૪૧ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”- અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું ફરી એકવાર અને છેલ્લી વાર સ્વાગત છે. જાન્યુઆરી 2021 થી શરુ થયેલી આ લેખમાળાના સૌથી છેલ્લા તબક્કે આપણે આવી પહોંચ્યા છીએ. બસ હવે બે જ દિવસમાં 2021 વિદાય લેશે અને 2022 કે જે પધારવા થનગની રહ્યું છે તે દબદબાપૂર્વક આવી પહોંચશે. Many corporations and companies complete their fiscal year on December 31st and as part of their accounting regime, financial statements including balance sheet (સરવૈયું) gets prepared. 

Balance sheet એટલે કે સરવૈયું – કેટલું મેળવ્યું – કેટલું ગુમાવ્યું તેનો હિસાબ… જિંદગીનું વાર્ષિક સરવૈયું કરીએ તો એમાં પણ શ્વાસ અને સબંધોની આવન-જાવન અનુભવાશે. લાગણીઓ અને તર્કના ચડાવ-ઉતાર નજરે ચઢશે…આવાજ કંઈક ભાવ દર્શાવતી સ્વ-રચિત કવિતા આજે તમારી સૌની સાથે હું વહેંચું છું. આશા રાખું છું કે તમને ગમશે.

વર્ષનું સરવૈયું હોય કે જિંદગીનું સરવૈયું હોય, ત્યાં આવન અને જાવન, લેખા-જોખા તો રહેવાનાજ. બારે ને ચારે દિવસ ક્યારેય કોઈના પણ એક સરખા જતા નથી. શ્વાસ અને સંબંધોની અને વહાલ અને વેદનાની  આવન-જાવન વચ્ચે જ એક પછી એક વર્ષ અને એમ એમ કરતા જિંદગી પસાર થતી રહે છે. આવું વાર્ષિક સરવૈયું કાઢીએ ત્યારે એવો અહેસાસ થાય કે આપણી લાયકાતના પ્રમાણમાં પ્રભુએ આપણા પર અનેકગણી કૃપા વરસાવી છે. અને આ અહેસાસજઆપણને મન-વાણી અને કર્મથી એ દિવ્ય શક્તિનાચરણોમાં સમર્પિત થવાપ્રેરિત કરશે.

જયારે આપણે 2021ના અંતિમ તબક્કે પહોંચ્યા છીએ અને આજે જયારે હું આ લેખમાળાનો છેલ્લો લેખ લખી રહી છું ત્યારે મારે સૌ પ્રથમ તો “બેઠક” અને ખાસ કરીને “બેઠક” પરિવારના સંચાલિકા પ્રજ્ઞાબેન દાદભાવાલાનો આભાર માનવો છે કે જેમણે  મારી કલમને વહેવા માટે એક મંચ આપ્યો. અને તમે – આ લેખમાળાના વાચકો કે જેઓ મારી લેખમાળા થકી મારી સાથે જોડાયેલા રહ્યા અને વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વની આ સફરમાં મારી સાથે હારોહાર ચાલ્યા – તેમને તો હું કેવી રીતે ભૂલી શકું. સૌ વાચકમિત્રોનો હું અંતઃ કરણ પૂર્વક આભાર માનું છું. વર્ષ દરમિયાન ઘણા બધા વાચક મિત્રોએ મને વિવિધ માધ્યમો દ્વારા પોતાનો અભિપ્રાય અનેમાર્ગદર્શન આપ્યા છે તેઓનો હું ઋણસ્વીકાર કરું છું. હા, અગંત કારણોસર વર્ષ દરમિયાન આ લેખમાળામાં અનિયમિતતા ઉભી થઇ હતી તે બદલ સૌની માફી માંગુ છું.  જયારે જાન્યુઆરી 2021માં આ લેખમાળા લખવાની શરૂઆત કરી ત્યારે મને પોતાને વિદેશી ભાષાઓમાં રચાયેલી કવિતાઓનો ખાસ કોઈ પરિચય ન હતો પણ આ લેખમાળાની સર્જન પ્રક્રિયા દરમિયાન હું Maya Angelouની મમતા ભરેલી કવિતા થી માંડીને રૂમીની આધ્યાત્મ સભર રચનાઓને જાણી શકી, , સમજી શકી.

 હું એવું દ્રઢ પણે  માનું  છું કે કવિતા માત્ર શબ્દોની પ્રાસબદ્ધ કે છંદબદ્ધ ગૂંથણી જ નથી – તેનાથી કંઈક સવિશેષ છે. હું તો ત્યાં સુધી કહીશ કે કોઈ પણ વ્યક્તિ જન્મથી જ કવિ કે કવિયત્રી નથી હોતા… કોઈ પણ મનુષ્યના હૃદયની ઋજુતા અને મનના મનોભાવો ને શબ્દદેહ મળે ત્યારે કવિતાની રચના થાય છે. આશા રાખું છે કે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત  રજુ કરેલા ભાવાનુવાદમાં મૂળ કવિતાના ભાવ અને સંવેદના અકબંધ રહી શક્યા હોય! 

આ સાથે આ લેખમાળા સમાપ્ત કરતા આ કલમને હાલ પૂરતો વિરામ આપું છું. Wishing you all a very happy, healthy, and prosperous new year 2022.  ॐ सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः । सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद्दुःखभाग्भवेत् । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥  

– અલ્પા શાહ

૪૦ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”- અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું ફરી એકવાર સ્વાગત છે.  આ મહિને આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત પ્રભુનો મહિમા અને પ્રભુ પ્રત્યેની  કૃતજ્ઞતા(Gratitude), અહોભાવ વ્યક્ત કરતી કવિતાઓનો ભાવાનુવાદ જાણી રહ્યા છીએ .

ડિસેમ્બર મહિનો એટલે વર્ષનો છેલ્લો મહિનો. થોડા દિવસમાં 2021 વિદાય લેશે અને  2022 કે જે આવાગમન કરવા થનગની રહ્યું છે તે દબદબાપૂર્વક આવી પહોંચશે. ભલે દિવસ બદલાય, મહિના બદલાય વર્ષ બદલાય, પણ મનુષ્યની આનંદ અને ખુશી મેળવવાની મૂળભૂત ઝંખના અકબંધ રહેશે. દલાઈ લામાએ ખુબ સરસ કહ્યું છે “The purpose of our lives is to be happy” અને અને આ આનંદનો આવિષ્કાર કરવાનો સમગ્ર આધાર આપણા જીવન પરત્વના દ્રષ્ટિકોણ પર છે,આપણી મનઃસ્થિતિ પર છે અને એ સત-ચિત્ત-આનંદ સમાન દિવ્ય શક્તિએ વરસાવેલ આશીર્વાદનો અનુભવ કરવામાં છે. ગુરુદેવ રબીન્દ્રનાથ ટાગોર રચિત એક ખુબ પ્રખ્યાત રચના আনন্দলোকে মঙ্গলালোকে અથવા “આનંદનો આવિષ્કાર” કે જે આ દિવ્ય શક્તિના મહિમાને ઉજાગર કરે છે તેનો ભાવાનુવાદ આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં જાણીશું અને માણીશું. તમે આ રચનાનો અંગ્રેજી અનુવાદ આ લિંક પર માણી શકશો. http://gitabitan-en.blogspot.com/2011/10/

ગુરુદેવ રચિત આ રચના એ રબીન્દ્રસંગીતની અતિ પ્રખ્યાત રચનાઓમાંની એક છે. ગુરુદેવના ગીતાંજલિ કાવ્યસંગ્રહના પૂજા વિભાગમાંની આ રચનામાં દિવ્યશક્તિ એ આપણી આજુબાજુ રચેલી દિવ્યતાને ગુરુદેવે ખુબ ભાવપૂર્ણ શબ્દો થી નવાજી છે. આ કાવ્ય મૈસુર રાજ્યમાં નિત્ય ગવાતા એક ભજન પર આધારીત છે અને ગુરુદેવે પોતે તેનું સ્વરાંકન તેજ રાગ પર કરેલું છે. આ રચનામાં ગુરુદેવ એ દિવ્ય ચેતના કે જે સમગ્ર સૃષ્ટિ પર પોતાની સમષ્ટિ અને કૃપાદ્રષ્ટિ વરસાવે છે તેનો મહિમા વર્ણવ્યો છે તેમના શરણમાંજ અદભુત અદ્વિતીય આનંદનો આવિષ્કાર થાય છે તે વાત શબ્દો દ્વારા વહેતી મૂકી છે. આ રચનાને બંગાળી રબીન્દ્રસંગીતના ખ્યાતનામ કલાકારોના અવાજમાં સાંભળવી એ એક અનેરો લ્હાવો છે. આજે જયારે સમગ્ર વિશ્વ કોરોના ના સકંજામાં ફરી એક વાર આવી રહ્યું છે ત્યારે એ દિવ્ય શક્તિના ચરણોમાં આ શબ્દો થકી સમગ્ર સૃષ્ટિના કલ્યાણ માટે  પ્રાર્થના કરતા કરતા મારી કલમને આજે વિરામ આપું છું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળાની છેલ્લી કવિતા સાથે…તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–અલ્પા શાહ

૩૯ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાંપહોંચે કવિ”- અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું ફરી એકવાર સ્વાગત છે. આજે ડિસેમ્બર મહિનાનો પ્રથમ ગુરુવાર. જોતજોતામાં આપણે 2021ના અંત સુધી પહોંચી ગયા. આ ડિસેમ્બર મહિનો એટલે ઈસુખ્રિસ્તના અવતરણનો મહિનો જે સમગ્ર વિશ્વમાં મૉટે ભાગે આનંદ અને ઉત્સવની છોળો વચ્ચે જ પસાર થાય. કેટલેક ઠેકાણે પ્રભુ પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતા પણ વ્યક્ત થાય. આ મહિને આપણે અંતર્ગત “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત પ્રભુ પ્રત્યેની  કૃતજ્ઞતા(Gratitude) અને અહોભાવ વ્યક્ત કરતી કવિતાઓનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું.

હમણાં ગયા ગુરુવારે અહીં USAમાં Thanksgiving Dayની ઉજવણી થઇ. એક વર્ષના વિરામ પછી બધાએ પોતપોતાના મિત્રો અને પરિવારજનોની સાથે ઉજવણી કરી. Thanksgiving Day -એક એવો ખાસ દિવસ જેમાં તેજ રફ્તારે ભાગતી આ જિંદગીમાંથી થોડો પોરો ખાઈને, પ્રભુએ આપણા પર વરસાવેલા અગણિત આશીર્વાદ બદલ આભાર અથવાતો Gratitude વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. આપણે આપણા પ્રત્યેક શ્વાસ રૂપી આશીર્વાદ માટે પરમાત્માના ઋણી છીએ.પરમાત્માની સાથે સાથે આપણા જીવનની નૈયાના ચાલકબળ સમી અનેક વ્યક્તિઓ અને વસ્તુઓ જે આશીર્વાદ બની પધારી છે તેના પણ આપણે ઋણી છીએ અને તે સર્વે પ્રત્યે સતત નિરંતર આભારની અનુભૂતિ થવી જોઈએ.  પણ આપણે આપણા મોટા ભાગના આશિર્વાદને “taken for granted”  ગણી લઈએ છીએ અને આપણને જે મળ્યું છે તેનો ઉત્સવ બનાવી ઉજવવાને બદલે જે નથી મળ્યું તેના પરત્વે વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ અને જિંદગીના છેવાડે પહોંચી જઈએ છીએ. English Poet William Henry Dawsonની કવિતા “Count Your Blessings” પર આધારિત અને જિંદગીમાં આપણને મળેલા અગણિત અમૂલ્ય આશીર્વાદને યાદ દેવડાવતી એક કવિતાનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. તમે મૂળ અંગ્રેજી રચના આ લિક પર વાંચી શકશો. http://www.yourdailypoem.com/listpoem.jsp?poem_id=3596

૧૮૫૩માં જન્મેલા William Henry Dawson એટલે કે W.H. Dawsonના જીવન વિષે બહુ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. તેમણે લખેલું પુસ્તક Sunshine of Hope, and Other Poemsઘણી પ્રસિદ્ધિ પામ્યું. ૧૯૨૮માં તેમની જીવનલીલા સંકેલાઇ ગઈ હતી 

ખુબ સરળ ભાષામાં લખાયેલી આ કવિતામાં કવિએ આપણી આસપાસ હરિએ છુટ્ટે હાથે વેરેલી નાની નાની ખુશીઓને સમાવી લીધી છે. હરિયાળી પ્રસરાવતા આ પુષ્પો અને પર્ણો અને કલરવ  રેલાવતો આ પંખીઓનો સાદ એ પ્રભુના આશીર્વાદ નહિ તો બીજું શું છે?. આવી તો કેટકેટલી નાનીમોટી આશિર્વાદોની પોટલીઓ પ્રભુએ આપણી આસપાસ વેરેલી છે. પણ મોટેભાગે આપણે આપણા જીવનમાં મળેલી વ્યક્તિઓ અને વસ્તુઓને taken for granted ગણી લેતા હોઈએ છીએ. બાકી કસોટીઓ અને મુશ્કેલીઓ તો એ જિંદગીનો એક ભાગ છે, એક અફર સત્ય છે. આ કસોટીઓની સાથેજ આપણને મળેલા અમૂલ્ય અગણિત આશીર્વાદ માટે પ્રભુ પ્રત્યે આભાર વ્યક્ત કરતા કરતા જીવન વ્યતીત કરીએ તોજ કદાચ જિંદગીની સફર સુહાની બને. કોઈકે બહુ સરસ લખ્યું છે.

Count your blessings instead of your crosses.

Count your gains instead of your losses.

Count your joys instead of your woes.

Count your friends instead of your foes.

તો ચાલો, આજે મારી જિંદગીમાં પ્રભુએ વરસાવેલા આશીર્વાદનો આભાર માનતા માનતા હું મારી કલમ ને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–અલ્પા શાહ

૩૭ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાંપહોંચે કવિ”- અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું ફરી એક વાર સ્વાગત છે. હમણાં મેં એક બહુ ગૂઢ અર્થ ધરાવતું વાક્ય વાંચ્યું. “Every Breath possesses infinite possibilities”.  અર્થાત આપણા દરેક શ્વાસમાં અનંત શક્યતાઓ છુપાયેલી છે. આ શ્વાસ-ઉચ્છવાસની ઘટમાળ માતાના ગર્ભમાંથી ચાલુ થાય છે જે છેક અંત કાળ સુધી નિરંતર ચાલુ રહે છે. ના, આ શ્વાસ-ઉચ્છવાસની આ નિરંતર લયમાળા જ જિંદગીને વ્યાખ્યાયિત કરે છે એમ કહેવું વધુ યોગ્ય છે. આ શ્વાસ અને ઉચ્છવાસ એ તો “છે” અને “હતા” વચ્ચેની ભેદરેખા છે.

આજે આપણે  “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત જલાલુદ્દીન રૂમી દ્વારા રચિત શ્વાસ પરની એક બીજી સુંદર કવિતાનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું.આ કવિતા પણ મૂળ પર્શિયન (ફારસી) ભાષામાં રચાયેલી છે. પણ તેનો અંગ્રેજી અનુવાદ તમે આ લિક પર વાંચી શકશો. https://allpoetry.com/Only-Breath

જલાલુદ્દીન રૂમી વિષે હું જેટલું વધારે જાણું છું તેટલી હું તેમની વિચારધારા તરફ અને તેમની કવિતાઓ વધારે આકર્ષિત થઉં છું. તેમની કવિતાઓમાં શબ્દે શબ્દે આધ્યાત્મિકતા પ્રગટે છે અને એ દિવ્ય શક્તિ તરફનું તેમનું ખેંચાણ નિખરે છે. દિવ્યશક્તિને કોઈ રૂપ કે નામમાં બાંધ્યા સિવાય રૂમીએ ખુબ નિકટથી પરમાત્માને નિહાળ્યા હોય તેવું તેમની કવિતાઓ પરથી ફલિત થાય છે. તેમને ભીતર સાથે સચોટ અનુસંધાન સાધી ભીતરના ભગવાન સાથે નાતો બાંધ્યો છે. તેમની કવિતાઓની એક બીજી ખાસ વાત મને સ્પર્શી તે છે વાચકની વિચારશક્તિને ઢંઢોળવાનું. તેમની કવિતાઓ એક ચોક્કસ વિચારસરણી ધરાવતા વાચકોને જ આકર્ષે છે. તેમની કવિતાઓનો ભાવ વાચકના અભિગમને આધારે બદલાઈ શકે છે. ટુંકાણમાં રૂમીની કવિતાઓ વાચકને એટલેજ પોતીકી લાગે છે કારણકે તેમાં તેનો પોતાનો અભિગમ ઉમેરાય છે. જેમકે આજની કવિતા “ફક્ત શ્વાસ”માં કવિ લખે કે આ શ્વાસને નથી કોઈ જાતિ કે ધર્મ, નથી કોઈ તત્વ કે મર્મ. કોઈ પણ જાતના ભેદભાવ વગર આ શ્વાસ તો સર્વે જીવોમાં સમાન પણે શ્વસી રહ્યો છે. અને આ શ્વાસજ તો જીવને જીવિત ગણાવે છે.

એક દ્રષ્ટિએ વિચારીએ તો આ કવિતા સમગ્ર જીવોને એક સમાન ફલક પર લાવીને મૂકે છે. ભલે આપણા રૂપ, રંગ,ગુણ, દેશ, પ્રદેશ અલગ અલગ હોય પણ અંતે તો સમગ્ર જીવશ્રુષ્ટિ એક તાંતણે બંધાયેલી છે. All living beings are interdependent, connected and one and we must learn to coexist. આ સહઅસ્તિત્વના સીમાડાથી થોડું આગળ વિચારીએ તો એમ પણ વિચારી શકાય કે રૂમી આ શ્વાસ-ઉચ્છવાસ દ્વારા આપણને એ દિવ્યશક્તિની ઓળખાણ કરાવી રહ્યા છે. એક ખુબ સરસ ગીતની બે પંક્તિ મેં સાંભળી છે તે અહીં રજુ કરું છું. “શ્વાસની આ તો આવન-જાવન, એને તારું નામ દીધું છે”. આ શ્વાસ સ્વરૂપે જ તો એ દિવ્ય ચેતના – મારો શ્યામ આપણી સાથે સતત નિરંતર રહે છે. જે દિવસે આ શ્વાસની ધમણ અટકશે તે દિવસે આપણું સૂક્ષ્મ શરીર એ દિવ્ય ચેતનામાં ભળી જશે અને સૂક્ષ્મ શરીર તેની અંતિમ ગતિ પ્રાપ્ત કરશે.

આ શ્વાસ-ઉચ્છવાસની પ્રક્રિયાનો પણ બહુ ગૂઢ અર્થ ધરાવતી ક્રિયા છે. અપાન (અંદર આવતો  શ્વાસ) આપણી ભીતર પ્રવેશે તે પહેલા આપણે પ્રાણ (બહાર જતો શ્વાસ – ઉચ્છવાસ)ને બહાર ધકેલવો પડે છે. જૂનો શ્વાસ ત્યજીને જ નવા શ્વાસનો સંચાર શરીરમાં કરી શકીએ છીએ… કંઈક મેળવવા માટે અહીં પણ પહેલા કંઈક છોડવું પડે છે, ભીતર થી હલકા થવું પડે છે  અને તોજ એક નવો શ્વાસ ભીતર પ્રવેશે છે, જે એક અનંત શક્યતાઓ થી ભરેલો હોય છે. Afterall, every breath possesses infinite possibilities…

તો ચાલો આજે આ શ્વાસની આવન-જાવન રૂપે રહેલ પરમ ચેતનાને વંદન કરતા હું મારી કલમને વિરામ આપું છે. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

• અલ્પા શાહ

૩૬ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”- અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. લગભગ એકાદ મહિના પછી આપ સૌને આ લેખમાળા થકી મળી રહી છું. જે લોકો નિયમિત લખતા હશે તેમને અનુભવ હશે જ કે ક્યારેક કલમથી લખતા લખતા એવા મુકામે પહોંચી જવાય અને કલમ જ અજનબી લાગવા માંડે… એવુજ કંઈક મારી સાથે સંજોગોવશાત થયું.ખેર, ફરી એક વાર કલમે મને પોતાની કરી લીધી છે એટલે એક નવી કવિતાના ભાવાનુવાદને  આજે તમારી સાથે વહેંચવો છે. 

છેલ્લા એક મહિનાના મારા વાંચન દરમિયાન મને એક એવા પ્રાચીન કવિની કવિતાઓને માણવાનો લ્હાવો મળ્યો કે જે કવિની સાથે સાથે એક આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટા અને કંઈક અંશે ફિલસૂફ પણ હતા. આ આધ્યાત્મિક ગુરુ જેવા કવિ હતા જલાલુદ્દીન રુમી.બારમી સદીમાં થઇ ગયેલા આ આધ્યાત્મિક કવિની કવિતાઓ સામાન્યતઃ પ્રેમની અગાધતા, જીવનની વિલક્ષણતાઓ  અને એ દિવ્યશક્તિની અનંતતાની આજુબાજુ રચાયેલી હોય છે.  હાલના અફઘાનિસ્તાનમાં જન્મેલા આ સંત કવિની મોટાભાગની રચનાઓ દારી ભાષા કે જે બારમી સદીના પર્શિયાની લોકબોલી હતી તેમાં રચાયેલી છે. રુમીની કવિતાઓ વાંચતા એવો અહેસાસ થાય કે આ કવિએ જિંદગીની વિલક્ષણતાઓને પચાવી છે અને પોતાની ભીતર સાથે અનુસંધાન સાધીને  પોતાની અંદર રહેલા પરમાત્માને ખુબ નિકટથી નિહાળ્યો છે. જિંદગીના અનેકવિધ પાસાઓને ખુબ સાહજીકતાથી રજુ કરતી આ કવિતા રુમી ની પ્રખ્યાત કવિતાઓમાની એક છે જેનું શીર્ષક છે  “The Guest House” એટલેકે “અતિથિગૃહ”. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપણે આ કવિતાના ભાવાનુવાદને જાણીશું અને માણીશું. દારી ભાષાની આ મૂળ રચનાનો અંગ્રેજી ભાવાનુવાદ તમે આ લિંક પર જોઈ શકશો. https://www.soulfularogya.com/guest-house-poem-rumi/

Maulana Jalaluddin Rumi was a 13th century Persian poet, and a Sufi mystic. He is regarded as one of the greatest spiritual masters and poetical intellects. He made use of everyday life’s circumstances to describe the spiritual world. Numerous poems written by the great poet have been translated to different languages.

“The Guest House” એટલેકે અતિથિગૃહ કવિતામાં રુમીએ માનવજીવનને એક અતિથિગૃહના રૂપક દ્વારા રજુ કરેલ છે. આ જીવનમાં દરેક પ્રભાત એક નવો પડકાર લઈને ઉગે છે. વિવિધ માનવ સહજ સંવેદનાઓનું આગમન અને અવગમન આપણા જીવનમાં સ્થળ અને સંજોગો પ્રમાણે થતુંજ રહેવાનું છે. આ સર્વે સારી-નરસી વેદના-સંવેદનાઓને આવકારી તેને સાક્ષીભાવે નીરખી તેમાંથી કંઈક શીખવાનું છે તે આ કવિતા દ્વારા કવિ રજુ કરે છે.

રુમી વિષે અને તેની કવિતાઓ વિષે મેં જેટલું વાંચ્યું છે તેના પરથી એક સ્પષ્ટ તારણ કાઢી શકાય કે રુમી પોતાના ભીતર સાથે અભિન્ન રીતે વણાઈ ગયા છે. તેમનો તેમના અંતઃકરણ સાથે એક સ્પષ્ટ સંવાદ રચાયેલો છે. “The very center of your heart is where life begins – the most beautiful place on earth” – Rumi. રુમીએ આ quoteને સમગ્ર રીતે પોતાના જીવનમાં ઘૂંટ્યો હોય તેમ લાગે છે. અને તેથીજ કદાચ કવિ માનવજીવન માં માનવ મનની સંવેદનાઓ અને અહેસાસોને સહજ રીતે આવકારી સાક્ષી ભાવે પસાર થતી જોવાની શિખામણ આપે છે. મનની સંવેદનાઓ અને મન:સ્તિથિને પારખવી, ઓળખવી અને નિર્લેપ ભાવે તેને પસાર થતી જોવી એ સ્થિતપ્રજ્ઞતાની દિશામાં પગલાં ભરવા બરાબર છે. શ્રીમદ ભગવદ ગીતામાં પણ ભગવાન કહે છે કે…

सम: शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयो: |

शीतोष्णसुखदु:खेषु सम: सङ्गविवर्जित: || 18||

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् |

      अनिकेत: स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नर: || 19||

આજ ભાવને કવિએ થોડી અલગ રૂપે આ કવિતામાં રજુ કર્યો છે. આ સર્વે સંવેદનાઓને મન પર હાવી થવા ન દેતા તેને સાહજિકતાથી પસાર થતી નિહાળીએ તો જીવનમાં ઘણા બધા પ્રશ્નોનું આપોઆપ નિવારણ થઇ જાય એવું મારુ મંતવ્ય છે. This very poem is widely used in mindfulness circles and meditation circles around the world as the basis of their learnings. Being mindful and aware about our feelings is the best gift we can give to ourselves. રુમીએ તેમના જીવનકાળ દરમિયાન લગભગ 5000 થી વધુ કવિતાઓ અને દોહાઓની રચના કરી છે. આપણે તેમાંથી અમૂક ચૂંટેલી કવિતાઓ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત જાણીશું અને માણીશું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–અલ્પા શાહ

૩૫ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

ઓક્ટોબર  મહિનાના પ્રથમ ગુરુવારે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચેકવિ “લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. નવો મહિનો એટલે નવો વિષય. આ મહિનો આમ તો ઉત્સવો અને પર્વો થી લદાયેલો મહિનો છે. જગતચાલક, જગતપાલક અનંત શક્તિની આરાધના થી માંડીને વૃંદાવનમાં મહી રચાતા અખંડ, અનંત મહારાસને ઉજવવાનો મહિનો…

અનંત એટલેકે જેનો કોઈ અંત નથી તે. જે સર્વ સીમાઓથી પર છે..અને જે અખંડ સાશ્વત છે… શ્રીમદ્દ ભગવદ્ ગીતામાં  ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે अहं सर्वस्य प्रभवो मत्त: सर्वं प्रवर्तते |અર્થાત હું જ સમગ્ર બ્રહ્માંડનું ઉદ્દગમ સ્થાન છું અને મારા થકી જ સમગ્ર સૃષ્ટિ પ્રવર્તતે છે. અનંતતાની આ વ્યાખ્યાથી પર બીજું કાંઈ હોઈ જ ન શકે. એ પરમ ચેતના, એ દિવ્ય શક્તિ જે આ સમગ્ર બ્રહ્માંડનું સર્જન, પાલન અને વિસર્જન કરે છે તેજ અનંતતાનો પર્યાય છે. આ દિવ્ય શક્તિ થકી જ સમય તેની સાશ્વતતા, સાગર તેની વિશાળતા અને આત્મા તેની અનંતતાને પામે છે. આ અનંતતા  અને સાશ્વતતાને  પોતાની કલમ થકી દુનિયાભરના સાહિત્યકારો એ પોંખી છે. આ મહિને આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાંપહોંચેકવિ” લેખમાળા અંતર્ગત અનંતતા અને સાશ્વતતા અર્થાત Infinity and Eternity ઉપર  જુદી જુદી ભાષાઓમાં રચાયેલી કવિતાઓ અને તેમનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું.

 

 સમય એ અનંતતાનો સૌથી સરળ અને સુભગ પરિચય. સમયનું કાળ ચક્ર અનાદિ કાળથી એકધારું અહર્નિશ ગતિ કરતું આવ્યું છે અને કરતું રહેશે. આજેઆપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ ” લેખમાળા અંતર્ગત આ સમયની અનંતતા અને સાશ્વતતાને શબ્દોમાં કંડારતી એક સુંદર કવિતાનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. આ કવિતાનું શીર્ષક છે “Forever-is composed of Nows ” અર્થાત “અનંતતાનો મુકામ…આ ક્ષણ”. જેના કવિ છે Emily Dickinson. તમે મૂળ અંગ્રેજી રચના આ લિંક પર જોઈ શકશો. https://www.poetryfoundation.org/poems/52202/forever-is-composed-of-nows-690. મેં આ કાવ્યનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન અત્રે કર્યો છે.

Emily Dickinson એક વિચક્ષણ American કવિયત્રી હતા. She is one of America’s greatest and most original poets of all time. She experimented with poetic expression and freed them from conventional restraints.  

આ નાનકડા પણ ગૂઢ અર્થ ધરાવતા કાવ્યમાં કવિયત્રી જીવન જીવવાનો ગુરુમંત્ર આપી જાય છે. આ “Forever”  એ સમયની  સાશ્વતતાનું પરિમાણ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરતો શબ્દ……પણ સાશ્વતતાનું પરિમાણ કેવી રીતે હોઈ શકે? આ કાવ્યમાં કવિયત્રી કહે છે કે “Forever – is composed of Nows” અર્થાત પસાર થતી જતી પ્રત્યેક ક્ષણમાંજ સાશ્વતતા સમાયેલી છે. આ પ્રત્યેક ક્ષણજ સમયની અનંતતાનો મુકામ છે.  

આપણે સૌ જીવનનો મોટા ભાગનો તબક્કો એવું માનીને જીવતા હોઈએ છીએ કે આપણી પાસે હજી ઘણો સમય છે. અને સમય આવે આપણે પણ જિંદગીને જીવી લઈશું, માણી લઈશું. It is not uncommon for people to spend their whole life waiting to start living. પણ નક્કર વાસ્તવિકતા એ છે કે માત્ર આ ક્ષણજ આપણી માલિકીની છે. આવતી ક્ષણે નિયતિએ શું નિર્મિત કરેલું હશે તે કોઈ જાણતું નથી. As Eckert Tolle mentioned in his book titled “The Power of Now” that realize deeply that the present moment is all you have. Make the NOW the primary focus of your life. અને એ જ વાત કવિયત્રીએ આ કાવ્ય દ્વારા રજુ કરી છે. તારી વહી જતી દરેક ક્ષણ અને તારી અનુભવાતી દરેક પળ એ જ સાશ્વતતાનો મુકામ છે. 

કહેવાય છે કે “Past is history, future is mystery, only present moment is our present”. અર્થાત ભૂતકાળની ભવ્યતા (કે ભૂતાવળ) અને ભવિષ્યની અનિશ્ચિતતા વચ્ચે આ આજ જ આપણને મળેલી બક્ષિસ છે. વિધાતાએ દરેકને નિયત ક્ષણોની મૂડી આપેલી છે અને તેમાંથી અત્યારે આપણી પાસે કેટલી બાકી રહી છે તે કોઈ જાણી શક્યું નથી અને જાણી શકશે પણ નહિ…માટે આપણે દરેકે દરેક ક્ષણનો ઉત્સવ બનાવી  ઉજવી લઈએ અને આપણા હોવાનો મહોત્સવ બનાવી દઈએ. જીવનની દરેકે દરેક ક્ષણ તેની સાથે ક્યારેક આનંદની  હેલી ભેગી લાવે છે તો ક્યારેક વિષાદની સહેલી બનીને આવે છે. પણ આ આનંદ અને વિષાદની પળો વચ્ચે પણ  પરમાનંદનો અનુભવ કરી લઈએ તેમાંજ  જીવનની સાર્થકતા છે. “Live each day as if it were your last; love each day as if you will live forever.”

પ્રત્યેક ક્ષણને ઉજવી લેવાના મક્કમ નિર્ધાર સાથે આજે હું મારી કલામને વિરામ આપું છે. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

– અલ્પા શાહ

૩૪ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે સંગીત અને જીવનસંગીતના  મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. આ મહિનાના છેલ્લા ગુરુવારે આપણે આજ વિષય પરની વધુ એક કવિતા જાણીશું અને માણીશું.

“Music fills the infinite between two souls.” – Rabindranath Tagore

અર્થાત સંગીત દ્વારા બે આત્માઓ વચ્ચેની અનંતતા સંધાય છે…આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના જીવનમાં સંગીત અને કવિતા  એ બે પરિમાણો સર્વોચ્ચ  સ્થાને હતા. કવિવર પોતે હિન્દુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના પ્રખર અભ્યાસી હતા અને  તેમના જીવનકાળ દરમિયાન તેમણે અગણિત ગીતો લખ્યા અને સ્વર થી શણગાર્યા જે રવીન્દ્રસંગીતના નામે વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત છે. In fact, Rabindra sangeet is a genre itself in the global landscape of music. કવિવર માટે  ગીત અને સંગીત એ તેમના આત્માનો નાદ અને પરબ્રહ્મને સાદ હતો. આજે આ લેખમાળામાં આપણે કવિવર દ્વારા રચિત English poem “My Song” અર્થાત “મારું ગીત”ના ભાવાનુવાદને જાણીશું અને માણીશું. તમે આ કાવ્યની મૂળ રચના આ લિંક પર જોઈ શકશો. http://www.blueridgejournal.com/poems/rt-song.htm મેં આ કાવ્યનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન અત્રે કર્યો છે.

કવિવરના વિશ્વપ્રસિદ્ધ કાવ્ય સંગ્રહ ગીતાંજલિમાં આ કવિતા “My Song”નો સમાવેશ થયેલો છે. ખુબ સરળ ભાષામાં રચાયેલી આ કવિતા દ્વારા કવિવર પોતાનું  ગીત/સંગીત એ તેમના અસ્તિત્વનો જ એક અંશ છે એવી વાત વહેતી મૂકે છે. જેમ એક માતા પોતાની હયાતી દરમિયાન કે હયાતી બાદ સદૈવ પોતાના બાળકોની આસપાસ રહી તેમની સતત સંભાળ રાખતી રહે છે અને તેમનો સતત સાથ નિભાવતી રહે છે તેમ જ કવિવરના ગીત તેને માણનાર/સાંભળનારનો સતત સાથ નિભાવશે તે વાત કવિવર આ કાવ્યમાં રજુ કરે છે. અને કવિવર દ્વારા પ્રસ્થાપિત રવીન્દ્રસંગીતને આ કવિતાનો એકેએક શબ્દ અક્ષરશઃ લાગુ પડે છે.

કવિવરે જયારે આ કાવ્યની રચના કરી હશે ત્યારે કદાચ તેમને ભવિષ્યનો અણસારો હશે અથવા પોતે રચેલા ગીત/સંગીતની પ્રચંડ ભાવનાત્મક તાકાતનો પરિચય હશે… એ જે હશે તે, પણ જો તમે એક વખત રવીન્દ્રસંગીતના પરિચયમાં આવો અને માનવજીવનને સ્પર્શતા દરેકે દરેક પાસા પર રચાયેલા  ગીતોને જાણો/માણો/સમજો તો એ સંગીત તમારા માનસપટ પર એક ઊંડી છાપ છોડી જશે. કવિવરે તેમના ગીતબીતન ગીતસંગ્રહમાં 2200 થી વધુ સ્વરચિત ગીતોની રચના કરેલ છે. કવિવરે પોતે આ દરેક ગીતનું સ્વરાંકન કરી સ્વરલિપિ પણ આ સંગ્રહમાં પ્રસ્તુત કરેલ છે. આ સર્વ ગીતોનું પૂજા, પ્રકૃતિ, પ્રેમ, પ્રાસંગિક, દેશભક્તિ અને વિચિત્ર એવા 6 મુખ્ય વિભાગોમાં (પારજોય)માં કવિવર દ્વારા વર્ગીકરણ કરાયેલ છે. બંગાળી ભાષામાં રચાયેલા આ ગીતોની એક એક કડી પાછળ કવિવરના જીવનનો નિચોડ, પરબ્રહ્મ પ્રત્યેની અફર આસ્થા અને અટલ વિશ્વાસ રણકે છે. મારી કલમનું એવું કોઈ સામર્થ્ય નથી કે હું રબીન્દ્રસંગીતની ઊંડાઈ વિષે ઝાઝું લખી શકું એટલે અત્રે અટકું છું.

રવીન્દ્રસંગીત હોય કે બીજા કોઈ પણ પ્રકારનું  સંગીત હોય – સંગીત માનવના જીવન સાથે અતૂટ રીતે વણાયેલું છે. માતાનાગર્ભમાં માતાના હૃદયના તાલબદ્ધ ધબકારા સાથે ચાલુ થયેલી સંગીતની સંગત  ખુદના હૃદયના ધબકારા સ્વરૂપે છેલ્લા શ્વાસ આપણી સાથે રહેવાનું છે. જ્યાં સુધી આ જીવનસંગીત આપણી સંગે ધબકે છે, ત્યાં સુધી આપણે પણ સંગીતની અસ્ખલિત ધારામાં ભીંજાતા રહીએ. આ સાથે હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આવતા ગુરુવારે એક નવા વિષય સાથે ફરી મળીશું. તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….     

–અલ્પા શાહ

૩૩ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે સંગીત અને જીવનસંગીતના  મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

કહેવાય છે કે “Where words fail, music speaks” અર્થાત અંતરના જે ખૂણે  પહોંચવા શબ્દો ટૂંકા પડે ત્યાં સંગીત પહોંચી શકે. સંગીતમાં અંતરને સંતૃપ્ત કરવાની, લાગણીઓને ઢંઢોળવાની અને વેદનાને વહાવી દેવાની તાકાત રહેલી છે. જયારે  સંગીતકાર જયારે શબ્દોને સૂરનાતાંતણે પરોવી તેમાં ભાવનાનું આરોપણ કરે અને સુરીલા કંઠમાં વહેતુ મૂકે  ત્યારે એ સંગીત તમારા આત્માને અડકી શકવાની તાકાત ધરાવે છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળામાં સૂરની હેલી એટલે કે સંગીતનો આપણા મનોભાવો પરનો પ્રભાવ રજુ કરતી એક કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે “Music” જેના રચયિતાછે Walter de la Mare. તમે મૂળ કવિતા આ લિંક પર વાંચી શકશો. https://www.poemhunter.com/poem/music/   મેં અત્રે આ કવિતાના હાર્દનો ભાવાનુવાદ “સંગીતના સૂર કેરી હેલી…” ના શીર્ષક હેઠળ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે.  

Walter de la Mare [1873-1956] is one of England’s greatest poets and a famous writer. He is especially famous for his children’s stories and horror stories. He is best known for his poem ‘The Listeners’ published in 1912 and his collection ‘Peacock Pie’ published in 1913. This was one of his first poems which was published in 1917

આ કવિતામાં કવિએ રૂપકોના માધ્યમ દ્વારા સંગીતની પોતાના પર કેવી અસર થાય છે તે ભાવને શબ્દદેહ આપેલ છે. અહીં કવિએ સંગીતને આ વિશ્વના  ચાલક બળની ઉપમા આપી છે જે ખુબ અનુરૂપ છે.  સંગીતની આપણા તન અને મન પર થતી અસરને વિજ્ઞાન પણ સમર્થન આપે છે. જયારે મન અતીતના ધુમ્મસમાં ઘેરાઈ જાય કે વિષાદના વાદળો માં અટવાઈ જાય ત્યારે સંગીતમાં આપણને આપણી એ મન:સ્તિથીમાંથી બહાર કાઢી શકવાની તાકાત છે

આપણે અગાઉ જોયું તેમ  મહાભારતના  શાંતિ પર્વના  184માં પ્રકરણમાં સાત મૂળભૂત સ્વરોનો ઉલ્લેખ છે. ષડજ (સા), રિષભ(રે), ગાંધાર(ગ), મધ્યમ(મ), પંચમ (પ), ધૈવત (ધ), નિષાદ (ની) – આ સાત મૂળસ્વરો જ આ શ્રુષ્ટિમાં ઉદ્ભવતા દરેકે દરેક નાદ કે ધ્વનિનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે.  

આ સાત સ્વરોનો આપણા શરીરના સાત મૂળભૂત ચક્રો સાથે સીધી રીતે સંકળાયેલા છે. આ સાત સ્વરોના સમન્વયથી અસ્તિત્વમાં આવેલા વિવિધ રાગ આ ચક્રોને  પ્રદીપ્ત કરે છે. જેથી જે તે ચક્રને પ્રદીપ્ત કરવા અથવા તેમાં ઉર્જાનો સંચાર કરવા, અમુક ચોક્કસ રાગને ગાવામાં અથવા સાંભળવામાં આવે છે. આપણા વેદ અને શાસ્ત્રોમાં આ અંગે ખુબ ઊંડાણમાં માહિતી આપેલ છે. 

જ્યોતિષ શાસ્ત્રમાં એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે આ દરેકે દરેક મૂળભૂત સ્વર કોઈક ચોક્કસ ગ્રહને પણ નિયંત્રિત કરે છે. જેમકે  ષડજ (સા) નો ચંદ્ર સાથે, રિષભ(રે) નો બુધ સાથે, ગાંધાર(ગ) નો શુક્ર સાથે, મધ્યમ(મ)નો સૂર્ય સાથે, પંચમ (પ)નો મંગળ સાથે, ધૈવત (ધ)નો ગુરુ સાથે અને નિષાદ (ની)નો શનિ સાથે સીધો સબંધ છે. 

આપણા વેદ અને શાસ્ત્રોમાં તો અનાદિકાળથી સંગીતનો મહિમા ગવાતો આવ્યો છે. કૃષ્ણની વાંસળીના સૂરે ગાય અને ગોપ-ગોપીઓના સુધબુધ વિસરાઈ જતા હતા તેજ રીતે સંગીતની આપણા માનસ પર સકારાત્મક અસર થાય જ છે. અને વિજ્ઞાને પણ હવે સંગીતની મનુષ્યના તન અને મન પર થતી સકારાત્મક અસરને સમર્થન આપ્યું છે. સંગીતને ભાષાના ભેદભાવ કે સરહદના સીમાડા ક્યારેય નથી નડતા. સંગીતની ભાષા તો આત્માની ભાષા છે જે અંતરમાંથી ઉદ્ભવે છે અને અંતર સુધી પહોંચે છે…

તો ચાલો આજે સાત મૂળભૂત ચક્રોને પ્રદીપ્ત કરતુ સંગીત સાંભળતા સાંભળતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

અલ્પા શાહ

૩૨ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ 

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે આપણા જીવનના  એક સૂરીલા પાસા એટલેકે સંગીત અને જીવનસંગીતના  મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

આપણા દરેકના જીવનમાં સંગીત એક અથવા બીજી રીતે વણાયેલું જ છે. સંગીત એટલે માત્ર શબ્દોને સૂરમાં ઢાળી રજુ કરવા ત્યાં સુધી સીમિત નથી. સંગીતકાર જયારે શબ્દોને સૂરના તાંતણે પરોવી તેમાં ભાવનાનું આરોપણ કરે અને સુરીલા કંઠમાં વહેતુ મૂકે  ત્યારે એ ગીત તમારા આત્મા સુધી સ્પર્શી શકે.

સૂક્ષ્મ રીતે જોવા જઈએ તો હર ઘડી હર પળ સરકતું જતું જીવન પણ એક લયબદ્ધ રીતે આગળ વધતા વધતા જીવનસંગીત રેલાવી રહ્યું છે. જીવનનું સંગીત એ શ્રાવ્ય કૃતિ નથી તો એક અનુભૂતિ છે જે માત્ર અંતરે અનુભવાય. આપણા જીવનનું સંગીત આપણે કેવી રીતે રેલાવવું છે તે ફક્ત આપણા પોતાના હાથમાં છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળામાં જીવનસંગીતના મહિમાને ઊજાગર કરતી એક કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે “Listening” જેના રચયિતાછે Amy Lowell. તમે મૂળ કવિતાઆ લિંક પર વાંચી શકશો. https://poets.org/poem/listening-0  મેં અત્રે આ કવિતાના હાર્દનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે અને ” તું જ તારું જીવનસંગીત… “ની રચના કરેલ છે. 

“Listening” શીર્ષક હેઠળ રચાયેલી આ કવિતામાં કવિયત્રી Amy Lowell જીવનમાં પોતેજ સંગીત બની રેલાવવાનો ભાવ રજુ કરે છે. જીવનના પ્રત્યેક સંજોગોનો સામનો કરતા કરતા પણ કેવી રીતે સૂરીલું જીવનસંગીત રેલાવવું તેનો ભાવ વ્યક્ત કરે છેAmy Lowell was a poet, performer, editor, translator who devoted her life to the cause of modern poetry. During a career that spanned just over a dozen years, she wrote and published over 650 poems. She received the posthumous Pulitzer Prize for her collection “What’s O’Clock.” Dan Forrest – A famous composer used this poetry and composed and converted into a famous choir musical piece titled “You are the music”. This piece became winner of the 2006 Vanguard Premieres Choral Composition Contest.  Please check out this beautiful composition here https://danforrest.com/music-catalog/you-are-the-music/

અહીં જીવનસંગીતનો સૂક્ષ્મ અર્થ સમજવાનો છે. તમારું જીવનસંગીત કેવું રેલાશે તે માત્ર તમારા જ હાથમાં છે. જો તમે તમારા વિચારો અને કર્મોથી તમારી આસપાસ સેવાની ધૂણી ધખાવી શક્યા હોવ, જરૂરિયાતમંદના આંસુ લુછી શક્યા હોવ, મૌન વેદનાને સમજી શક્યા હોવ, સર્વેના મન અને હૃદયમાં શાંતિ અને શાતા પ્રસરાવી શક્યા હોવ તો સમજવું કે તમે સૂરીલું જીવનસંગીત છેડી રહ્યા છો.  કહેવાય છે કે ” Music is the ultimate healing force of the universe”. જયારે કોઈક સંગીતના માધ્યમ થકીજ સ્નેહ અને શાતાનો મલમ પ્રસરાવે ત્યારે તો સોનામાં સુગંધ ભળે. આજે મારે એક એવી વ્યક્તિનો ઉલ્લેખ કરવો છે કે જેમણે પોતાની ઈશ્વરદત્ત સંગીતકલાનો ઉપયોગ માત્ર સ્નેહ અને શાતા પ્રસરાવવા માટે કર્યો છે અને તે પણ કોઈ પણ જાતની નિજી વળતરની અપેક્ષા વિના. અમદાવાદ સ્થિત આદરણીય શ્રીમતી નમ્રતાબેન શોધનને તો આપ સૌ કદાચ ઓળખતાજ હશો. 

Her journey of spreading healing vibes and love through her singing started a few decades ago in 1998 under the name of “Satsang Parivar” in Ahmedabad, India when she started teaching soulful tunes to the women in the community. The divine musical voyage was started with the prime objective to support dialysis of kidney failure patients who cannot afford these lifesaving essential treatments. All the proceeds from the teaching were directed towards supporting this objective. Her musical journey took her through creating 45+ music albums (CDs) under her name. She also presented numerous theme based concerts conceptualized and supported by Dr. Darshana Thakkar (https://www.sparshfoundation.net/). Again, all the proceeds from selling the CDs as well as funds raised by concerts were channeled to support dialysis of needy kidney failure patients.COVID-19 pandemic did not deviate her from spreading love and healing through music. She served the community from her home through her soulful musical tunes and shared via social media. Spreading love and healing through music with absolutely no expectations or returns or remuneration or personal gains is not a small feat.

નામ તેવાજ ગુણ ધરાવતા નમ્રતાબેન પોતાની કલા થકી સૂરના સામ્રાજ્ઞિ તો છે જ પણ સાથે સાથે પોતાના સૂરીલા સંગીત થકી છેડેલા સેવાયજ્ઞ દ્વારા સૂરીલું જીવનસંગીત પણ રેલાવી રહ્યા છે. એમના “સારેગમથી સારવાર”ના સેવા યજ્ઞને સો સો સલામ અને પ્રણામ. May she continue to use the power of music to heal, transform and inspire for the years to come!!

તો ચાલો આજે નમ્રતાબેન ના કંઠે ગવાયેલ એક સૂરીલા અને ખુબ પ્રેરણાદાયી ગીતને સાંભળતા સાંભળતા મારી કલમ ને વિરામ આપું છું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

– અલ્પા શાહ

૩૧ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ 

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે સંગીત અને સંગીતના મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

શ્રી વેદવ્યાસ રચિત મહાભારત ગ્રંથના શાંતિ પર્વમાં ઉલ્લેખ છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડને માત્ર એક જ પરિમાણ છે અને તે છે ૐકારનો ઘ્વનિ (Sound) અથવા તો નાદ. અને એટલા માટેજ નાદને બ્રહ્મ તરીકે પ્રસ્થાપિત કરેલ છે. મહાભારતમાં શાંતિ પર્વના  184માં પ્રકરણમાં સાત મૂળભૂત સ્વરોનો પણ ઉલ્લેખ છે. ષડજ (સા), રિષભ(રે), ગાંધાર(ગ), મધ્યમ(મ), પંચમ (પ), ધૈવત (ધ), નિષાદ (ની) – આ સાત મૂળસ્વરો જ આ શ્રુષ્ટિમાં ઉદ્ભવતા દરેકે દરેક નાદ કે ધ્વનિનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે. ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત હોય કે Western Classical Music – આ સાત સ્વરો જ સંગીત શાસ્ત્રના પાયામાં છે. દેશ વિદેશમાં ઘણા કવિઓએ  સંગીતના માહાત્મ્યને શબ્દો દ્વારા વહાવેલ છે. સંગીતને જુદી જુદી ઉપમા અને રૂપકો દ્વારા શબ્દોમાં કંડારેલ છે. અને સંગીત મનુષ્યના અસ્તિત્વ સાથે  અભિન્ન રીતે વણાયેલું છે તેની સાબિતી શબ્દો દ્વારા આપે છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આવીજ એક સંગીતના મહિમાને ઊજાગર કરતી કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે સંગીત અથવા “Music” અને તેના રચયિતા છે A.S.J. Tessimond. તમે મૂળ કવિતા આ લિંક પર વાંચી શકશો. https://goffjamesart.wordpress.com/2021/02/08/poetry-plus-music-a-poem-by-arthur-s-j-tessimond/ મેં અત્રે આ કવિતાનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે.

ખુબ સરળ બંધારણમાં રચાયેલી આ કવિતામાં કવિએ સંગીતની સરખામણી abstract comparison દ્વારા કરેલી છે. સંગીતના આપણા ભીતર સાથેના જોડાણને શબ્દો દ્વારા આલેખ્યું છે. મૂળ અંગ્રેજી રચનાના અમુક શબ્દોમાં ખુબ ગુઢાર્થ રહેલ હોય તેમ જણાય છે  જેમકે “If only the one thread broke.” જે મારી સમજથી પર છે. જો  તમને આ વાક્યનું હાર્દ સમજાય તો મને ચોક્કસ જણાવજો. અને મૂળ રચનાના કેટલીક પંક્તિઓ સાથે હું સહમત નથી જેમકે “But leaves no mark”. મારા મતે તો સંગીત આપણા મન અને આત્મા પર એક અમીટ છાપ છોડી જાય છે. કદાચ મૂળ રચનામાં કવિ કંઈક અલગ રજુ કરવા માંગતા હશે જે હું સમજી શકતી નથી.

ASJ Tessimond was considered an eccentric poet during his time. Born in Birkenhead near Liverpool in 1902, poet A.S.J. Tessimond is perhaps not the most well-known British poets of the 20th Century He suffered for most of his life from bipolar disorder. As a child Tessimond was engrossed in music. Majority of his poems contains vivid and wide imagination. Many scholars consider him as an imagist and perhaps that is what is being visualized in this poem titled “Music”

સંગીતના મહિમાને આ કવિતામાં આ British કવિએ તો ઉજાગર કર્યોજ છે. પણ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં તો સંગીતનું માહાત્મ્ય આદિ-પુરાણ કાળ થી સ્થાપિત થયેલ છે. સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રાચીન ભારતમાં ધ્વનિ અને સંગીતનું વિષે જેટલું ઊંડાણપૂર્વક સંશોધન કરવામાં આવેલ છે તેવું બીજે ક્યાંય કરવામાં આવેલ નથી. પાનીની, પતંજલિ, ભર્તૃહરિ, નંદિકેશ્વર, અંજનેયા અને ભરત જેવા ધુરંધરોએ  ધ્વનિ, સંગીત અને સર્જનના રહસ્યને ઉજાગર કરવામાં ફાળો આપ્યો છે. હિન્દુ ધર્મ અને સંસ્કૃતિ અનંત અનાદિ સર્જનાત્મક ધ્વનિ ॐ (ૐકાર) ને મૂળ ધ્વનિ તરીકે પ્રસ્થાપિત કરે છે.  ૐકારનો નાદ તો અવકાશમાં પણ સતત ગુંજી રહેલ છે અને  NASAએ તેનું વૈજ્ઞાનિક સમર્થન આપેલ છે. અને તેથીજ કદાચ આ ૐકારના સ્પંદનને બીજા કોઈ પણ શ્રાવ્ય અવાજ કરતા આત્માની સૌથી નિકટ માનવામાં આવે છે અને તે આ બ્ર્હમાંડના તમામ તત્વો, પદાર્થો અને ઉર્જાનું ઉત્પત્તિ સ્થાન માનવામાં આવે છે. ૐકારના મૂળ પર રચાયેલા આ સંગીત શાસ્ત્રની મનુષ્યના મન અને શરીર પર કેવી કેવી અસર થાય છે તે આપણે આવતા અઠવાડિયે સમજીશું 

ત્યાં સુધી આ  ૐકારના  નાદથી ભીતરને ઉજાગર કરતા હું મારી કલમ ને વિરામ આપું છું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ