેમ ચાલશે?

માન વગરનું મયૂરાસન, સ્વમાન વગરનું સિંહાસન, આત્મગૌરવ વિનાનું જીવન ભલે સફળતાઓથી છલકાતું હોય, તો પણ આત્મસંતોષ આપી શકતું નથી. જે તલવારની ધાર તેજ નથી, જે વાદળમાં વીજનો ચમકાર નથી, તે હોઈને પણ  ન હોવા બરાબર છે. તે જ રીતે જે આંખમાં સ્વમાનનો અણસાર નથી, તેને મળતી સફળતા એ ભિક્ષાપાત્રની સોગાદ છે.

સફળતાની સીડીનું આરોહણ કરવા આજે જાણે કે હોડ લાગી છે. માણસ કોઈ પણ ભોગે સફળતા હાંસલ કરવા ઈચ્છે છે. સફળતાની કિંમત કદાચ કંઈ પણ હોય તો પણ માણસ અચકાતો નથી. પરંતુ સ્વમાન વગર મળતી સફળતા સિદ્ધિઓના સ્મશાન જેવી લાગે છે. ખોખલું જીવન આનંદ આપી શકતું નથી. પ્રશ્ન એ થાય કે જીવનની સફળતા કેવી હોવી જોઈએ? સફળતાની મૂલવણી કેવી રીતે થઇ શકે?

આજના વિશ્વ તરફ નજર કરીએ તો સામાન્ય રીતે શું નજરે પડે છે? વાંકાચૂકા, ઉબડખાબડ, મુશ્કેલ કે કંટકછાયા માર્ગ પર કોઈને જવું નથી. સૌને ગમે છે સીધો, સપાટ, સુંવાળો ધોરી માર્ગ. સૌને ખપે છે સફળતાનો શોર્ટકટ. ઇન્સ્ટન્ટ ફૂડના આ યુગમાં સિદ્ધિ, સફળતા અને મંઝિલ પણ ઇન્સ્ટન્ટ જોઈએ છે. માણસને પોતાની પર્સનાલીટી એટલે કે મહોરું પહેરી સમાજમાં છવાઈ જવું છે. એ માટે ક્યારેક સ્વમાનના ભોગે પ્રયત્નો અને પ્રપંચો કરવામાં આવે છે. પોતાની મૌલિકતા સિદ્ધ કરવાના સ્થાને ઉછીના જ્ઞાનનો આડંબર દેખાડવો છે. આપણી પાસે બાહ્ય જ્ઞાન કે પોપટિયું જ્ઞાન છે, માહિતી છે, વ્યક્તિત્વ છે પણ દુઃખની વાત એ છે કે આપણું પોતાનું કશું જ નથી… ન જ્ઞાન, ન મૌલિકતા, ન સ્વત્વ. પાછો એ ઉછીના જ્ઞાનનો ઘમંડ પણ છે. પોતાનામાં શ્રધ્ધા નથી તેથી લૂલા લંગડાની માફક કાખઘોડીના સહારે ચાલીએ છીએ. જો મુક્તિના માર્ગે આગળ વધવું હોય, સફળતાના શિખરો સર કરવા હોય તો આ કાખઘોડી ફગાવીને સ્વમાન અને સ્વાભિમાનના રસ્તે આપણા ચરણ માંડવા પડશે. જો આપબળે પગ માંડીશું તો આપણા જ પગ તળે લપાયેલો રસ્તો ઉઘડ્યા વિના રહેશે નહિ.

વાસ્તવિક જીવનમાં સ્વમાન અને સ્વાભિમાન પ્રસંગો જોવા ઇતિહાસમાં બહુ દૂર જવાની જરૂર નથી. સૌ જાણે છે કે ટ્રેનની ફર્સ્ટ કલાસની ટિકિટ હોવા છતાં આફ્રિકામાં ટ્રેનમાંથી ઉતારી મૂકવામાં આવેલ મોહનદાસ ગાંધીના સ્વમાન અને સ્વાભિમાનને પહોંચતી ચોટ તેમને મહાત્મા ગાંધી બનાવવામાં  કારણભૂત બને છે અને ભારતને સ્વાતંત્રની મંઝિલ સુધી દોરી જાય છે.

એવું કહેવાય છે કે જમશેદજી ટાટાએ તાજ હોટેલ બાંધવાનો નિર્ણય કર્યો તેનું કારણ તેમને થયેલો એક કડવો અનુભવ છે. બ્રિટિશ યુગની ભવ્ય વોટસન હોટેલમાં એક વાર તેમને પ્રવેશ ન મળ્યો, કારણ કે ફક્ત ગોરા લોકોને જ તેમાં પ્રવેશ મળતો. જમશેદજી તાતાએ આ અપમાનને સમગ્ર ભારતીય સમાજનું અપમાન ગણ્યું. તેમણે એક એવી હોટેલ બાંધવાનું નક્કી કર્યું જ્યાં ફક્ત ભારતીયો જ નહીં પણ વિદેશીઓને પણ કોઈ પણ જાતના પ્રતિબંધ વિના પ્રવેશ મળે. આમ પ્રારંભ થયો વિશ્વના આકર્ષણરૂપ બનેલી વૈભવશાળી તાજ હોટેલનો.

સ્વમાનનો બીજો એક જાણીતો કિસ્સો છે. ભાવનગર નરેશ ભાવસિંહજી મહારાજે પોતાના મહેલમાં મિજબાનીનું આયોજન કરેલું. તેમાં ભાયાતો સાથે અમલદારો અને મિત્રોને પણ નોતર્યા હતા. ભોજન સાથે વ્યંગ અને હાસ્યરસ ચાલતો હતો. મિજબાની પૂરી થતાં સૌએ હાથ – મોં ધોયા. મહારાજ પણ હાથ – મોં ધોઈ પાસે બેઠેલા અધિકારીના ખેસથી લૂછવા લાગ્યા. પેલા અધિકારી પોતાની જગ્યા પરથી ઉભા થઈ ગયા. ક્રોધથી તેમની આંખો લાલ બની. તેમણે ખેસ જમીન પર ફેંકી દીધો અને કહ્યું કે સ્વમાન મને પ્રાણ કરતાં પણ વધુ વહાલું છે. મહારાજને પણ પસ્તાવો થયો. પણ એ સ્વમાની અધિકારીએ પછી જિંદગીભર ખેસ ધારણ ન કર્યો. આ સ્વમાની અધિકારી હતા  મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ  ઉર્ફે ગુજરાતી સાહિત્યના જાણીતા કવિ ‘કાન્ત’.

સ્વમાન અને ફરજપરસ્તીનો બહુ રસપ્રદ કિસ્સો મહાત્મા ગાંધીના દાદા ઉત્તમચંદ ગાંધીનો છે. ગાંધી પરિવાર કુતિયાણા ગામમાંથી ઉદ્ભવ્યો હતો, જે  જૂનાગઢ રજવાડાનો ભાગ હતો. કરમચંદના પિતા ઉત્તમચંદ પોરબંદરના રાણા ખીમોજીરાજના  કારભારી  હતા. ઈ. સ. ૧૮૩૧ માં, રાણા ખીમોજીરાજનું અચાનક અવસાન થયું અને તેમના પછી તેમનો ૧૨ વર્ષનો એકમાત્ર પુત્ર, વિકમતજી ગાદીએ આવ્યો. પરિણામે, રાણા ખીમોજીરાજજીની વિધવા, રાણી રૂપાલીબા, તેમના પુત્રના વાલી (રિજેન્ટ) બન્યા. તેમની ઉત્તમચંદ સાથે ખટપટ થવાથી તેમને જુનાગઢમાં તેમના વતનમાં પાછા ફરવાની ફરજ પડી. જૂનાગઢમાં, ઉત્તમચંદ ત્યાંના નવાબ સમક્ષ હાજર થયા અને તેમણે જમણાને બદલે ડાબા હાથ વડે સલામ કરી, તેનો જવાબ તેમણે એ આપ્યો કે તેમનો જમણો હાથ પોરબંદરની સેવામાં વચનબદ્ધ છે. ફરી જ્યારે વિકમતજી ગાદી એ આવ્યો ને તેમને સ્વમાનભેર પાછા બોલાવ્યા ત્યારે ત્યાં ફરી દીવાન બન્યા.

તાજ હોટેલના જેવો જ ઝળહળતો કિસ્સો એટલે સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની  સ્થાપનાની  સાથે સંકળાયેલ વાત.  આજની આ રાષ્ટ્રીયકૃત બેંકના સ્વપ્નશિલ્પી હતા સર સોરાબજી   પોચખાનવાલા, જેમણે પોતાના આદર્શવાદ, પરિશ્રમ અને કાબેલિયતથી સંપૂર્ણ  સ્વદેશી બેંકની માત્ર 30  વર્ષના યુવાન વયે સ્થાપના કરી. તેઓ જે બેંકમાં કાર્યરત હતા એ પણ ભારતીય બેંક હતી પણ બધાં જ  ઉચ્ચ હોદ્દાઓ પર યુરોપિયન હતા. એટલું જ નહિ પણ પગારમાં મોટી વિસંગતતા હતી. તેમના મેનેજરને 5000 મળે અને એકાઉન્ટન્ટ તરીકે તેમને માત્ર 200 રૂપિયા મળતા. સ્વમાની સોરાબજીએ બેન્ક મેનેજર શ્રી. સ્ટ્રિંગફેલોને રાજીનામું ધરી દીધું અને સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની  સ્થાપના કરી પોતાનું સ્વપ્ન સિદ્ધ કર્યું. તેમણે ભારતીય બેન્કિંગ ક્ષેત્રે એવું અદ્વિતીય યોગદાન આપ્યું કે બ્રિટિશ સરકારે પણ તેમને નાઇટહૂડથી નવાજ્યા.

સો વાતની એક જ વાત કે સ્વમાનના ભોગે જડ સાધનોના ખડકલા કરવામાં, ફક્ત ધન એકત્રિત કરવામાં અને ક્ષણભંગુર પ્રતિષ્ઠા મેળવવામાં જીવન ન વેડફીએ. જીવનમાં ભરેલા ચેતનાના ભંડારને શોધી કાઢીએ, હૃદયને ઉત્સાહથી ભરપૂર રાખીએ.  જીવન માટીના પિંડ સમાન છે. વ્યકિત ધારે તેવો આકાર આપી શકે છે. માનવઘટને પણ અનેક પ્રક્રિયાઓ, સંસ્કારો અને ઘટનાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. સ્વમાન એ એવું ટાંકણું છે જેનાથી જીવનની મૂર્તિનો ઘાટ દીપી ઉઠશે. દરેકના જીવનમાં પ્રકાશ અને પ્રેરણાની પળો અચૂક આવે છે. એ પળોને ઓળખીને જીવનને સફળ અને સભર બનાવીએ. સ્વમાન અને સ્વાભિમાનના હલેસાં વડે જીવનની નાવને મંઝિલ સુધી પહોંચાડીએ.

ચોગમ જેની ખ્યાતિ પ્રસરે
સુવાસ જેની હરદમ મહેકે
આંખ ઊઠે આંબવાને આભ
હૈયે ભરી છે એવી હામ
મારગમાં હોય કંટક, ન થંભે
થાક્યા વિના સતત ઝઝૂમે
હૈયું સજાવે સ્વાભિમાને
મસ્તક સદા રહે ઊંચું સ્વામાને.

રીટા જાની
03/09/2021

સ્પંદન-32

વ્રજમાં વૈકુંઠ અનુભવાય છે
મોરલીના સૂરમાં માધવ કળાય છે
યમુનાજીના નીર ભક્તિએ છલકાય છે
મોહનની માયામાં નેણ ભીંજાય છે
મોરપિચ્છનો રેશમી સ્પર્શ થાય છે
કાનાની લગનીમાં દુનિયા વિસરાય છે
મીરાં, રાધા,ગોપી રૂપે કૃષ્ણમય બનાય છે
શ્રદ્ધાથી જય જય શ્રીકૃષ્ણ કહેવાય છે.

વિરાટનું વર્ણન એટલે ગાગરમાં સાગર. સ્વાભાવિક છે કે શબ્દો ખૂટે પણ પ્રેરણાનું ઝરણું હોય, ઈશ્વરના આશીર્વાદ હોય તો વાચા ફૂટે. જન્માષ્ટમી એ એવી ઘડી છે જે સોહામણી પણ છે અને રળિયામણી પણ. આનું કારણ છે કૃષ્ણ. કૃષ્ણ એ વ્યક્તિ જ નહિ પણ વ્યક્તિત્વ છે જે સદીઓ કે હજારો વર્ષો પછી પણ આપણને પ્રેરણા આપે છે. જીવન એ ઈશ્વરની સોગાદ છે, પણ જો તે શ્રેષ્ઠ રીતે જીવાય તો પ્રભુનો પ્રસાદ છે. આ માટે પ્રેરણા અને જ્ઞાન આપી શકે કૃષ્ણ. કારણ કે કૃષ્ણ માત્ર દ્વારિકાધીશ નથી, કૃષ્ણ છે જગદગુરુ. પણ કૃષ્ણ એ આપણા માટે ઇતિહાસ નથી, પણ અવતાર છે.  કૃષ્ણને વંદન કરીને આપણે કૃતકૃત્ય થઈએ છીએ, કેમ કે કૃષ્ણ હર ધડકનનું સ્પંદન છે.

કૃષ્ણ અને તેની કથાથી કોણ પરિચિત નથી? તો પછી કૃષ્ણમાં અવતાર કહી શકાય તેવું શું છે? આજે પણ કૃષ્ણ કેમ પ્રસ્તુત છે? આવા અનેક પ્રશ્નો અસ્થાને નથી. કૃષ્ણ સહુને પરિચિત છે, છતાં અપરિચિત છે કારણ કે કૃષ્ણ સદંતર નવીન છે. કૃષ્ણ આંખોથી જોવા કે કાનથી સાંભળવા કરતાં હ્રુદયથી અનુભવવાની વાત છે. રાધાની આંખોથી પ્રતીક્ષા કરીએ કે મીરાંની જેમ કૃષ્ણભક્તિમાં લીન થઈએ કે નરસિંહની જેમ કરતાલ લઈ ભજીએ તો કૃષ્ણ નર નહીં, પણ નારાયણ છે. આત્માથી પરમાત્મા સુધીની દોટ છે. કૃષ્ણ રસમય છે કારણ કે તે નિત્ય નવીન છે.

કૃષ્ણ એ વ્યક્તિ નથી પણ વિભૂતિ છે. વિભૂતિમય વ્યક્તિત્વના સ્વામી છે કૃષ્ણ. કૃષ્ણ માનવદેહમાં પણ ચમત્કારિક વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. કૃષ્ણ ઘનશ્યામ છે પણ તેનું વ્યક્તિત્વ છે મેઘધનુષી. તેમાં એક નહિ અનેક રંગો દેખાશે. કૃષ્ણ  રસાવતાર છે. કદાચ  માતા યશોદા તેને ખાંડણીયા સાથે બાંધી શકે તેવા નિર્દોષ બાળક છે પણ સાથે જ તેમની સમર્થતા રાક્ષસોને મારવાની છે તે સિદ્ધ કરી આપે છે. કૃષ્ણ બાળક થઈ ગોકુળના મિત્રો સાથે  ગેડી દડાથી રમી શકે છે તો સાથે જ કાળીનાગને નાથી શકે છે. સામર્થ્ય અને ગતિનું અદભુત મિશ્રણ છે કૃષ્ણમાં. ગોકુળમાં ગોપીઓ સાથે રાસ રમતા કૃષ્ણ ગોકુળ અને રાધાજીને છોડીને મથુરા જઈ કંસનો વધ કરી શકે છે. સામર્થ્ય સિદ્ધ કર્યા પછી પણ કૃષ્ણ મથુરામાં રહેતા નથી. કૃષ્ણની ગતિ છે દ્વારિકા તરફ. સામર્થ્ય અને ધ્યેયલક્ષી દ્રષ્ટિ હોય તો સોનાની દ્વારિકા વસાવી શકાય તેવો આશાવાદ કૃષ્ણના જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. સુદામાના બાળમિત્ર કૃષ્ણ દ્વારિકાધીશ છે છતાં તાંદુલ સ્વીકારી શકે છે પણ પ્રત્યક્ષ કશું આપતા નથી. પરંતુ અપ્રત્યક્ષ રૂપે સુદામાને એટલું બધું આપે છે કે સુદામા માની પણ શકતા નથી. આદર્શ મિત્રતાની ભેટ અપ્રત્યક્ષ પણ હોઈ શકે તે દર્શન કૃષ્ણ કરાવી શકે છે. કૃષ્ણ અર્જુનના સખા છે અને મહાભારતના યુદ્ધમાં તેના સારથિ પણ છે.

કૃષ્ણનું  બાળપણ વાંસળી સાથે સંકળાયેલું છે.  કૃષ્ણની વાંસળીની મોહિની અનેક કવિઓએ ગાઈ છે. આ વાંસળીએ માનવ હોય કે પશુ-પંખી, બધાં પર પોતાના કામણ કર્યા છે. કૃષ્ણની બાળલીલા, પરાક્રમો નાના બાળકો જ નહીં પણ મોટાઓનાં દિલ પણ હરી લે છે. દ્વારિકાધીશ કૃષ્ણ હરહંમેશ પાંડવોના સખા, સાથી કે હિતચિંતક તરીકે આપણે જોયા છે. દ્રૌપદીના ચીરહરણના પ્રસંગે, મહાભારતના યુદ્ધ પ્રસંગે કે યુદ્ધ પૂરું થયા બાદ અશ્વત્થામાના બ્રહ્માસ્ત્ર પ્રસંગે કૃષ્ણ પાંડવોની ઢાલ રહ્યા છે. પાર્થસારથી વિના પાર્થની કલ્પના અપૂર્ણ છે.

કૃષ્ણ જ્યાં પણ જતા, ત્યાં લોકો એમને પૂજતા, કલહ આપોઆપ શમી જતા અને ધર્મ માટે આધાર પ્રગટતો. કૃષ્ણનું જીવન કાર્ય વિશિષ્ટ હતું. ધર્મશીલોનું રક્ષણ, દુષ્ટાત્માઓને દંડ અને ધર્મની સ્થાપના.  કનૈયાલાલ મુનશીના શબ્દોમાં કૃષ્ણ ‘શાશ્વત ધર્મગોપ્તા’ હતા. यतो धर्म स्ततो जय:  કૃષ્ણની હાજરીમાં જીવનનું તેજ પ્રસરી જતું. તેમનું સ્મિત સૌને જીવનનું બળ આપતું. કૃષ્ણના ઉત્સાહનો પ્રવાહ પણ લોકો પર પડતો. કૃષ્ણનું વ્યક્તિત્વ તેમના મુકુટમાં ધારણ કરેલ મોરપિચ્છ સમાન છે. કૃષ્ણ એટલે આકર્ષણ, મોહિની રૂપ, સખા, પ્રેમી, રાજનીતિજ્ઞ, ગ્વાલ, રાજા ….અને ઘણું બધું.

કૃષ્ણ માત્ર પ્રણાલિકા ભંજક નથી , વિનોદી અને વ્યવહારકુશળ જ નથી,  કૃષ્ણ છે સામર્થ્ય અને સ્નેહ; કૃષ્ણ છે વાત્સલ્ય અને પ્રેમ. આપણી આંખો સમક્ષ એ જ મૂર્તિ પ્રસ્તુત છે…એ જ મોહિની…કૃષ્ણ એટલે જ મોહન…મનમોહન. ભગવદ ગીતાના પ્રવકતા, બાળકોથી લઈને મોટાઓ સુધી સૌના હૃદયમાં જે વસ્યા  છે  તે કૃષ્ણ આજના આધુનિક યુગમાં મેનેજમેન્ટના વર્ગોમાં અને કોર્પોરેટ  દુનિયામાં પણ માનીતા છે. કૃષ્ણ માત્ર નેતા નથી, તે છે યુગપુરુષ.  યુગપુરુષ માત્ર અંગત લાભના મોહને ત્યજીને એક એવા લક્ષ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમાં સર્વનું કલ્યાણ હોય.

કૃષ્ણ પ્રગટ થાય છે,  ધર્મની શ્રેષ્ઠ સમજ સાથે, ધર્મની પ્રચલિત માન્યતાઓથી વિપરીત. ધર્મ એ કેવળ આશા નથી, ક્રિયાકાંડ નથી; રોષ, લોભ કે ભયથી પ્રેરાઈને જે કંઈ થાય છે, એ પણ ધર્મ નથી. નિર્બળતાથી ઉપર ઊઠીને જાતને ઘડવાનો સંકલ્પ એ ધર્મ છે. અને એટલું જ બસ નથી. ધર્મ એ દર્શન , સંકલ્પ અને કર્તવ્ય  છે, જેનું દર્શન કૃષ્ણના જીવનમાં થાય છે.

પરંતુ જન્માષ્ટમીએ દર વર્ષે પ્રગટ થતા કૃષ્ણ એ ‘ગોવિંદા આલા રે આલા’ વાળા બાલ સ્વરૂપ શ્રીકૃષ્ણ છે જે આપણી સામાજિક ચેતના છે. આ કૃષ્ણ નથી મુત્સદ્દી કે રાજનીતિજ્ઞ કે નથી ગીતાના જ્ઞાનમય કૃષ્ણ. આ કૃષ્ણ એ કૃષ્ણનું એવું બાલ સ્વરૂપ છે, જે દરેકને આનંદવિભોર કરી દે છે. કૃષ્ણ અનેકવિધ રંગો ધરાવનાર વિભૂતિ છે પણ જન્માષ્ટમી એ ભક્ત હૃદયમાં વિરાજમાન કૃષ્ણ બાલકૃષ્ણ છે. તેનો સબંધ દિમાગ નહિ દિલ થી છે. મન કરતાં તે હૃદયની વિશેષ નજીક છે. જો આ બાલસ્વરૂપ કૃષ્ણ આપણા  હૃદયના ભાવોમાં વ્યક્ત થાય તો  કૃષ્ણ દૂર નથી, સાથે જ છે. કારણ કે કૃષ્ણ માત્ર વિભૂતિ નથી, અનુભૂતિ છે. આ અનુભૂતિ એ જ ભક્તિ, તેનો સાક્ષાત્કાર એ જ આપણા જીવનની ધન્યતા. આ અનુભૂતિ થાય ત્યારે દિલમાં કૃષ્ણ છવાશે, રોમરોમમાં આનંદ હશે, મનમાં બંસીનો વેણુનાદ હશે. આવી અનુભૂતિ અને કૃષ્ણમય કર્મયોગની સહુને શુભેચ્છા… જય શ્રીકૃષ્ણ.

રીટા જાની
27/08/2021

સ્પંદન-31

હૃદયમાં નિર્દોષ વ્હાલનો ઝગમગાટ
આંખોમાં અમીરસ ભરેલો તરવરાટ
બાળપણની મધુરી યાદોનો સળવળાટ
મોંઘેરા મિલન થકી હાસ્ય ખિલખિલાટ
હોઠો પર ગમતાં ગીતોનો ગણગણાટ
મહેકે છે ઉષ્માભર્યા હેતનો મઘમઘાટ
ભાઈબહેનનો  રક્ષાબંધનનો થનગનાટ
જીવન સફર લાગણીએ જાય સરસરાટ.

જીવન છે પુષ્પ…અવનવા રંગો છલકાવે, પ્રતિદિન સુવાસ ફેલાવે. આ સુવાસ છે સંબંધોની. માણસ એકલો નથી, અટૂલો નથી તેનો એહસાસ પળ પળ થાય, ખુશીઓના વાવેતર થાય તો રંગોને, સુવાસને છલકાતાં કોઈ રોકી શકે નહીં અને જીવન આનંદથી છલકાતો ઉત્સવ બને.

પણ ઉત્સવ એટલે શું? ક્યારે એવું લાગે કે જીવન એક ઉત્સવ છે? માણસ એ માત્ર ભૌતિક જરૂરિયાતોથી જ આનંદ પામે છે તેમ નથી. માણસ એટલે તનની સાથે રહેલું મન. મન એ મનોભાવોનું વિશ્વ છે. જીવન રોજબરોજની ભાગદોડમાં એટલું વ્યસ્ત હોય છે કે તેને મનની વાત સાંભળવાનો જ અવસર હોતો નથી. માત્ર ભૌતિકતા જીવનને યાંત્રિક અને નીરસ બનાવે છે. એકધારું યંત્રમય જીવન અભિશાપ બને છે. આવા સંજોગોમાં ઉત્સવ જીવન પ્રાણ બને છે. ઉત્સવ દિલની લાગણીઓને વ્યક્ત થવાની તક આપે છે. નીરસ જીવન પૂર્ણતા તરફ પ્રગતિ કરે છે અને  રસમયતા તરફ ગતિ કરે છે. સમયાંતરે પ્રાપ્ત થતી આવી તકો એટલે ઉત્સવ.  ઉત્સવમાં લાગણીઓ વ્યક્ત થાય અને માનવસંબંધોની ઉષ્મા પ્રગટ થાય. આ વિચારને ધ્યાનમાં રાખી માનવ સમાજ વિશ્વમાં ઉત્સવ ઉજવતો રહ્યો છે. ભારતીય પરંપરાઓ તો સદીઓથી અને પૌરાણિક કાળથી ચાલી આવે છે.

અર્વાચીન જીવન કદાચ આધુનિક હશે પણ તેમાં એક સ્ટ્રેસ કે તાણ અનુભવનારા લોકોની સંખ્યા ઓછી નથી. ભૌતિકતા મનોભાવોને વ્યક્ત કરવામાં ટુંકી પડે છે. કૃત્રિમતાના લિબાસમાં કુદરતી આનંદ આવતો નથી. ટીવી પર પ્રવાસની સીરિયલ જોઈને સમુદ્રને જોઈ શકાય પણ સમુદ્રમાં નહાવાનો કે પગ પલાળીને આનંદિત થવાનો અવસર તેમાં મળતો નથી. આધુનિક વિજ્ઞાન ક્યારેક માનવીને મંગળના ગ્રહ પર વસતો કરી દે તો પણ વતનની માટીની સુગંધ સાથે વ્યક્ત થતા મનોભાવો ક્યારેય આપી શકે નહિ. ઔપચારિક સ્મિતથી છલકાતા સંબંધો પણ કુદરતી પ્રેમની ઉષ્મા આપવામાં અધૂરા હોય છે તે સહુનો અનુભવ છે. આથી જ ઉત્સવ એટલે એવો અવસર જે તનમાં ઉત્સાહ અને મનમાં આનંદ પ્રેરી શકે. આવા ઉત્સવો અવાર નવાર આવે અને જીવન એક ધબકાર અનુભવે. ભારતીય પરંપરામાં આવો એક ઉત્સવ એટલે જ રક્ષાબંધન.

         રક્ષાબંધન એટલે જ બહેન અને ભાઈના પવિત્ર પ્રેમ અને લાગણીનો ઉત્સવ. આ ઉત્સવ સામાજિક કરતાં કૌટુંબિક વિશેષ છે.  કુટુંબ એ સમાજનો પાયો છે.  કુટુંબનો પાયો છે આત્મીયતાની લાગણી.  કુટુંબ એ પુષ્પગુચ્છ છે અને તેની સુવાસ અને આત્મીયતા એ જ સમાજને શક્તિશાળી બનાવે છે. પરિવારની શક્તિ એટલે પરસ્પરનું ખેંચાણ અને આત્મીયતા. પરિવારની ડાળીના ફૂલ એટલે ભાઈ અને બહેન.  રક્ષાબંધન એટલે આ ડાળીના ફૂલોની સુવાસ. દર વર્ષે જ્યારે શ્રાવણ મહિનાની પૂર્ણિમા કે નાળિયેરી પૂર્ણિમાનો દિવસ હોય ત્યારે રક્ષાબંધન ઉજવાય છે. દરેક બહેન પ્રતિક્ષા કરે છે ભાઈની. આ દિવસે રક્ષા કે રાખડી બહેન ભાઈના હાથે બાંધે છે અને ભાઈના સુખ અને કલ્યાણની કામના કરીને અંતરના આશીર્વાદ આપે છે કે ભાઈની રક્ષા થાય. ભાઈ પણ આભારી થઈને પ્રેમથી બહેનને રક્ષાબંધનની ભેટ આપે છે. પરિવારનો સામૂહિક મેળો યોજાય છે, આનંદ અને ઉત્સાહ વાતાવરણમાં છવાય છે. અગાઉ તો ગામો નાનાં અને અંતર નજીક હતાં.  ભાઈ બહેન રૂબરૂ મળી આ ઉત્સવની ઉજવણી થતી. પરંતુ આધુનિક વિશ્વ ગતિશીલ છે. ભાઈ અને બહેન વચ્ચેના ભૌતિક અંતર વધ્યાં પણ જ્યાં મનની એકતા અને લાગણી હોય ત્યાં કોઈ અંતરાય હોતો નથી. આજે પણ રક્ષાબંધનનો દિવસ એટલે ભાઈબહેનના મિલનનો દિવસ. દરેક ભાઈ પોસ્ટમેન પાસેથી રાખડી ક્યારે આવે તેની વાટ જોતો હોય છે. બહેન પણ આ પ્રસંગ ભૂલતી નથી. જ્યાં ભૌતિક અંતર માઈલોનું હોય પણ લાગણીનું અંતર ન હોય ત્યાં હરહંમેશ આ દિવસ ગૌરવ અને પ્રેમ તથા આત્મીયતા સાથે ઉજવાય છે. ક્યારેક ભાઈ ન હોય કે ભાઈ ને બહેન ન હોય તો આંખોમાંથી આંસુ ટપકતાં વાર લાગતી નથી. આ આંસુ ભાવુકતાના હોય છે. બહેન કે ભાઈનો અભાવ આ દિવસે સહુને વરતાય છે. દિવસ કદાચ પુરો થાય પણ આત્મીયતાની સરવાણીઓ સુકાતી નથી. સમયનો પ્રવાહ વહે છે, જીવન ફરી તાલમય ગતિના ક્રમમાં ગોઠવાય છે. ઉત્સવની સુવાસ અનુભવાય છે.

સરિતાના જળ અને સમયની પ્રત્યેક પળ વહેતી હોય છે. સંસ્કૃતિ પણ સમયની સરવાણી છે. આપણા ઉત્સવો પણ પ્રાચીન સંસ્કૃતિ સાથે અને ઇતિહાસના સમયખંડો સાથે જોડાયેલા હોય છે. રક્ષાબંધનનો પ્રાચીન ઉલ્લેખ ઈન્દ્રાણીએ  ઇન્દ્રને બાંધેલ રક્ષાસૂત્રમાં જોવા મળે છે. બીજી કથા બલિરાજા અને લક્ષ્મીની પણ છે, જ્યારે લક્ષ્મીજીએ બલિરાજાને રક્ષાબંધન કરેલું.  એક રસપ્રદ કથા ભગવાન કૃષ્ણ અને દ્રૌપદીની પણ છે. જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણના હાથમાં ઇજા થતાં લોહી વહેતું હોય છે ત્યારે હાજર દ્રોપદી પોતાની સાડીનો છેડો ફાડી કૃષ્ણ ને પાટો બાંધે છે. કૃષ્ણ પણ દ્રોપદીના વસ્ત્રાહરણ સમયે ભાઈ બનીને પોતાની ફરજ નિભાવે છે અને સતત સાડીઓ પ્રદાન કરે છે.  વસ્ત્રાહરણની વિવશતામાં દ્રૌપદીની રક્ષા કરે છે. પુરાણકાળથી આગળ વધીએ તો ચિત્તોડની રાણી કર્ણાવતી પર જ્યારે ગુજરાતનો સુલતાન બહાદુરશાહ  આક્રમણ કરે છે ત્યારે  રાણી બાદશાહ હુમાયુને રાખડી મોકલે છે અને હુમાયુએ રક્ષા કરેલી તેવી વાત પ્રસિદ્ધ છે.  ભાઈ અને બહેનના સ્નેહને અમર કરતી કથાઓ ઉભરતી રહે છે. તાજેતરમાં લંડન સ્થિત ભારતીય મૂળની લેખિકા બિના બ્રિગ્સના બેસ્ટ સેલર  પુસ્તક “The Red Thread” માં પણ વસ્તુતઃ આ જ વિષયને લઈને વાસ્તવિક જીવનની પ્રેરણાદાયી વાતો ખૂબીપૂર્વક રજૂ થઈ છે.  

સમયના તાણાવાણા સાથે આગળ વધતું જીવન રક્ષાસૂત્રની મંગલકામનાઓ વ્યક્ત કરે છે. એક તરફ રાખડીનું બંધન અને બીજી તરફ બહેનના સંકટ સમયે રક્ષાનું વચન. વચન એ બંધન છે, પણ સ્નેહના ધાગાથી શોભતું આ બંધન – રક્ષાબંધન- એ છે જીવન ચંદન. ચંદનની આ શીતળ સુવાસિત મહેક સહુ ભાઈ બહેનના સ્નેહમાં મહેકે તેવી મંગલ કામના.

રીટા જાની
20/08/2021

સ્પંદન -30

માભોમની બેડીઓ તૂટી
ગુલામીની જંજીરો છૂટી
સ્વતંત્રતાનો સૂર્ય ઊગ્યો
મુક્તિનો અરુણ ઊગ્યો

ભલે હો કોઈ પણ પડકાર
અહિં તીખી તેગનો ચમકાર
અહિં છે વીરોનો લલકાર
અહીં ગાંડીવનો ટંકાર

તિરંગાનું કરી સન્માન
કરીએ ગૌરવનું ગાન
રાખીએ દેશની શાન
મારો ભારત દેશ મહાન.

જીવનની કેટલીક ઘડીઓ અનોખી અને અદ્વિતીય એવી ધન્યતાની ઘડીઓ હોય છે. સમયના એવા બિંદુએ આપણું અસ્તિત્વ આપણને લઈ જાય છે કે લાગે કે આથી વધુ શ્રેષ્ઠ  ઘડી કદાચ જીવનમાં હશે કે કેમ તેવો પ્રશ્ન થાય. આવી જ એક ઐતિહાસિક ઘડી એટલે આપણો સ્વાતંત્ર્ય દિન 15ઓગસ્ટ 2021. આપણી આઝાદીના અમૃત મહોત્સવની શરૂઆતની શુભ ઘડી.

જેમ પુષ્પોનું જીવન એટલે રંગ, રૂપ અને સુવાસનો શુભ સંગમ તે જ રીતે કોઈ પણ દેશપ્રેમીનું જીવન એટલે જ મન, વચન અને દેશપ્રેમથી પ્રેરિત કર્મનો ત્રિવેણી સંગમ. ત્યારે કોઈ પણ દેશપ્રેમી હૈયું ન હરખે તો જ નવાઈ. દેશ એ આપણી આ પૃથ્વી ઉપરના અસ્તિત્વની પહેચાનનું અગત્યનું અંગ છે. દેશનું ગૌરવ એ આપણું વ્યકિતગત અને સામૂહિક ગૌરવ છે. આનું તરોતાજા ઉદાહરણ એટલે ટોકિયો ઓલિમ્પિકમાં ભારતના ખેલાડીઓને મળેલા ચંદ્રકો અને તે સાથે જ અનુભવાતો હર્ષ. આ જ હર્ષ જ્યારે ભારતની ક્રિકેટ ટીમ જીતે ત્યારે ફૂટતા ફટાકડા સાથે જ આપણે અનુભવતા હોઈએ છીએ. આપણી પહેચાન ભલે સિંધુમાં બિંદુ સમાન દેખાતી હોય પણ એ ન ભૂલાય કે આપણે એ જ ભારતીય પરંપરાના વંશજો છીએ જ્યાં એક કાળે સમુદ્રમંથન થયેલું. આ સમુદ્રમંથનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલાં રત્નો અને અમૃત.

આઝાદ ભારત, સ્વાતંત્ર્ય વીરોનું સ્વપ્ન, દેશભક્તોનું જીવન સ્વપ્ન…દિશાઓ છવાઈ જાય છે દેશભક્તિના રંગોથી, દેશપ્રેમી હૈયાંઓ હરખે છે ઉમંગોથી. આ રંગ, આ ઉમંગ, આ દેશભક્તિનું ગાન, આ દેશભક્તિની શાન વિશિષ્ટ છે કારણ કે આઝાદીના અમૃત ઉત્સવમાં પ્રવેશતું આઝાદ સાર્વભૌમ ભારત દેશભક્તિના વાતાવરણમાં થનગની રહ્યું છે. હવાઓમાં છે દેશભક્તિની લહેર… આપણા રાષ્ટ્રઘ્વજ તિરંગાને સલામી આપતા વડાપ્રધાન…અને  જય હિન્દના નારાથી ગૂંજતું ગગન…સ્થળ લાલ કિલ્લો દિલ્હી. લાલ કિલ્લો સાક્ષી છે ભારતના પ્રથમ આઝાદી દિન 15ઓગસ્ટ 1947નો જ્યારે પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ પ્રવચન આપતાં કહેલું …”at the stroke of midnight hour, when the world sleeps, India wakes up to life and freedom.” આજે આ ધન્ય ઘડીને વધાવવાને આવી પહોંચ્યું છે 75મું વર્ષ. આપણા સહુના જીવનની ધન્ય ઘડી, એ સર્વ દેશવાસી અને દેશપ્રેમીઓને  વધામણી. આપણો હર્ષ ચરમસીમાએ  છે … મનમાં … હૃદયમાં ..દિલની ધડકનોમાં … જય હિન્દ.

જય હિન્દ એ દરેક ભારતીયના દિલની ધડકન છે. જય હિન્દ એ શબ્દ નથી, શ્વાસ છે દરેક દેશપ્રેમીનો.  એ સુવાસ છે આ ધરતીની, જેના કણ કણમાં દેશભક્તિની ગાથાઓ છુપાઈ છે. સિયાચીનની બર્ફીલી ઘાટીઓથી અરુણાચલના આંચલ સુધી, હિન્દી મહાસાગરના કિનારા હોય કે ગંગા, જમના, સરસ્વતીની પવિત્ર ધારા…સ્થળ હોય કે જળ …કે હવાઓનો પૈગામ … જય હિન્દ.

તિરંગાના ત્રણ રંગો કેસરી, સફેદ અને લીલો અને મધ્યમાં શોભી રહેલું અશોક ચક્ર. કેસરી રંગ વીરતા અને શહીદી, સફેદ રંગ પવિત્રતા અને નિર્દોષતા અને લીલો રંગ નિરંતર વિકાસ અને સંપન્નતાની પ્રેરણા આપે છે. અશોક ચક્ર છે ધર્મ ચક્ર. પરંતુ આ દેશની ચેતના રહી છે દેશભક્તિ અને દેશપ્રેમ. તિરંગાની શાન છે દેશભક્તિથી પ્રેરિત 130 કરોડથી પણ વધુ ભારતવાસીઓ. દેશપ્રેમ એ ઝરણું છે દરેક દેશપ્રેમીના  હૃદયનું, જેના માટે શહીદી વહોરવા તૈયાર છે દેશનો દરેક જવાન અને નૌજવાન. આઝાદ ભારત જે એક સમયે સ્વપ્ન હતું દેશભક્ત વીરોનું, તે આજે આપણા સહુનું ગૌરવ છે. આ ગૌરવગાથા સમયની કેપ્સ્યુલમાં સચવાઈ છે. દેશભક્તિની આ ગાથાઓમાં ક્યારેક માદામ કામા અને શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા યાદ આવે તો ક્યારેક યાદ આવે લોકમાન્ય ટિળક. સાથે જ યાદ આવે…”સ્વરાજ્ય મારો જન્મસિદ્ધ હક છે અને હું તે મેળવીને જ રહીશ.” ટિળક મહારાજના આ અમર શબ્દોથી શોભતી આ સ્વાતંત્ર્યની મશાલ આજે પણ પ્રજ્વલિત છે. આ મશાલના પ્રકાશમાં અનેક દિલોની રોશનીનું સંમિલન છે …1947ની 15ઓગસ્ટનું એ સીમાચિહ્ન તો હૃદયમાં અંકિત છે જ અને એ લોકજુવાળ,દેશભક્તિના રંગમાં રંગાયેલાં હૈયાં,  એ જયઘોષ … જય હિન્દ.

“જય હિન્દ … ચલો દિલ્હી …તુમ મુજે ખૂન દો, મૈં તુમ્હેં આઝાદી દુંગા.”..આ શબ્દો સાથે જ જીવંત થાય સુભાષબાબુની યાદ. નેતાજીના હુલામણા નામે ઓળખાતા સુભાષબાબુએ બ્રિટિશ હકુમતને હટાવવા આઝાદ હિંદ ફૌજની રચના કરેલી – ભારતની બહાર. બીજા વિશ્વયુદ્ધનો સમયગાળો. રાસબિહારી બોઝના સહયોગથી 1942માં જાપાને યુદ્ધકેદી બનાવેલા 40000 હિન્દી સૈનિકો સાથે કેપ્ટન મોહનસીંગે સ્થાપેલી આઝાદ હિંદ ફૌજના  1943માં સર્વોચ્ચ સેનાપતિ બને છે સુભાષબાબુ. એક સમયે કોંગ્રેસના પ્રમુખ ચૂંટાયેલા સુભાષબાબુ ગાંધીજી સાથેના વિચારભેદના લીધે કોંગ્રેસથી અલગ થાય છે. બ્રિટિશ સરકારની નજરકેદમાંથી  કલકત્તાથી ભાગીને જર્મની અને બાદમાં જાપાન પહોંચેલા નેતાજીના દિલમાં છે દેશભક્તિની જ્વાળા. આઝાદ હિંદ ફૌજના સૈનિકો મ્યાનમારના રસ્તે થઈ કોહિમા અને ઇમ્ફાલ પણ કબજે કરી લે છે. સહુના દિલમાં છે દેશભક્તિ. પણ એક તરફ જ્યાં બીજા વિશ્વયુદ્ધનો અંત આવે છે ત્યાં બીજી તરફ પુરવઠાનો અંત અને રોગચાળા જેવાં અન્ય કારણોને લઈને આઝાદ હિંદ ફૌજનું સ્વપ્ન સિદ્ધ થતું નથી. 1945માં રંગૂનના પતન સાથે આઝાદ હિંદ ફૌજના સિપાહીઓ કેદ થાય છે. બીજી તરફ નેતાજીનું હવાઈ અકસ્માતમાં મૃત્યુ થાય છે તેવા સમાચારોની વચ્ચે લાલ કિલ્લો સાક્ષી બને છે  – લાલ કિલ્લા ટ્રાયલના નામે પ્રસિદ્ધ ખટલાનો…આરોપી છે આઝાદ હિંદ ફૌજના વીર ..શાહનવાઝ ખાન , પ્રેમ સહગલ અને ગુરબક્ષ સિંઘ.  બચાવમાં નામી વકીલો …ભુલાભાઈ દેસાઈ, તેજબહાદુર સપ્રુ અને જવાહરલાલ નેહરુ. દેશમાં એકતા અને દેશભક્તિની એક નવી લહેર જન્મ લે છે. સ્વતંત્રતાની આ લહેર જે ક્યારેક દેશવાસીઓના દિલમાં હતી તે મૂર્તિમંત થાય છે … 15ઓગસ્ટ 1947ના …એક સ્વપ્ન સિદ્ધિ …આઝાદ ભારતનો જન્મ . અમૃત મહોત્સવના આનંદમાં યાદ આવે આવાં કંઈ કેટલાંયે બલિદાનો …આત્મસમર્પણ… કાળા પાણીની સજા પામેલા સ્વાતંત્ર્ય વીરો. આજે જે આનંદ આપણે ઉજવી શકીએ છીએ તે આઝાદીની મશાલના  પાયામાં કોણ? અગણિત ચેહરાઓ દ્રષ્ટિવંત થાય છે. દેશને અહિંસાના માર્ગે આઝાદી અપાવનાર રાષ્ટ્રપિતા ગાંધીજી, આધુનિક ભારતના સ્વપ્નદૃષ્ટા નેહરુ, દેશના ઐક્યના શિલ્પી સરદારના વિશિષ્ટ યોગદાન સાથે જ નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ, શહીદ ભગતસિંહ, સુખદેવ, રાજગુરુ, અને ચંદ્રશેખર આઝાદ જેવા અનેક  ક્રાંતિવીર જેમણે આત્મ બલિદાનો આપ્યાં. આઝાદી બાદ પણ, સરહદો કોઈ પણ હોય, જવાનોએ કરેલી દેશરક્ષા કોને યાદ ન હોય? બલિદાનો ક્યારે ય ભૂલાયાં નથી. આજે પણ યાદ આવે છે,ગીતના શબ્દોથી યાદો જીવંત છે…..
જો ખૂન ગિરા પરબત પર
વો ખૂન થા હિન્દુસ્તાની
જો શહીદ હુએ હૈં ઉન કી
જરા યાદ કરો કુરબાની….

રીટા જાની
13/08/2021