રાખવી હોય જીવનની શાન
જોઈએ જગમાં માન સન્માન
જ્ઞાન વિના આ સપનું અધૂરું
જ્ઞાન આપે એકમાત્ર ગુરુ
જીવન તિમિર દૂર હટાવે
ઉજ્જવલ જીવનમાર્ગ બનાવે
મનમાં ન રહે મુંઝવણ ઘણી
ગુરુ છે એવા પારસમણી
જ્ઞાન ગઠરિયાં આજે લાધી
પરમની વાત જ્યારે સમજાણી
મોહનિદ્રા સરે ગુરુ પ્રતાપે
જાગૃતિ આવે વીજ ઝબકારે
ગુરુ છે એવા પ્રકાશપુંજ
નાદબ્રહ્મની જાણે ગુંજ
સફળ જીવનનાં સહુ કાજ
ગુરુને કરીએ વંદન આજ.
અંધકારમાં પ્રકાશ એટલે ગુરુ. જીવનનૈયાનો સુકાની છે ગુરુ. કેટલીક ઘડીઓ યાદગાર હોય છે. આજનો દિન એટલે ગુરુપૂર્ણિમા, જ્ઞાન વિના અધૂરા જીવનને માર્ગ દર્શાવે તેવા માર્ગદર્શક, પથપ્રદર્શક ગુરુઓને વંદન અને સહુ શિષ્યોને ગુરુપૂર્ણિમાએ અભિનંદન. આજના દિવસે આદિયોગી શિવજીએ આદિગુરુ બની યોગનું જ્ઞાન સપ્તર્ષિઓને આપેલું. જૈન ધર્મના 24માં તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીએ આ દિવસે ગાંધાર રાજ્યના ગૌતમ સ્વામીને પોતાના પ્રથમ શિષ્ય બનાવ્યા હતા. તેથી તેઓ ‘ત્રિનોક ગુહા’ના નામે પ્રસિદ્ધ થયા, જેનો અર્થ થાય છે પ્રથમ ગુરુ. ભગવાન બુદ્ધે આ દિવસે પ્રથમ વાર પોતાના શિષ્યોને ઉપદેશ આપ્યો હતો. આ દિવસે ભગવાન વેદવ્યાસનો જન્મ થયેલો. મહાત્મા ગાંધીજીએ તેમના આધ્યાત્મિક ગુરુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ્રતિ કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવા આ તહેવાર ઉજવવાનું શરૂ કરેલું.
ગુરુપૂર્ણિમા એ એક અદભુત ભારતીય પરંપરા છે. પ્રાચીનથી અર્વાચીન સુધી, વેદકાળથી વર્તમાન સુધી, અષાઢ માસની પૂર્ણિમાના દિવસનું આગમન થાય અને શિષ્યો અહોભાવથી ગુરુને યાદ કરે, સન્માન કરે અને ગુરુના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થાય તેવી અપેક્ષા અને પ્રાર્થના કરે. ભારતીય સંસ્કૃતિ માત્ર ભૌતિકતા પર વિશ્વાસ કરનારી સંસ્કૃતિ નથી. તેમાં માનવીનું શ્રેષ્ઠતા તરફ જવાનું ધ્યેય અભિપ્રેત છે. માનવી માત્ર ભૌતિક દેહ ટકાવવા માટે જ કાર્ય કરે તેવી સમજણ કંઇક અંશે અપૂર્ણ છે. જીવન એ અપૂર્ણ નહીં પણ પૂર્ણ હોવું જોઈએ. પૂર્ણતા માનવીમાં ક્યારે આવે? પૂર્ણતા એટલે શું? આ પૂર્ણતા કોની પાસેથી પ્રાપ્ત થાય એવાં વિવિધ પાસાંઓને સાંકળી લઈને જે દિવસનું પ્રાગટ્ય થયું તે ગુરુપૂર્ણિમા.
જ્ઞાન એ વિશાળ શબ્દ છે. જ્ઞાન એટલે માત્ર માહિતી નહીં, પણ કયા સમયે જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં માનવીએ શું કરવું જોઈએ તેની સમજણ. આ સમજણ શિષ્યમાં વિકસે તે જ્ઞાન છે. સામાન્ય રીતે જ્ઞાન એટલે અક્ષરજ્ઞાન એટલે કે સાક્ષરતા એવી વ્યાપક સમજણ સર્વમાન્ય છે. પરંતુ આ સમજણ અપૂર્ણ છે. કેમ કે અક્ષરજ્ઞાન તો જ્ઞાનનો એક હિસ્સો માત્ર છે. જ્ઞાનને જો ચલચિત્ર સાથે સરખાવીએ તો અક્ષરજ્ઞાન તો માત્ર ટ્રેલર છે. જીવનમાં અક્ષરજ્ઞાન બિનજરૂરી છે તેમ નથી પણ તે જ માત્ર જ્ઞાન નથી. ગુરુ વિદ્યા આપે અને તેનાથી પ્રેરિત થઈને શિષ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તેવી મૂળભૂત સમજણ છે. વિદ્યા સાધન છે અને જ્ઞાન સાધ્ય છે. તેનું સુંદર ઉદાહરણ છે અર્જુનનું. ગુરુ દ્રોણ કૌરવો અને પાંડવોને ધનુર્વિદ્યા શીખવે છે. પરંતુ સહુનું કૌશલ્ય અલગ અલગ છે. અર્જુનનું જ્ઞાન સર્વોચ્ચ કૌશલ્ય સાથે વિકસે છે, તે જ્યારે દ્રૌપદીના સ્વયંવરમાં મત્સ્યવેધ કરે છે ત્યારે જોવા મળે છે. ધનુર્વિદ્યા સહુ પાસે છે પણ કૌશલ્ય અને જ્ઞાન અર્જુન પાસે છે, જે તેને સફળતા અપાવે છે.
આ જ્ઞાન, આ કૌશલ્ય ભલે મહાભારતના પ્રાચીન સમયથી આવતું હોય પરંતુ આજે પણ તે જ જ્ઞાન વિદ્યમાન છે જ. અંગ્રેજી ભાષા જ લઈએ તો A થી Z સુધીના મૂળાક્ષરોના જ્ઞાનથી જ કંઈ શેક્સપિયર કે વર્ડ્સવર્થ થઈ શકાતું નથી. આ કૌશલ્ય દરેક વ્યક્તિએ અલગ ભલે હોય પરંતુ ગુરુ તેને ઓળખે છે અને વિકસાવીને વ્યક્તિની ક્ષમતાને પૂર્ણપણે વિકસાવે છે. તેથી જ ગુરુ હંમેશાં માનને પાત્ર છે, પૂજનને યોગ્ય છે. શિષ્ય ગુરુ પ્રત્યે આદર પ્રગટ કરવા ઈચ્છે, પોતાની પૂર્ણતાના પ્રેરક પ્રત્યે અહોભાવ પ્રગટ કરી ધન્યતા અનુભવે છે.
માણસ એટલે જ તન અને મનની શક્તિનો સમૂહ. આ શક્તિઓનો વિકાસ થાય અને તેમાં સંવેદનશીલતા અને માનવતાના ગુણો ઉમેરાય એટલે તે કંઇક અંશે આદર્શ માનવી બને. આદર્શ માનવીઓ જ આદર્શ અને સ્વસ્થ સમાજ બનાવી શકે. સ્વસ્થ સમાજનો પાયો માણસના ગુણો અને નીતિમત્તાના ધોરણો પણ છે. સમાજ માત્ર બૌદ્ધિક, આર્થિક કે વૈજ્ઞાનિક તાકાત બનવાથી જ વિકાસ કરી ન શકે. આ માટે પથપ્રદર્શકની જરૂર હોય છે. અજ્ઞાનમાં ભટકતાં, રઝળતાં, ઘોરતા લોકોને ગુરુ અલૌકિક અનુભવે દોરે છે. દુર્ગુણો રૂપી બાવળિયાની ડાળે ઝૂલતા શિષ્યને ગુરુ સદગુણો રૂપી આંબલિયાની ડાળે ઝૂલતા કરે છે. યોગ્ય ગુરુ વ્યક્તિને જ્ઞાન અને સદગુણોથી સમૃધ્ધ બનાવે છે, કોઈ પણ પડકારને પહોંચી વળવા સમર્થ બનાવે છે. માનવજાતિના ઇતિહાસમાં નજર નાખીએ તો સમયાંતરે દરેક સમાજ સમક્ષ જુદા જુદા પડકારો ઉદભવતા જ રહ્યા છે. આ સામે વિજયી બનીને બહાર આવવા માટે જરૂરી છે યોગ્ય સમજણ, જે માત્ર યોગ્ય શિક્ષણ જ વિકસાવી શકે. આ કાર્ય કરવા માટે ગુરુથી વધુ યોગ્ય કોણ હોઈ શકે? ગુરુ એ શિષ્ય માટે મિત્ર, દાર્શનિક – ફિલોસોફર અને પથપ્રદર્શક – ગાઈડ છે. તે એવું શાંત અને સૌમ્ય નેતૃત્વ પૂરું પાડે છે, જે વ્યકિતને સફળતા તરફ લઈ જાય છે. શું ગુરુ દ્રોણ વિના અર્જુનના ધનુષ્યનો એ રણટંકાર હોઈ શકે? ઋષિ વિશ્વામિત્રની વિદ્યા વિના રામ કે ગુરુ સાંદિપનીના શિક્ષણ વિના કૃષ્ણ પણ પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકે કે કેમ તે એક સવાલ છે. ગુરુનું યોગદાન અમૂલ્ય છે. તેને કોઈ પણ મૂલ્ય આપીને ચૂકવી શકાય નહીં. તેને કદાચ આપવું હોય તો માન, સન્માન, આદર અને પ્રેમ જ આપી શકાય. ગુરુનો શિષ્ય સાથેનો સંબંધ માત્ર ગુરૂદક્ષિણા આપીને જ પૂરો થઈ જતો નથી. ગુરુનું ઋણ આજીવન છે, સતત છે.
ગુરુ કોણ હોઈ શકે? ગુરુ એ જે જ્ઞાનની તરસ છીપાવે, જ્ઞાનની ગંગા વહાવે, જીવનરસને છલકાવે, જીવનને ધન્ય બનાવે. શ્રીમદ્ ભાગવતના 11મા સ્કંધમાં યદુ અને અવધૂત વચ્ચેની વાતચીત છે. જેમાં અવધૂત તેના ગુરુના નામ આપી તેમની પાસેથી શું શીખ્યા તે કહે છે. ખરેખર તો આ દુનિયામાં દરેક પાસેથી કંઇક શીખવા મળે છે. દત્તાત્રેયના 24 ગુરુ હતા. દેવો અને દાનવો પણ જ્યારે મુશ્કેલી પડે ત્યારે તેમના ગુરુઓ-દેવોના ગુરુ બૃહસ્પતિ અને દાનવોના ગુરુ શુક્રાચાર્ય- નું માર્ગદર્શન લેતા તેવું પુરાણકથાઓ કહે છે. છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ પણ સમર્થ સ્વામી ગુરુ રામદાસને પૂજ્ય ગણી માન આપતા તો તાનસેન અને બૈજુ બાવરાના ગુરુ સ્વામી હરિદાસની વાત પણ સહુને યાદ હશે જ. તો ગુરુ રામકૃષ્ણ પરમહંસ, ગુરુદેવ ટાગોર અને મહાન ગુરુ શંકરાચાર્ય પણ યાદ આવે જ. ગ્રીક ઇતિહાસમાં પણ ગુરુ એરિસ્ટોટલની વાતો યાદ આવે છે. સંસારમાં જ્યાં પણ સિદ્ધિનું સામ્રાજ્ય છે, ત્યાં ગુરુ દૃષ્ટીમાન થાય જ છે. હીરો મૂલ્યવાન ત્યારે જ બને જ્યારે તેને પાસા પડે અને માનવી પણ ગુણ સમૃધ્ધ ત્યારે જ બને જ્યારે ગુરુ મળે. ઇતિહાસમાં નજર કરીએ તો પણ આ સત્ય છે અને કદાચ આપણા ખુદના જીવનમાં પણ આ જ જોવા મળશે. આપણે પણ ગુરુનું પ્રદાન ભૂલી શકીએ તેમ નથી.
શિષ્ય માટે પણ એ આવશ્યક છે કે એ યોગ્યતા કેળવે ત્યારે જ સાચા ગુરુ મળે. ગુરુ પ્રેરણામૂર્તિ છે, ભીતરની યાત્રાના પથપ્રદર્શક છે. કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી આપણે યાત્રાએ નીકળ્યા હોઈએ તો આપણી ગતિ પગપાળા યાત્રિકની હોય. જો ગુરુનો સાથ મળે તો એ જ ગતિ આકાશી બની શકે. ગુરુ અજ્ઞાનના અંધકારને કાપે, શંકાના વાદળને હટાવે, નિષ્ફળતાના ધુમ્મસને દૂર કરે, શાણપણથી માંજીને સ્પષ્ટતા આપે, કુંઠિત મનને મુક્તિનો માર્ગ બતાવે, જીવનની વિવિધ અવસ્થાઓની મથામણમાં વલખતા માનવીની ભ્રમણા હરે, ચિદાકાશમાં ચૈતન્યનો પ્રકાશ પાથરે. જીવનને ધન્ય બનાવનાર ગુરુને કોટિ કોટિ વંદન.
રીટા જાની
23/07/2021
