ખુલ્લી બારીએથી – મનીષા જોશી : વાચક – શિવાની દેસાઈ

ખુલ્લી બારીએથી – રમણલાલ વ. દેસાઈ : વાચક, જયશ્રી પટેલ

રમણલાલ . વ.દેસાઈ

મારી નજરે “* દિવ્યચક્ષુ”*(૧૯૩૧/૩૨)-

(ગુજરાતી ક્લાસિક નવલકથા ગુજરાતી સાહિત્યના સિદ્ધહસ્ત લેખક શ્રી રમણલાલ વ. દેસાઈની કલમે લખાયેલ નવલકથા )

તેમના પરિચયમાં હું મારા કોલેજકાળ દરમ્યાન આવી.૧૯૭૧/૭૨ ના બી.એ ના પહેલા વરસમાં એક નોવેલ પાઠ્યક્રમમાં જોડાય..વાંચન તો મૂળ શોખ એટલે એક જ બેઠકે વાર્તા પૂર્ણ કરી..ને લેખક તરીકે વસી ગયા.તેથી..એક પછી એક ગ્રંથાલયમાંથી પુસ્તકો લઈને પૂર્ણ કરવા માંડ્યા આજે પણ મારી પોતાના પુસ્તકાલયમાં તેમના અનેક પુસ્તકો છે.

                        પરિચય : *રમણલાલ.વસંતલાલ.દેસાઈ*નો જન્મ૧૨ મે ૧૮૯૨માં વડોદરા રાજ્યના શિનોર ,ગુજરાતમાં થયો હતો.પિતા વસંતલાલ ને માતા મણિબેનન ના સંતાન હતા.તેઓ કલોલના વતની હતા. પિતા નાસ્તિક ને માતા ચુસ્ત વૈષ્ણવ.પિતા *દેશભક્ત*નામનું સામાયિક ચલાવતા.તેઓ ૬ઠ્ઠા ધોરણ સુધી શિનોરમાં ભણ્યાને પછી વડોદરાની શાખાશાળામાં દાખલ થયા.બાળ લગ્ન થયા ને પત્નીનું નામ કૈલાસવતી હતું.મેટ્રિક પાસ થયા ને કોલેજમાં સાહિત્યનો જીવ એટલે ગણિતમાં નાપાસ થયા.પણ મન થોડું સ્વતંત્ર વિચારોવાળું ને સુધારાવાદી તેથી મિત્રો સાથે સમાજવાદને બાળલગ્ન પર ચર્ચા કરતા, ઠેર ઠેર વ્યાખ્યાનો આપતા.આખરે ૧૯૧૪માં પ્રથમ વર્ગમાં બી.એ ની પદવી મળી.કોલેજકાળમાં કવિતા,નાટકો રચતા તો થઈ જ ગયા હતા.૧૯૧૬માં અંગ્રેજીને ગુજરાતી સાહિત્યમાં એમ.એ ની પદવી મેળવી.પણ પ્રથમ ન આવતા તેઓ પ્રાધ્યાપક ન બની શક્યાને શ્રી સયાજી માધ્યમિક શાળાના શિક્ષક બન્યા.૧૯૧૬માં તેઓ બરોડા રાજ્યના ક્લાર્ક તરીકે નોકરી સ્વીકારીને આઝાદી સુધી ૧૯૪૮ માં નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી અલગ અલગ પદવી પર પદ સંભાળતા રહ્યા.

૨૦મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૫૪માં હૃદયબંધ થવાથી મૃત્યુ પામ્યા.

જ્યારે હું ફક્ત એક વરસને ચાર મહિનાની જ હતી.

                તમને થશે તો મે કેવી રીતે લખ્યું કે ૭૧/૭૨ માં હુ પરિચયમાં આવી? હા ૧૯૫૪ થી ૧૯૭૧ સુધી કે તે પછી પણ તેઓ લોકોના હૃદયમાં શબ્દો રૂપી વસતા હતા.તેમના જીવનકાળ દરમ્યાન કવિતા *શું કરું* એ કોલેજના મુખપત્રમાં પ્રકાશિત થઇ હતી.ત્યારબાદ ૧૯૧૫માં સંયુક્તા નાટક રચ્યું જે સુરત ખાતે ભરાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં ભજવાયું. કલમ ને કાગજ ભરાવા માંડ્યા એક પછી એક રચનાઓ રચાતી ગઈ.તેમણે ૨૭ નવલકથાઓ રચી છે.સાથે સાથે ટૂંકીવર્તાઓ,નાટકો,કાવ્યો,રેખાચિત્રો,પ્રવાસ વર્ણનો,વિવેચન,ઐતિહાસિક નિબંધો અને જીવનવૃતાંત પણ રચ્યા છે.કનૈયાલાલ મુનશી ને ધુમકેતૂના તેઓ સમકાલીન હતા.તેઓની વાર્તા કે નવલકથામાં હમેશાં ગુજરાતી પ્રજાના મધ્યમવર્ગના જીવન અને પાત્રો ખૂબ જ જાણીતા હતા.ગાંધીયુગને સમાંતર ગામડાંની પરિસ્થિતિનો આબેહૂબ ચિતાર તેમની શૈલીની ખાસિયત હતી.

                 આજે આપણે *દિવ્યચક્ષુ* વિશે કે તેની વાર્તા વિશે જરૂર જાણીશું..એમ તો *ગ્રામલક્ષ્મી*પણ ૧૨૨૩ પાનાંની વિશાળ નવલકથા છે…પણ *દિવ્યચક્ષુ* મારા મનોમંથન કે નવા નવા યુવાન વયના હૃદયને સ્પર્શી ગયેલી નવલકથા છે..આજે પણ તેના અંત ને વાંચતા મારૂ હૃદય દરેકના પ્રથમ પ્રેમનું આલોકન કરી જાય છે.

                  તેમની નવકથા વિશે તેમના જ શબ્દોમાં..*કૌમુદી ના તંત્રી ભાઈ વિજયરાયે એક લાંબી વાર્તા તેમના સુપ્રસિદ્ધ પત્ર લખવા માટે મને જણાવ્યું ,અને દર માસે બે ત્રણ પ્રકરણ લખવાની સગવડ મળશે એમ ધારી મે વાર્તા લખવાની હા પાડી.અને *દિવ્યચક્ષુ* વાર્તાનો ઉદ્ ભવ થયો.પ્રથમ તો એકાદ વરસ ચાલે તેટલીજ લખવી હતી પણ લખતા લખતા દોઢેલ વર્ષ ચાલે તેટલી લાંબી વાર્તા થઈ ગઈ.હું પોતે લાંબી વાર્તા વાંચવાથી કંટાળું છુ તો આ કોણ વાંચશે???એ વિચારે પછી નવલકથા રૂપે ન છાપવી એ નિર્ણય કર્યો પણ ભાઈ મૂળશંકરે તે બહાર પાડીને આજે તેની બીજી આવૃતિ છપાઈ રહી છે…વિચારો એવું તે શું હશે એ વાર્તામાં કે જે ૨૪ માર્ચ૧૯૩૧। ને ૨૧ ડિસેમ્બર ૧૯૩૧ ના સમયગાળામાં જ.તેમની આ નવલકથા માટે શ્રી બળવંતરાય ઠાકોરે વિવેચન પણ લખ્યું ને તેમના વખાણ પણ થયા.

*દિવ્યચક્ષુ*

               પહેલા પ્રકરણથી જ આપણને સમજાય જાય કે આ નવલકથા ગાંધીની વિચારધારાને સ્પર્શતી જ નવલકથા છે.ત્યારનો યુવા વર્ગ આમેય ગાંધીજીની ઘેલછાનો વર્ગ હતો..દેશના સુસુપ્ત યુવા વર્ગને તેમણે ઊંઘમાંથી ઉઠાડ્યા હતા જાગૃતિનો જુવાળ હતો…

૧૯૩૦ ના મીઠાના સત્યાગ્રહ દ્વારા આખા દેશમાં વ્યાપી ગયેલ ગાંધીજીનાં વ્યક્તિત્વ, વિચારણા ને કાર્યક્રમોનું દસ્તાવેજી નિરૂપણ કરતી, લેખક શ્રીરમણલાલ ની લોકપ્રિય નીવડેલી નવલકથા. અહિંસાત્મક પ્રતિકાર, અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, સમાજસેવા, સ્વદેશી આંદોલન, સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય, સભા-સરઘસો, પોલીસના અત્યાચાર, અંગ્રેજ અમલદારોની જોહુકમી વગેરે એ જમાનાની અનેક વૃત્તિઓ-પ્રવૃત્તિઓને અહીં સ્થાન મળ્યું છે. પણ જોડે નાયક અરૂણ અને નાયિકાના પ્રેમની સુંદર અભિવ્યક્તિ પણ રચી છે.

સાથોસાથ અરુણ અને રંજનના પરસ્પરના પ્રેમની, અરુણ પ્રત્યે પુષ્પાની અને રંજન પ્રત્યે વિમોચનની આસકિતની કથા પણ કહેવાઈ છે. કૃતિને અંતે એક અંગ્રેજ કુટુંબને આગમાંથી બચાવવા જતાં અરુણ અંધ બને છે, પણ રંજન જેવી સુશીલ પત્નીના નિષ્ઠા તથા અહિંસાના આદર્શમાંની સ્થાયી શ્રદ્ધા રૂપે દિવ્યચક્ષુની પ્રાપ્તિ કરે છે.

                   અંતિમ પ્રકરણના એ સંવાદો અરૂણ અને રંજનના પ્રેમની પરાકાષ્ઠાનું દર્શન કરાવે છે

અંધ થતા અરૂણ રંજનને સમજાવાનો પ્રયત્ન કરેછે કે..દયા આખી જિંદગી નહિ પહોંચે..

રંજનનો પ્રત્યુત્તર પણ કેવો સચોટ…” માનવીના હૃદયમાં દયા સિવાયના પણ બીજા ભાવ હોય છે.”

ક્યા ભાવ..? અંત:કરણથી કરેલા પ્રેમના..શું પ્રેમ શારિરીક જ હોય..ના અહીં મજબૂત મનોબળની વાત રંજને થોડા જ શબ્દોમાં કરી દીધી..

અરુણને લાગે છે તે સ્વાર્થી કહેવાશે,”પણ સ્વાર્થ નો કટંક મને તો જીવનભર વાગ્યા કરશે.”

રંજન તેને કહેછે,”શા માટે? તમને મારી મિલકતનો ડર છે?તો તે તો મે આશ્રમમાં આપી દીધી છે.”

અહીં અરુણને સ્તબ્ધ થવાનો વારો આવે છે.

તો અંતિમ વાત કરતા પોતાના અંધપણાને કારણે એને જીવવાનું કારણ નથી સમજાતું..,”પણ હું જીવીને કરીશ શું??

રંજન તેના હાથમાં નાનો ધ્વજ આપી કહે છે આ લઈ આગળ દોડજો…

ધ્વજનો સ્પર્શ થતા અરુણનાં ચેતના જીવંત થાય છે ને લેખકે જે વર્ણવ્યું છે અદ્વતીય છે…

તે રમકડું હતું ;ઘરેણું હતું ; આંગળીથી ઊંચકાય તેવું ધ્વજનું પ્રતીક હતું.પરંતું તે પ્રતીકમાં હિંદના પ્રાચીન ગૌરવ ,વર્તમાન તપશ્ચર્યા અને ભાવી મુક્તિના સંભાર ભરેલા હતા.*સર્વ વ્યાપી પ્રભુ હૃદયમાં અંગુષ્ટ જેવડો બની રહે છેને? હિંદમૈયા પણ ધ્વજ રૂપે નાનકડું સ્વરૂપ ધારણ કરી હિંદીઓના હૃદય પર કેમ ન બિરાજે ?

આ વિચારે નાયક ની નિરાશા દૂર થઈ તેજ પ્રકાશવા માંડે છે…ને તે પણ હાથમાંથી પડે છે ત્યારે રંજનનો આધાર ભર્યો સ્વર…” બીશો નહિ ધ્વજતો હું ઉપાડી પાછો રોપીશું..”

અહીં જુઓ લેખક લખે છે “*પુરૂષથી ન રોપાયેલો ધ્વજ સ્ત્રી રોપશે?રંજનનું કથન એ હિંદના અને જગતના ભાવિની આગાહીતો નહિ હોય??આગાહી કેમ? એ તો બનવા જ માંડ્યું છે ને??*

અહીં જુઓ વાર્તા રચાય છે ૧૯૩૧ માં ને આજ છે ૨૦૨૦..સ્ત્રીના સ્થાનની વાત ત્યારે પણ સચોટ રૂપે આલેખ્ય છે…ઘૂમટાના જમાનામાં..સંકુચિત સમાજમાં નો બદલાવ આપણને સૂચવવામાં આવે છે.૧૯૭૧ માં ત્યારે હું પણ વીસી નહોતી વટાવી ચૂકી ત્યારે જ પચ્ચીસ ગુણને આ પૂર્વાપર સંબંધ કેટલા જોશીલા મનથી લખ્યો હશે…

અંતિમ ચરણમાં બન્ને ની પ્રેમભરી ચર્ચા હતી તમે ને તુંકારની..

વ્યાકરણનો ઉલ્લેખ કરી સર્વનામ ના બીજા પુરૂષને શું કહી શકાય…એકવચનમાં *તું* નો હક રંજન માંગે છે.જેના માટે અરૂણનો ખચકાટ..

“ ના ના એકવચનમાં હું તમને સંબોધી શકું નહિ.તમે તો પૂજ્ય..”

ને રંજનનો પ્રત્યુત્તર…ને પ્રેમ નો એકરાર સુંદર અભિવ્યક્તિ છોડી જાય છે,

“ જો હવે તમે કહીને તો ગળે ફાંસો જ દઈશ!”

ને અરૂણનો જવાબ,”દ્યો”…

એમ કે? કહી રંજને અરુણના ગળાની આસપાસ બે હાથે જોરથી ભેરવી આશ્લેષ લીધો! અરૂણનો ગભરાટ ને છોડી દેવાની વિંનતી..ન માની રંજન તેને ..

“કોને કહે છે?”

“કોણે હાથ ભેરવ્યો છે”?

તમે…

તમે એટલે કોણ??

ને અંતે અરૂણનો જવાબ છે….

“ તું રંજન તું”

રંજન પૂછે છે,”શા પરથી કહે છે?”

અરુણનો જવાબ …વાર્તાનો અંતિમ ચરણ છે કે,”*હું તને

હવે દેખું છું”*

ખરેખર પ્રેમીઓને આંખ હોતી નથી,દિવ્ય ચક્ષુ હોયછે..પ્રેમમાં ડૂબેલા બે પ્રેમીને બેન સુરભી આવ્યાને પણ ખ્યાલ રહેતો નથી..ઓરડામાં ફક્ત “એક ભણકારો વાગે છે” તું હી તું હી.”

 

અહીં નવલકથા પૂર્ણ થાય છે.

ગાંધી વિચાર સાથે સામ્યવાદ વિચાર ધરાવતા પાત્રોનું આલેખન એમની નવલકથામાં દેખાઈ છે.પરંતુ ગાંધી પ્રત્યેનો અનુરાગ કૃતિના અંતે વિજયી બને છે.

ગાંધીયુગીન આદર્શો અને જનજીવનને વ્યાપકરૂપે મૂર્ત કરતી અને સાહિત્યિક દ્રષ્ટિએ પણ વિશેષ સંતર્પક નવલકથા ‘દિવ્યચક્ષુ’ (૧૯૩૨) છે. અસ્પૃશ્યતા, સ્વદેશી-આંદોલન, સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય, સભાસરઘસ, પોલીસના અત્યાચાર, અંગ્રેજરાજ્યના અમલદારોની સીધી કે આડકતરી જોહુકમી, રૂઢિચુસ્ત અને અંગ્રેજપરસ્ત સુખી વર્ગની ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિઓ પ્રતિ અશ્રદ્ધા વગેરે સમકાલીન વિચારો-ભાવનાઓને આ કૃતિમાં લેખકે ઝીલ્યાં છે અને અંતે હિંસા પર અહિંસાનો વિજય બતાવ્યો છે

તેમની દરેક નવલકથામાં ગ્રામ્ય જીવનને મહેકતું કર્યુ છે. સરળ ભાવવાહી શૈલીના લેખકને વંદન

જયશ્રી પટેલ

૧૦/૪/૨૦૨૦

 

વિશેષ માહિતી -સંકલન

ર.વ દેસાઈએ નાટક, નવલકથા, વાર્તા, કવિતા, આત્મકથા અને જીવનચરિત્રો ઉપરાંત ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિ જેવા વિષયોને કુશળતાપૂર્વક ખેડ્યા છે.છતાં એકંદરે તેમની છબી નવલકથાકાર તરીકેની રહી છે.100 ઉપરાંત પુસ્તકોના રચયિતા ર.વ દેસાઈની 32 જેટલી નવલકથા”માં ‘દિવ્યચક્ષુ’, ‘ભારેલો અગ્નિ’, શૌર્ય તર્પણ, ઠગ, ક્ષિતિજ, ગ્રામલક્ષ્મી, જયંત  વગેરે જાણીતી નવલકથા” છે .’અપ્સરા’ નામે, પાંચ ખંડોમાં, ગણિકાઓના જીવનનો વિસ્તૃત અભ્યાસગ્રંથ આપ્યો.ગુજરાતમાં ઈતિહાસના વિષયવસ્તુની સજ્જતા સાથે નવલકથા” લખનારા સર્જકોમાં દેસાઈ શીર્ષસ્થ સ્થાને છે. તે”એ ‘ગઈકાલ’ શીર્ષકથી રસિક આત્મકથા પણ લખી છે. 1932મા તેમને ગુજરાતી સાહિત્યનો માનવંતો રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત થયો હતો. નવલકથાના ક્ષેત્રે મળેલી લોકપ્રિયતાને કારણે તે” ‘યુગમૂર્તિ’ સ્વભાવને લીધે સૌજન્ય મૂર્તિ અને અંગત વર્તુળોમાં ‘ભાઈસાહેબ’ તરીકે જાણીતા થયા હતા.-

શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈના પિતા વસંતલાલ દેસાઈ વડદોરાના ‘દેશભક્ત” વૃત્તપત્રના તંત્રી હતા. 

ખુલ્લી બારીએથી – ધૂમકેતુ : વાચક -પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

ગુજરાતી નવલિકાના આદ્ય પ્રણેતા એટલે ધૂમકેતુ. એમના વિષે ખાસ વાત આજે કરવી છે. તેમનો જન્મ 12મી ડિસેમ્બર 1892ના રોજ થયો હતો એટલે એમને મળવાનું આપણું ભાગ્ય કયાંથી હોય? પણ આ વખતે ભારત ગઈ ત્યારે તેમની વાર્તા ‘પોસ્ટ ઓફીસ’નું વાચિકમ સંભાળવાનો અવસર મને હિતેન આનંદપરાના એક પ્રેગ્રામમાં મળ્યો. ધૂમકેતુની અનેક વાર્તાઓ નાનપણમાં વાંચી હતી પણ આ વખતે ધૂમકેતુને જાણે અલીડોસાના રૂપે મળી.

નાનપણથી આપણે સૌ કોઈ વાર્તાઓ સાંભળતાં આવ્યા છીએ પણ કોઈ લેખક આટલાં વર્ષો પછી પણ આપણામાં જીવે તેને શું કહેવાય? ગૌરીશંકર ગોવર્ધનરામ જોશી પણ નહિ અને ‘ધૂમકેતુ’ પણ નહિ. આ લેખક અલીડોસા તરીકે દરેક ગુજરાતીમાં હજી પણ જીવી રહ્યો છે. વાત એમની કલમની તાકાતની છે. ઘણાને કદાચ ખબર નહિ હોય કે એમની નવલિકાઓમાં સામાન્ય, દીન-દરિદ્ર પાત્રોને એમણે પ્રવેશ આપ્યો પણ આ પ્રથમવારનો પ્રવેશ જ ક્રાંતિકારક હતો. તેમની વાર્તાઓ ગુજરાતી સાહિત્યમાં લાંબો સમય યાદ રહે તેવી છે. તેમની વાર્તાઓમાં વૈવિધ્ય ઘણું પીરસાયું છે. ધૂમકેતુએ લગભગ પોણા પાંચસો જેટલી વાર્તાઓ રચી છે.

ગુજરાતી સાહિત્યાકાશમાં ખળભળાટ મચાવી દેનાર ધૂમકેતુનું આગમન ૧૯૨૬માં તેમનો ‘તણખા’ નામે વાર્તાસંગ્રહ પ્રગટ થયો ત્યારે થયું અને લોકો જેને ઝંખતા હતા તેવી કલાઘાટવાળી ટૂંકી વાર્તાઓ તેમને મળી. એમની ભાવનાવાદી નવલિકાઓમાં મસ્તીભર્યા, રંગદર્શી, ઉત્કટ આલેખન એ જ એમની કલમનું બળ બન્યું. વાર્તાલેખનથી તેમણે સર્જનનો ખરો આરંભ કર્યો અને ચિરંજીવી યશના અધિકારી પણ નવલિકાના સાહિત્ય સર્જને જ એમને બનાવ્યા. લેખકનો શબ્દકેમેરો ફરતો ફરતો આપણી સામાજિક પરિસ્થિતિ પર ફર્યો. વાર્તામાં વાસ્તવિકતા પ્રગટ કરી તો ક્યારેક સમાજસુધારણાના વિચારો પ્રગટ કર્યા, આમ ગાંધી ભાવનાના પડધા પણ એમણે ઝીલ્યા. ધૂમકેતુની વાર્તાઓમાં અનુભવાતું ભાષાનું બળ મને સદાય અનોખુ વર્તાયું. તેમની ઉત્તમ વાર્તાઓમાં સર્જનાત્મકતા દેખાઈ. મને હંમેશા તેમની કથાવસ્તુનું પણ એક અનોખું આકર્ષણ લાગ્યું. એના માટે એમ કહી શકાય કે આજના લેખકોને આ જ કથાવસ્તુને નિમિત્ત બનાવી નવલકથા રચવાં કે ફિલ્મ બનાવવાં પ્રેરણા આપે તો નવાઈ નહીં.

નાનપણથી સ્વભાવથી જ મનમૌજી એવા ગૌરીશંકરનું બાળપણ ડુંગરાળ ધરતી, નદીઓ અને વોંકળા વચ્ચે કુદરતનાં સાનિધ્યમાં વીત્યુ હતું. કુતૂહલ અને નિર્વ્યાજ આનંદથી પ્રકૃતિનાં સૌંદર્યને, કુદરત તરફના સહજ અનુરાગે એમની વાર્તા કે લેખનમાં એના પડઘા પડ્યાં અને એટલે જ એમની વાર્તામાં ક્યાય કૃત્રિમતા નથી દેખાઈ. જે કઈ લખ્યું તેનો સ્વયં આનંદ લીધો. તેઓ સ્વમાની, સમભાવપૂર્ણ, ઊર્મિલ અને ચિંતનશીલ પ્રકૃતિના હતા. તેઓ કેટલેક અંશે ધૂની પણ હતા અને એટલે જ કદાચ માતબર સર્જન કર્યું. એમની વાર્તામાં આપણે એમનાં પાત્રો સાથે વાર્તાલાપ કરતા હોઈએ તેવો અનુભવ થાય અને અંતે આપણે એ પાત્ર બની જીવીએ. પાત્રની વિશિષ્ટ મન:સ્થિતિ આપણે અનુભવીએ અને હૃદય અચાનક બોલી ઊઠે વાહ…!

ધૂમકેતુની વિશ્વવિખ્યાત ટૂંકી વાર્તા ‘પોસ્ટઓફિસ’ કોઈ પણ સંવેદનશીલ માણસની આંખ ભીંજવી દેવા માટે સક્ષમ છે. અલી ડોસો અને તેની પુત્રી મરિયમ, એ માત્ર કથાનકનાં પાત્રો નહીં રહેતાં દુનિયાભરનાં પિતા-પુત્રીનાં પ્રતીક બની જીવી રહ્યાં છે. પુરુષમાં ઊગેલાં માતૃત્વને ધૂમકેતુ જેવી સબળ કલમ જ આલેખી શકે. ડોસાની પત્ર-પ્રતીક્ષાને બખૂબી વર્ણવી છે. પોતાની વહાલસોયી દીકરી મરીયમ, જે દૂર દેશાવર સાસરે હતી, તેનો પત્ર આજે ચોક્કસ આવશે જ એવી પૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે લાકડીના ટેકે ટેકે ડોસો રોજ પોસ્ટ ઓફિસે આવે, પરંતુ પત્ર ન આવે ને ખાલી હાથે પાછો જાય. ફરી બીજા દિવસે આવે. પાછો જાય. આમ તેની શ્રદ્ધા – વિશ્વાસ સાથે પોસ્ટ ઓફિસે આવવાનો ક્રમ રોજેરોજ નિયમિત જળવાઈ રહે છે. પોસ્ટ ઓફિસનો સ્ટાફ પત્રની પ્રતીક્ષા કરનાર આ ડોસાને તડપાવવા માટે “કોચમેન અલી ડોસા…” એવી બૂમ પાડે અને અલી ડોસો એમ માને કે પોતાની દીકરી મરીયમનો પત્ર આવ્યો છે અને તે પોસ્ટ ઓફિસની બારીએ જાય પરંતુ પત્ર ન હોય. આખરે એક દિવસ ખરેખર પત્ર આવે છે. પછી શું થાય છે, એ જાણવાની ખરી મજા તો એ વાર્તા વાંચો તો જ આવે. ખેર, એ અલીડોસો આજે નથી કે નથી આ પાત્રના સર્જક ‘ધૂમકેતુ’ રહ્યા, પરંતુ આ ‘પોસ્ટ ઓફિસ’ વાર્તા આજે પણ મારા દિલમાં હયાત છે. કહ્યું છે ને કે લેખક કદી મારતો નથી તેના શબ્દો અને કલમ તેમને જીવાડે છે.

— પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

 

વિશેષ માહિતી -સંકલન-

ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીએ ‘ટેનટેલ’ નામની પસંદ કરેલી શ્રેષ્ટ દસ વાર્તાઓમાં ‘પોસ્ટ ઓફીસ’નું પણ સ્થાન છે. ‘પોસ્ટ ઓફીસ’ વાર્તામાં અલી ડોસાનો પુત્રી-પત્ર વિરહનો વલોપાત આલેખાયેલો છે તે વિચારબીજ ગોંડલની એક જૂની પોસ્ટઓફીસ પરથી મળ્યું છે. અમેરિકામાં પ્રકાશિત થતુ stories from many landsમાં તણખા મંડળ-1માં ‘પોસ્ટ ઓફીસ’ વાર્તાને સ્થાન મળ્યુ છે. પોસ્ટ ઓફિસનું અંગ્રેજીમાં ‘ધ લેટર’ તરીકે અનુવાદ થયો છે. 

એ અલી ડોસો નથી કે નથી આ પાત્રના સર્જક ‘ધૂમકેતુ’ રહ્યા, પરંતુ એ પોસ્ટ ઓફિસ ગોંડલમાં હયાત છે. થોડા સમય પહેલાં એ પોસ્ટ ઓફિસ પાસે આવેલા ચોકનું ‘ધૂમકેતુ ચોક’ નામકરણ થયું છે. ધૂમકેતુ ગોંડલ રેલવેમાં ટ્રાફિક સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટની ઓફિસમાં ક્લેઈમ્સ ક્લાર્ક તરીકે નિમાયા હતા. એ નોકરીમાં મજા ન આવી એટલે સંગ્રામજી હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે તેમણે નોકરી કરી હતી. એ જમાનામાં કોઈ મેટ્રીક પાસ થાય તો પણ જાણે કે આઈએએસ પાસ થયા જેવું ગૌરવ ગણાતું! એ વેળા તેઓ મેટ્રીક થયા પછી જૂનાગઢની બહાઉદ્દીન કોલેજમાં અભ્યાસ કરી બીએ થયા હતા. ભણવાની સાથે તેમની સાહિત્યરુચિ પણ ઘણી ખીલેલી હતી. કોલેજકાળ દરમિયાન ‘સાહિત્ય’ માસિકે નિબંધ સ્પર્ધા યોજેલી, જેનો વિષય હતો ‘૧૯૧૭માં સૌથી શ્રેષ્ઠ ગ્રંથ કયો? અને શા માટે?’ તેમાં તેમણે ભાગ લીધો હતો અને દસ રૃપિયાનો પ્રથમ પુરસ્કાર પણ મેળવ્યો. કોલેજકાળ દરમિયાન ‘શૈલબાલા’ નામની વાર્તા રચેલી. તેમના પત્રો આનંદશંકર ધ્રુવના ‘વસંત’માં છપાયા હતા. તેમણે કુંકાવાવ, બાબરા, ગોંડલ અને અમદાવાદ એમ વિવિધ સ્થળોએ શિક્ષક તરીકે નોકરી કરી. ગોંડલ સાથે ધૂમકેતુને જાણે કે ઋણાનુબંધ હોય તેમ તેઓ પાંચમી અંગ્રેજી ભણવા ગોંડલ આવેલા હતા. નોકરી કરતાં કરતાં ગોંડલમાં જ ‘પોસ્ટ ઓફિસ’નું સર્જન કર્યું. એ સિવાય ઘણી વાર્તાઓ પણ ગોંડલમાં લખી.

ખુલ્લી બારીએથી – હરીન્દ્ર દવે : વાચક – પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

હરીન્દ્ર દવે.

પ્રણયમસ્તી અને વેદનાની બેવડી મોસમમાં ખીલતા કવિ એટલે હરીન્દ્ર દવે.

પહેલીવાર એમને ૧૯૭૯માં મળી. મેં પત્રકારત્વનો કૉર્સ કર્યો ત્યારે એમનો પરિચય એસ.એન.ડી.ટી કૉલેજમાં થયો. ગુજરાતી ભાષાના જાણીતાં કવિ, નવલકથાકાર, નિબંધકાર આટલી મોટી વ્યક્તિ અને આટલું સરળ વ્યક્તિત્વ! ક્યાંય કોઈને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયત્ન નહિ. અમારા વર્ગ લેવા આવ્યા ત્યારે અમને એમના વિષે વધુ માહિતી સુરેશ દલાલે આપી. હરીન્દ્ર માત્ર મારો મિત્ર નથી ‘જનશક્તિ’ દૈનિક, ‘સમર્પણ’ના સંપાદક, મુંબઈ-ગુજરાતી વિભાગના તંત્રી છે. એ સિવાય જન્મભૂમિ, પ્રવાસી અને જન્મભૂમિ-પ્રવાસીનાં મુખ્ય તંત્રી તરીકે કાર્યરત છે માટે આપણા આ પત્રકારત્વના વર્ગમાં તમને માર્ગદર્શન આપશે અને તેઓ મુખ્યત્વે, ગીતકાર અને ગઝલકાર છે. પ્રણય-મસ્તી અને વેદના, ખુમારીનાં સંવેદનોથી રસાયેલી એમની ગઝલો છંદ-લય અને ભાવભાષાની સંવાદિતાથી સફાઈદાર છે. જવાબમાં હરીન્દ્ર દવેનું માત્ર ધીમું સ્મિત. એક તંત્રી તરીકે એમને ઘણાને મળવાનું થતું હશે પણ અમને અને સૌને એમની નમ્રતા જ મળી એ જ અહોભાવ અમને એમના તરફ આકર્ષતો. એ કોઈને નડ્યા નહિ અને અમારા વર્ગમાં એમણે એમની અનેકવિધ પ્રતિભાનો અમને અણસાર પણ ન આવવા દીધો.  

પછી તો વારંવાર મળવાનું થતું. હું એમને સાંભળ્યા કરતી. આમ તો ઓછુ બોલનારી વ્યક્તિ એટલે વિષય સિવાય ખાસ વાત ન કરે પણ હું એમનાં પુસ્તકો દ્વારા નજદીક ગઈ. હરીન્દ્ર દવેની ઋજુતા એમનાં દરકે સર્જનમાં પ્રગટી, જે મેં એમનું ઉત્તમ કવિત્વ રાધા અને કૃષ્ણ વિષયક ગીતોમાં તથા પ્રેમવિરહનાં ભાવસંવેદનમાં માણ્યું.. “પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં”… ‘ફૂલ કહે ભમરાને ભમરો વાત વહે ગુંજનમાં/ માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં’ એમનાં ગીતોમાં લય, હલક અને ભાવમાધુર્ય અનુભવ્યું માટે જ કદાચ ગમ્યાં. એમની કવિતા કે ગીતમાં કાવ્યત્વ પૂર્ણ છે. એ વાતનો અહેસાસ મારી મિત્ર શીલા ભટ્ટે મને ત્યારે કરાવ્યો. મેં એમની અછાંદસ અને લયબદ્ધ કવિતાથી મારી સાહિત્યની શરૂઆત કરી એમ ગણાય, ત્યારપછી લાઈબ્રેરીમાંથી એમની વિશિષ્ટ નવલકથા ‘પળનાં પ્રતિબિંબ’ વાંચી અને રિવ્યૂ લખવાની કોશિશ કરી. જોકે સુરેશ દલાલે મને કહ્યું, ‘બેન, કલમને પહેલાં કેળવો.’ તેમ છતાં, હું એમને વાંચતી ત્યારે હમેશાં નવું શીખતી. એમની અત્યંત સફળ કૃતિ ‘માધવ ક્યાંય નથી’ મારાં દિમાગમાં રાજ કરવાં માંડી. હવે વિચારોમાં વિસ્તૃત સમજણ હું મેળવતી થઈ. હું પણ નારદની જેમ પ્રભુત્વને જીવનમાં શોધવાં માંડી. સુરેશ દલાલ મને ખૂબ આધુનિક લાગતા જયારે હરીન્દ્ર દવે પોતાનાં મનમાં આવે તેને પોતાની કળાની ભૂમિકાએ અભિવ્યક્તિ આપે છે એવું મને લાગતું. એમણે અમારા પત્રકારત્વના વર્ગમાં પણ પત્રકારત્વના નિયમો ન દેખાડ્યા. એ માત્ર એટલુ કહેતા, ‘સારો પત્રકાર સત્યને નિર્ભયતાપૂર્વક પ્રગટ કરે છે. હું કવિ છું પણ પત્રકારત્વમાં કવિને અળગો રાખવાનો છે.’ પત્રકાર તરીકે જીવનના અનેક પ્રસંગો એમણે જોયા-જાણ્યા હશે. એનાં પ્રતિબિંબરૂપે એમની કેટલીક નવકથાઓમાં વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓ પણ વર્ણવાઈ છે. આવાં પ્રકારની કૃતિ ‘સુખ નામનો પ્રદેશ’ વાંચવાં જેવી છે. એ ઉપરાંત, એમણે એમની ગઝલની એક આખી નોખી છાપ ઊભી કરી છે. એમને સમજવા માટે મને સુરેશ દલાલે ‘કવિ અને કવિતા’ પુસ્તક વાંચવાં કહ્યું હતું જે કવિતાના આસ્વાદનું પુસ્તક છે. એમણે કવિતા વિશ્વમાં એક સૌમ્ય વાતાવરણ સર્જી કવિતાની મોસમમાં ભીંજાતાં મને શીખવ્યું.

‘વેરાતું સ્વપ્ન ઘૂંટાતું સત્ય’ (૧૯૮૧)માં વર્તમાનપત્રી લેખોનો સંચય પ્રકશિત થયો. મારાં લગ્ન થયાં એટલે થોડો વખત સાહિત્ય માળિયે મુકાઈ ગયું, પછી બાળકો એટલે સુરેશ દલાલને વાંચતી…. બાળ જોડકણામાં.

અને અંતે એમની પંક્તિમાં એમના જ માટે..

હમણાં હજી મળ્યાં અને હૈયા સુધી ગયાં,

તમને ખબર નથી કે તમે ક્યાં સુધી ગયાં !

ઘણી વ્યક્તિ અનાયાસે આપણને મળે અને તેમના દ્વારા જીવનમાં મોસમ ખીલી ઊઠે તો શું કહેવાય? એક વખત જે સાવ જ અજાણ્યા હતા, એ હવે શબ્દ થકી મારામાં જીવે છે. એ દેખાવડા ના કહી શકાય તો પણ સદાય આકર્ષી ગયા. એમણે સાહિત્ય મને શીખવાડ્યું જ નથી પણ અજાણતા હું સાહિત્યરસિક એમના થકી બની. હરીન્દ્ર દવે એટલે સાહિત્યની નજાકતભરી માવજત કરનાર, સુંદર રજૂઆત કરનાર.  એમના પ્રત્યેક શેર પાણીદાર, સરળ શબ્દો, લાલિત્યપૂર્ણ લય, નાજુક અર્થ. એમનાં કેટલાં ગીતો તો એવાં છે કે જેમાં કોઈ ગૂઢાર્થની ઝંઝટમાં પડ્યા વગર મમળાવ્યા કરવું હજી પણ ગમે. એમણે સાહિત્યને ફિલોસોફરની દૃષ્ટિએ નહીં પણ મજનૂની દૃષ્ટિએ પ્રેમ કર્યો છે. એમની અનેક રચનામાં કે લેખનમાં લાગણીની ભીનાશથી સાહિત્યનુ સિંચન કર્યું છે એમ કહું તો અતિશયોક્તિ નહિ કહેવાય. આ કવિ ગુજરાતી સાહિત્યનું એક અણમોલ રત્ન છે.

-પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

વિશેષ માહિતી-સંકલન  

શ્રી હરીન્દ્ર દવે ભારતીય વિદ્યાભવનમાં કામ કરતા હતા. એ અરસામાં કનૈયાલાલ મુનશીની ‘કૃષ્ણાવતાર’નું અનુવાદનું કાર્ય એમને સોંપાયું. એનો અનુવાદ કરતાં કરતાં કૃષ્ણજીવનની મોહની લાગી અને એમાંથી જે ઊર્મિસ્પંદન જાગ્યું અને અદ્દભુત કાવ્ય ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રગટ થયું. એ આપણે સૌ વારેવારે સાંભળીએ છીએઃ

ફૂલ કહે ભમરાને ભમરો વાત કહે ગુંજનમાં

માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં

કેવી રીતે સર્જાઈ આ કૃતિ? કોણે ધક્કો આપ્યો હરીન્દ્રભાઈને આ નવલકથા લખવાનો? આપણે બધા જાણીએ છીએ કે હરીન્દ્રભાઈ વ્યવસાયે પત્રકાર હતા અને પત્રકારત્વ નિમિત્તે દેશ અને દુનિયામાં તત્કાળ બનતી ઘટનાઓ વિશે વિચારવાનું અને લખવાનું એમને સતત બન્યા કરતું. એ નિમિત્તે નવલકથાના વિષયવસ્તુઓ તેમને હંમેશાં મળતા રહેતા. દેશ અને દુનિયાના તખ્તે અત્યંત ક્ષુબ્ધ થઈ જવાય એવી પરિસ્થિતિ છે એવો અનુભવ એમને જ્યારે થયો ત્યારે એમણે ‘માધવ ક્યાંય નથી’ લખી. – નરેશ વેદ

કવિતા – આસવ, મૌન, અર્પણ, સૂર્યોપનિષદ, હયાતી, સમય, ચાલ વરસાદની મોસમ છે (સમગ્ર કવિતાનો સંગ્રહ)

નવલકથા – અગનપંખી, પળનાં પ્રતિબિંબ, માધવ ક્યાંય નથી, સંગ અસંગ, વસિયત, લોહીનો રંગ લાલ, અનાગત, સુખ નામનો પ્રદેશ, કૃષ્ણ અને માનવ સંબધો, મુખવટો, ગાંધીની કાવડ, મોક્ષ, મોટા અપરાધી મહેલમાં.

નાટક – યુગે યુગે, સંધ્યાકાળે પ્રભાતફેરી

વિવેચન – દયારામ, ગાલીબ, કવિ અને કવિતા, મુશાયરાની કથા, ઇકબાલ, વિવેચનની ક્ષણો, કલમની પાંખે.

નિબંધ – નીરવ સંવાદ, વેરાતું સ્વપ્ન ઘૂંટાતું સત્ય, શબ્દ ભીતર સુધી, ઇશ્વરની આંખનું આંસુ, કથાયાત્રા

સંપાદન – મધુવન, કવિતા, મડિયાનું મનોરાજ્ય, શબ્દલોક

ધર્મ – સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય, આધ્યાત્મિક કવિતા, કથા રામની- વ્યથા માનવની

અનુવાદ – પિજંરનું પંખી, ધરતીના છોરું, જ્યોત સદા જલે, પરિનિર્વાણ, ચરણ રુકે ત્યાં, એકલની પગદંડી, વાદળ વરસ્યાં નહી, મરુભૂમિ, શૈશવ અને બીજી વાતો, કવિ અને કવિતા- ડેવિડ વેગનર અને વિલિયમ સ્ટેફર્ડ

અંગ્રેજી – The Cup Of Love.

તેઓ એમ.એ.માં ત્રીજા વર્ગમાં પાસ થયા હતા.  સાવ નાની ઉમરે ૫૦૦ પંક્તિનું કાવ્ય રચ્યું હતું. એ કંઈ મામુલી વાત નથી. એ પરંપરાના કવિ હતા પણ પોતાની રીતે મૌલિકતાથી  મ્હોર્યા. ગદ્ય અને પદ્ય બંનેમાં એમની એક આગવી શૈલી નજરે પડે છે. અમને અન્ય ભાષામાં વાંચવાનું કહેતા. પોતે બંગાળી, ઉર્દુ અને અંગ્રેજી ભાષાના ભાવક હતા. એમના વિષે ઘણું લખી શકાય પણ બીજી કોઈ વાર …

ખુલ્લી બારીએથી -રમેશ પારેખ-વાચક-રશ્મિ જાગીરદાર

રમેશ પારેખ 

કવિ સુરેશ દલાલના બે જ વાક્યોમાં, “સર્જકતાથી ફાટફાટ થતો કવિ એટલે રમેશ પારેખ.ગુજરાતી નવી કવિતા પર છવાઈ ગયેલો કવિ.

આપણા સાહિત્ય પ્રત્યે આપણ સૌની એક ખાસ ફરજ છે કે, થઇ ગયેલા  કવિઓ, લેખકો, ગઝલકારો કોઈ પણ ભુલાઈ ન જાય. આપણે એમને એમના શબ્દ દેહે હંમેશા તાદ્રશ રાખીએ. આપણી ભાષા એવા કેટલાયે કવિઓને પામીને ધન્ય થઈ ગઈ છે અને એમાં પણ એક છ અક્ષર નું નામ, જે આપણી ભાષા સાથે જ, ભાષા થકી અમર થઇ ગયું, તે રમેશ પારેખ. અને  છતાં, એવું ઘણું છે જે આપણે એમના વિષે ના જાણતા હોઈએ. અધધધ કહેવાય એટલું!

રમેશ પારેખ 1970 માં પોતાનો પ્રથમ કાવ્ય સંગ્રહ ‘ક્યાં’ લઈને ઉપસ્થિત થયા ત્યારે નામાંકિત કવિઓ શ્રી ઉમાશંકર જોશી, સુન્દરમ, રાજેન્દ્ર શાહ, નિરંજન ભગત વિગેરેથી ગુજરાતી ભાષા ધબકતી હતી. સાથે સાથે બાળમુકુંદ દવે, પ્રિયકાન્ત મણિયાર વિગેરે પણ સાહિત્યના ફલક પાર છવાયેલા હતા. તો વળી ગઝલ લઈને ‘ઘાયલ’, ‘ગની’ , ‘બેફામ’ ‘શૂન્ય’, ‘મરીઝ’ મુશાયરાઓની શાન હતાં. જયારે લાભશંકર ઠાકર, ચિનુ મોદી, સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર , શેખાદમ જેવા કવિઓ ગુજરાતી કવિતાની આબોહવા સમૂળગી બદલવા સક્રિય હતા. આ અરસામાં રમેશ પારેખના આગમન સામે મોટી ચુનોતીઓ હોવા છતાં તેઓશ્રીની કવિતામાં રહેલો આગવો આવેગ, હકીકતથી રંગાયેલો નવોન્મેષ, તાજગી અને નવીનતમ અભિવ્યક્તિ તેમના ગીત અને ગઝલને પારંપરિક પરિવેશથી દૂર કરીને નવા જ પરિમાણ અને અદકેરા રણકાર સાથે ગુજરાતી ભાષામાં અનંતનું સ્થાન અપાવી ગયા. 

રમેશ પારેખનો અવાજ એટલે નગ્ન હકીકતનો એક સચોટ રણકો, જે ધ્યાન દઈને સાંભળવો જ પડે. મનુષ્યના આંતરિક ભાવાવેગને, સંવેદનાઓને અને એના લીધે થતી ઝીણી ઝીણી હલચલને કવિએ કેટલી બારીકાઈથી કંડારી છે તે તો જુઓ! 

    ‘લાવો લાવો કાગળિયાનો દોત, સોનલદેને લખીએ રે 
    ‘કૈં ટેરવામાં તલપે કપોત, સોનલદેને લખીએ રે’ 

અહીં ‘ટેરવામાં તલપે કપોત’ માં ગુજરાતી કાવ્યની સૂક્ષ્મ સંવેદન પ્રાપ્તિની અભિવ્યક્તિ, કવિના પોતીકા અને અલગ અંદાજની ઝલક આપે છે.

રમેશ પારેખની એક ખાસિયત એ પણ છે કે પ્રણય હોય, પ્રકૃતિ હોય કે આધ્યાત્મ હોય, કે પછી, સંસ્કૃતિ-ચિંતન; એમની અભિવ્યક્તિ એ દરેક વિષયવસ્તુમાં વિદ્યુત-ગતિએ વિહાર કરે છે અને એમાંથી નીપજે છે ભાષાની વિધ-વિધ રમણા. આ કવિની કવિતાને કોઈ ઢાંચામાં ઢાળવી એટલે સૂરજને એક દાબડીમાં બંધ કરવો! 

‘વૃક્ષો પર ઢોળાતા નભના  છાંયે જંગલ જંપ્યા 

ખુલ્યા ગંધના નેણ , હવાના ઝાંઝર કંઈ જ્યાં કંપ્યા’  

ગીત-કવિતા હોય કે ગઝલ, ર.પા. જે વિષયને સ્પર્શે એને સજીવ કરવાની જડીબુટી તેમના જહનમાં હતી.

એકાદ દસકા પછી 1980 માં કવિના બે કાવ્ય સંગ્રહ ‘ખડિંગ’ અને ‘ત્વ’ પ્રગટ થયા, જેમાં પણ અનન્ય  અભિવ્યક્તિ અને લયનો જાદુઈ આવેગ અકબંધ હતો. એક ઘટના કે પ્રસંગના અંતર્જગતમાં પ્રવેશીને એની ધરોહરનો તાગ મેળવવાના પ્રયત્નમાંથી જન્મે છે, એક નવો આવિષ્કાર એક નવી દિશા તરફના મંડાણ, નવી રીતે લયના  પ્રયોજનો, કલ્પન-પ્રતિકના નિયોજનો, અને અભિવ્યક્તિની એક નાવિન્યસભર છટા!

ર. પા.ના દ્રષ્ટિકોણને છાજે તેવા એમની કવિતાઓના વિષયો પણ વિશેષ અને ક્યારેક અસામાન્ય અથવા આંચકો આપે તેવા. વળી નામ પણ કેવા! ‘ ઓઢણીનું મહાભિનિષ્ક્રમણ’. ‘ 99 વર્ષના રાજપૂતનું ઊર્મિગીત’, ‘જન્મટીપના કેદીનું (વરસાદી) ગીત’, ’પત્તર ના ખાંડવાની પ્રાર્થના’ આ બધા અને આવા અનેક કાવ્યોમાં ર.પા. પહેલા ક્યારેય ના સાંભળ્યા હોય એવા ગીત-પરિવેશ અને લય-આંદોલનો આપે છે. 1981માં તેમનો અછાંદસ કાવ્યોનો ‘સનનન’ કાવ્ય સંગ્રહ પ્રગટ થયો. છાંદસ કવિતાઓ ના સંગ્રહ ‘ખમ્મા આલા બાપુને’ (1985)’ કાવ્ય સંગ્રહમાં ખૂબ જ નજીકથી નિહાળેલા નિરીક્ષણો દ્વારા ઉપહાસમય કથાઘટકોનું  ચિત્રણ છે. જયારે ‘ મીરા સામે પાર’ (1986) માં સચોટ અનુભૂતિ વિશ્વમાંથી જન્મેલી સગુણ-નિર્ગુણની દ્વિરંગી આત્મ-અનુભૂતિ છે.

રમેશ પારેખ વિષે લખતાં લખતાં કાગળ, શાહી અને આપણી લેખનશક્તિ પણ ઓછી પડે એવું વિરાટ એમનું કાવ્ય કવન છે. તેમણે 60 વર્ષની આયુમાં 61 હાઈકુ લખ્યાં. 2002 માં ‘સ્વગત પર્વ’ એમનો છેલ્લો કાવ્ય સંગ્રહ જે એમની હયાતીમાં પ્રગટ થયો. કવિ નો મરણોત્તર અને અંતિમ સંગ્રહ હતો ‘કાળ સાચવે પગલાં’…કેટલું સચોટ નામ! ર. પા. નું ટૂંકું 6 અક્ષરનું નામ ગુજરાતી ભાષાના ઇતિહાસમાં અનંત કાળ સુધી સચવાઈ ગયું છે. 

લગભગ ચાર દાયકાની સર્જન યાત્રા દરમિયાન તેમણે વાર્તાઓ, નિબંધો, નાટકો અને બાળ-કાવ્યો પણ રચ્યાં છે પણ એમની ગુજરાતી કવિતાનું અતિ વિશેષ સર્જન એમને ગુજરાતી ભાષાના ઉત્તમ કોટિના કવિઓ માં સ્થાન અપાવી ગયું.

ર.પા. ને ગીત જેટલી જ પ્રીતિ ગઝલ પ્રત્યે પણ હતી. તેઓશ્રી એ 1989માં  ઘાયલની ગઝલોનું સંપાદન ‘આ પડખું ફર્યો, લે’ પ્રકાશિત કર્યું. એમના સંગ્રહ ‘ખડિંગ’ની શરૂઆત જ 35 ગઝલથી થાય છે. એમના બીજા સંગ્રહ ‘વિતાન સુદ બીજ’ માં પણ 58 જેટલી ગઝલો છે. આ ગઝલો વાંચતા જ લાગે કે, કવિ સર્જકતાના ઉચ્ચ શિખર પર બિરાજમાન છે. 1999 માં પોતાની ગઝલોની સંગ્રહ ‘ચશ્માના કાચ પર’ પ્રકાશિત થયો. તેમને સવા ત્રણસો જેટલી ગઝલો લખી છે અને એમાં પણ એમના ગીતોની જેમ જ ‘રમેશાઈ’ કે ‘રમેશ પણું’ છલકાઈ આવે છે. જુઓ!

    ‘થોડોક ભૂતકાળ મેં આપ્યો હશે, કબૂલ
    તું એને ધાર કાઢીને પાછો ન  મોકલાવ’

     ‘બહાર ઉભા હોત તો તસ્વીરની ચર્ચા કરત 
    અમે ઉભા છીએ તસ્વીરમાં, શું બોલીએ?’ 

રમેશ પારેખ જેવા દિગ્ગજ કવિ કે જે ગુજરાતી સાહિત્યમાં ખુદ એક ઘટનારૂપ કવિ છે તેમના વિષે લખવું ઘણી મોટી વાત છે.  

ર.પા.ની સંરચનાઓની કે વિવિધ રચનાઓ દ્વારા કરેલી સન્નિષ્ટ સાહિત્ય સેવાનું સંકલન શ્રી સંજુ વાળા, અરવિંદ ભટ્ટ અને પ્રણવ પંડ્યાએ ‘મનપાંચમના મેળા માં’ ભાગ 1 થી 3 માં કર્યું છે જે દરેક કવિતા પ્રેમી ગુજરાતીએ અવશ્ય વાંચવા યોગ્ય છે. 

રશ્મિ જાગીરદાર 

સવિશેષ પરિચય સંકલન:

શ્રી રમેશ પારેખ નો જન્મ અમરેલીમાં.૧૯૪૦ ની સાલમાં થયો.તેમના કુટુંબમાં કોઈ સાહિત્યકાર થયેલા નથી.રમેશ પારેખે ‘કાન્ત’ના કાવ્યોથી પ્રભાવિત થઇ છંદના છંદે ચડ્યા.તેમણે ૧૯૫૮ મા જીલ્લા પંચાયતમાં  નોકરી સ્વીકારી.શરૂઆતમાં તેમણે ગદ્ય વધુ લખ્યું. ઈશ્વર પેટલીકર ની નવલકથા, ‘ તરણા ઓથે ડુંગર” એક મેગેઝીન મા વાંચીને ખુબ પ્રભાવિત થયા.ને તેમણે લખવા ની ઈચ્છા જોર કરી ગઈ.તેમણે”કાળું ગુલાબ’,’ગુલાબ નો છોડ’,અને ‘પ્રેત ની દુનિયા’લખ્યું.આમ લગભગ ૧૯૬૨ સુધી વાર્તાઓ લખી.કવિતાઓ લખતા ખરા પણ બરાબર નથી એમ લાગતા છપાવવાનું માંડી વાળતા.૧૯૬૬/૬૭ મા અનીલ જોશી અમરેલી આવ્યાં અને તેમની મિત્રતા અને લખાણ બંનેમાં ચાર ચાંદ લાગ્યા.અનીલ જોશી ની પ્રેરણાથી તેમનું નવતર ‘કાવ્ય સર્જન’ શરુ થયું અને બસ,પછી તો ‘રમેશ પારેખ ની કલમ અવિરત ચાલી.

બાળસાહિત્યના ક્ષેત્રે પણ એમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર છે. એમાં પણ તાજગી, નવીનતા અને સહજસિદ્ધ પ્રતિભાનાં દર્શન થાય છે,આ સાથે અનેક પ્રકારની છાંદસ, અછાંદસ કવિતા, ગીત, ગઝલ, સોનેટ, બાલ કવિતાઓ, બાલ કથાઓ, ચિંતનાત્મક લેખો, સંપાદન, વાર્તાસંગ્રહ, નાટક, સોનલ કાવ્યો, આલા ખાચર કાવ્યો, મીરાં કાવ્યો સહિત અનેક પ્રકારના કાવ્ય પ્રકારોમાં ખેડાણ. લોકગીતો-ભજનોને આત્મસાત કરીને તેનું અદ્યતન સંવેદતાની અભિવ્યક્તિમાં આગવું રૂપાંતર સાધીને તેમણે કવિતામાં પોતીકો અવાજ ઉભો કર્યો છે.તેમના ધોધમાર વરસતા સાહિત્ય સર્જનમાં વાચકો ખુબ આનંદ થી ભીંજાયા છે. 

વધુ માહિતી -https://gu.wikipedia.org/

ખુલ્લી બારીએથી -રાજેશ વ્યાસ -વાચક પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

રાજેશ વ્યાસ
           લખવું અને જીવવું બે અલગ વાત છે. આ શાયર કહે છે કે તે તેમના ઉપનામ .”મિસ્કીન” થી વધુ ઓળખાય છે .”મિસ્કીન” નો અર્થ ગરીબ માણસ થાય છે. શ્રી વ્યાસે ગઝલ, ગીત, બાળકાવ્યો, બાળવાર્તા, ચિંતનાત્મક લેખ, વાર્તા, ગઝલ વિષયક સંશોધન લેખ જેવા સાહિત્યપ્રકારો ખેડ્યાં છે.તેમણે ગુજરાતી ગઝલો અને તેના છંદ વિજ્ઞાન પર સંશોધન કર્યું છે, તે ગરીબ કઈ રીતે હોય શકે ? જાણીતા શાયર જલનમાતરીએ મિસ્કીનનો અર્થ આપતા એકવાર કહ્યું હતું કે, જેને બીજા ટંકના ભોજનની ખબર નથી એવો મુફલીસ એટલે મિસ્કીન કહેવાય. મરીઝ સાહેબે કવિ રાજેશ વ્યાસને ‘મિસ્કીન’નો અર્થ સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું હતું કે, ‘મિસ્કીન’ એટલે ખૂણો અને ‘મિસ્કિન’ એટલે ખૂણામાં બેસીને અલ્લાહની બંદગી કરનારો ઓલીયો ફકીર.કેટલા લઘુતમ ભાવ સાથે આ કવિ લખે છે તે જુઓ નહી તો માણસ નામ માટે વલખા મારતા હોય છે.
                   કોઈ પણ લેખક કે કવિ અથવા સાહિત્યકાર તેમના સર્જન થકી ઓળખાતા હોય છે. રાજેશ વ્યાસ ની એક રચના મને ઘણી સ્પર્શી ગઈ.વાંચતા વાંચતા હું ગઝલ સાથે વહેવા લાગી….સાચી ભાવનાથી રચાયેલા શબ્દાકાશમાં મને અજવાળું દેખાયું.
              “તારા નામના અજવાળા” 
“તારું કશું ન હોય તો છોડીને આવ તું,
તારું જ બધું હોય તો છોડી બતાવ તું”
                 “ત્યજીને પામવાની વાત” એવી સરળ રીતે રજુ કરી છે કે હું તો પુસ્તકો અને ગુગલમાં આ કવિને શોધવા માંડી.કોણ છે આનો સર્જક ? કેવી અદભુત તાકાત હોય છે વૈચારિક વિશ્વની અને શબ્દોની ગુંથણીની ! મિસ્કિન સાહેબ એક ગઝલકાર ની સાથે સાથે એક ઊંડા તત્વચિંતક મને વધારે લાગે છે. ઇસ્લામમાં આ પ્રકારની ગઝલોને ઇલહામી ગઝલો કહે છે. ઈલહામી એટલે કુરાને શરીફ વાંચીને એમાંથી ઉતરી આવેલો અલૌકિક સંકેત.પછી તો તેમની અનેક રચના મેં વાંચી અને શબ્દો દ્વારા રચાતા ભાવવિશ્વમાં મને એમની સચ્ચાઇ અને અચ્છાઇના પડઘા દેખાણા,એમને જાણવાની ઉત્સુકતાએ મેં એમની youtube પણ જોઈ,આધ્યાત્મિક પ્રભાવનો પડછાયો એમની ગઝલોમાં અને વાતોમાં સાફ નીતરતો તમને પણ દેખાશે જ.એમની ગઝલમાં અશબ્દ અનુભૂતિનો એક નોખો સ્પર્શ આપણને સતત વાંચવા ખેંચે છે.ક્યાંક ક્યાંક એમાં છુપાયેલા ઈશ્વરના હસ્તાક્ષરના અણસાર આવે. .
                રાજેશ વ્યાસ મુખ્ય તો ગઝલકાર તે ઉપરાંત કવિ, વિવેચક, કટાર લેખક,સંપાદક, એ સિવાય નવનીત સમપર્ણ ,ગુજરાત સમાચાર,અને જનકલ્યાણ જેવા સામયિકોમાં નિયમિત રીતે લખે છે.રાજેશ વ્યાસ જન્મ : ૧૬-૧૦-૧૯૫૫ .”મિસ્કીન”આપમેળે અને આપબળે ગુલમહોરના વૃક્ષની જેમ મ્હોર્યા એના કાવ્યસંગ્રહમાં -પોતે લખ્યું છે કે :“પહેલી ગઝલ ક્યારે લખી એ યાદ નથી. પરંતુ હા, એટલું સ્પષ્ટ છે, મા શબ્દ પછી કોઈ બીજો શબ્દ મારા હ્રદયમાં રમ્યો હોય, મને પોતાનો લાગ્યો હોય તો તે ગઝલ છે.. મિસ્કિનના ગઝલ વિશ્વનો આગવો અંદાજ છે.તેમની ૧૯૦૦ થી આરંભાયેલી તેમની ગઝલયાત્રા અવિરત પણે નવીન રૂપ ધારણ કરતી રહી છે. તેનું ઉતમ ઉદાહરણ ૨૦૦૦ માં પ્રગટ થયેલ આ ગઝલસંગ્રહ છે.
                  એમની ‘આભાર માન’ ગઝલના અવતરણનો ઇતિહાસ પણ ભારે રોમાંચક છે. આજથી દોઢ-પોણા બે દાયકા પહેલાં મિસ્કીન મુંબઈમાં એક મુશાયરામાં તેમના ગઝલપઠન બાદ ઓડીટોરિયમ બહાર તેમની કાર પાસે જતા હતા. ત્યાં અચાનક એમની નજરે રસ્તા ઉપર એક માજીને વાહનો પસાર થતાં જોઈ રહ્યાં હોવાનું દ્રશ્ય નજરે પડ્યું. મિસ્કીન કાર પાસે જવાને બદલે માજી પાસે પહોંચી ગયા. એમણે માજીનો હાથ પકડી પૂછ્યું. ‘‘રસ્તો ક્રોસ કરાવું ? તમે કોઈની રાહ જૂઓ છો ?’’ ત્યારે માજીએ મિસ્કિનને જવાબ આપ્યો, ‘હા, હું ઓક્સિજનની રાહ જોઉં છું…’ અને ઓડિટોરિયમથી હોટલ સુધી પહોંચતા રસ્તામાં મિસ્કીનની કલમે ‘આભાર માન…’ ગઝલ સરી પડી.

“કૈંક દુર્લભ છે શ્વાસો જે મફત વહેતી હવા

શ્વાસ મારાથી સહજ લેવાય છે ? આભાર માન

કૈંક મૃત્યુથી બદતર છે પરિસ્થિતિ અહીં,

ટૂંકમાં બહેતર જીવન જીવાય છે, આભાર માન”

                રાજેશ વ્યાસે અનેક મુશાયરાનું સફળ સંચાલન કર્યું છે પણ “મિસ્કીન”ની ગઝલ કેવળ મુશાયરાની ચીજ નથી કે નથી માત્ર મનોરંજન,એમને સંભાળવા એક લ્હાવો છે.શ્રોતાઓને એમની ગઝલનું મુલ્ય છે.કવિ વાંચે છે ત્યારે પણ સ્વમાં ઠરીઠામ હોય એવો અનુભવ થાય છે.એમની ગઝલમાં ગહનતા છે પણ સઘન અનુભૂતિનો અહેસાસ પણ વર્તાય છે.આપણે ત્યાં એવું મનાતું કે કવિ દુઃખી જ હોય અને એમના દુઃખમાંથી જ કવિતા સર્જાય પણ આજના આ નવા કવિ એ આ નદીની જેમ હવા તટ પર તટસ્થ રહીને ઈશ્વરને અનુભવ થકી જાણ્યો છે.ક્યારેક પોતાને જ પડકાર કરીને જવાબ મેળવે છે તો ક્યારેક પ્રશ્ન કરીને ઉત્તર જાણી લે છે.કવિની પરિપક્વતા એની સરળ ભાષામાં છતી થાય છે.ક્યાય ભક્તિવેડામાં પડ્યા વિના એમના શબ્દો આંતરિક ભક્તિના પર્યાય છે.
અને એટલે જ કહે-

“તારું કશું ન હોય તો છોડીને આવ તું,”

મને એમની ઓળખ એમની  ગઝલો થકી જ છે.આખી વાતનું મૂળ છે કે રાજેશ વ્યાસને એમની ગઝલો થકી જ જાણું છું માણું છું અને સમજુ છું એ રીતે આખી વાત લખી છે બાકી એમને પ્રત્યક્ષ વાંચવાનો અને સંભાળવાનો લહાવો જ નોખો છે.

-પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

વિશેષ પરિચય સંકલન- રાજેશ વ્યાસનો જન્મ ૧૬ ઓક્ટોબર ૧૯૫૫ના રોજ અમદાવાદ, ગુજરાતમાં જટાશંકર અને વિજ્યાબેનને ત્યાં થયો હતો. તેમણે અમદાવાદની શેઠ ચિમનલાલ નગિનદાસ વિદ્યાલયમાંથી પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવ્યું. તેમણે મેટ્રિક શારદાગ્રામ, માંગરોળમાંથી પસાર કર્યું. ૧૯૭૮માં માનસશાસ્ત્ર અને ૧૯૮૧માં ગુજરાતી સાહિત્યમાં બી.એ. અને ૧૯૮૩માં એમ.એ.ની પદવીઓ તેમણે ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી મેળવી હતી. ૧૯૮૫માં ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાંથી તેમણે એમ.ફીલ.ની પદવી મેળવી. ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળાના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમણે પી.એચડી. કર્યું. ગુજરાતી ગઝલ તેના વિવિધ પરિપ્રેક્ષ્યમાં તેમના સંશોધનનો વિષય હતો
૨૦૦૫માં તેમને હરીન્દ્ર દવે સ્મૃતિ પુરસ્કાર,
૨૦૦૯માં શૂન્ય પાલનપુરી પુરસ્કાર અને કલાપી પુરસ્કાર,
૨૦૧૦માં કુમાર સુવર્ણ ચંદ્રક મળ્યો હતો. ૨૦૦૫માં તેમના પુસ્તક “છોડીને આવ” તું ને ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પુરસ્કાર અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તરફથી દિલીપ મહેતા પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમના પુસ્તક “લલિતસહશસ્ત્ર” નામ ને સંસ્કૃત સાહિત્ય અકાદમી તરફથી ૨૦૧૧માં અને ૨૦૧૨માં શ્રી અરવિંદ સુવર્ણ ચંદ્રક મળ્યો હતો. ૨૦૧૪માં તેમને વલી ગુજરાતી પુરસ્કાર એનાયત થયો હતો.

જેમની કવિતા સાંભળીને શ્રોતાઓ ઝૂમી ઊઠે છે, એવા ગુજરાતી ભાષાના સિદ્ધહસ્ત કવિ શ્રી રાજેશ વ્યાસ મિસ્કીનની જાણીતી રચનાઓ અહી સાંભળો…. 

ખુલ્લી બારીએથી-ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી -વાચક -જયવંતીબેન પટેલ

સમાજ સુધારક ગોવર્ધન માધવરામ ત્રિપાઠી

 
પહેલી વખત જયારે “સરસ્વતીચંદ્ર ” વાંચી ત્યારથી ગોવેર્ધનરામ  ત્રિપાઠી પ્રત્યે મારું માન ખૂબ જ વધી ગયું હતું. જે વ્યક્તિ ગમે તેમના વિષે જાણવાની ઉત્સુકતા વધે અને મેં પણ એમના વિષે વધુ વાંચવાની કોશિશ કરી.

તેમનો જન્મ નડિયાદની નાગર જ્ઞાતિમાં થયો હતો. 1883 માં એલ એલ બીની પરીક્ષા પાસ કરી એમણે મુંબઈમાં વકીલાત શરૂ કરી. અભ્યાસમાં તેમનો પહેલો-બીજો નંબર આવતો નહી, કારણ કે તેમનું ધ્યાન પાઠ્યપુસ્તકો કરતાં બહારના સામાન્ય પુસ્તકો વાંચવામાં વિશેષ પ્રવૃત્ત  હતું. કૉલેજકાળ દરમિયાન તેમણે સાહિત્ય તથા કવિતાનો આમૂલ અભ્યાસ આદર્યો.ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી ચાળીસ વર્ષના થયા. પોતે કરેલા સંકલ્પ મુજબ વકીલાતનો અત્યંત ધીકતો ધંધો સમેટી લીધો ૪૦ વર્ષની વયે નિવૃત્ત થયા બાદ બાકીના જીવનમાં શું વાંચવું , શું લખવું , શાનો અભ્યાસ કરવો, વિવિધ પ્રવૃત્તિઓને કેટલું સ્થાન આપવું છે તેનો વિચાર તેમણે ઈ.સ. ૧૮૮૫ સુધીમાં કરી લીધો હતો. તે જ વર્ષથી તેમણે નિયમિત પોતાની રોજનીશી લખવા માંડી હતી.ગોવર્ધનરામનું વાંચન વિશાળ હતું. તેમણે અંગ્રેજી સાહિત્યનો પણ ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો.

એમણે ધંધામાંથી નિવૃત થઇ એમણે સાહિત્ય અને સમાજસેવામાં મન પરોવ્યું. સૌથી મહત્વ પ્રવૃત્તિ કહીએ  તો તે ‘સરસ્વતી ચંદ્ર’ના પહેલા ભાગના આરંભને કહી શકાય. ઈ.સ.૧૮૮૫ માં તે પૂરો લખાઈ ગયો ને ઈ.સ.૧૮૮૭ માં પ્રગટ કર્યો.પોતાના વિચારો પ્રજાના બહોળા વર્ગ સુધી પહોંચી શકે એ હેતુથી પોતે નિબંધને બદલે નવલકથાનો આશ્રય લીધો એવું લેખકે સ્પષ્ટ સ્વીકાર્યું. સરસ્વતીચંદ્ર ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠીની બૃહત્કાય નવલકથા છે. આશરે અઢારસો પૃષ્ઠમાં વિસ્તરેલી આ કથાને ‘પુરાણ’, ‘પંડિતયુગનું મહાકાવ્ય’, ‘મહાનવલ’ વગેરે રૂપે ઓળખાવવામાં આવી છે.

“સરસ્વતીચંદ્ર”ને નવલકથા કરતાં કુટુંબકથા, રાજ્યકથા અને જ્ઞાનકથા તરીકે વધુ જોવામાં આવે છે. “સરસ્વતીચંદ્ર” એ આ લેખકનું મહાન પ્રદર્શન છે. એમની મહત્તાનું માપ આ પુસ્તકો વાંચીને માપી શકાય છે. “સરસ્વતીચંદ્ર” એ ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનન્ય ગ્રંથ છે. એમનું પાત્રાલેખન વાસ્તવિક અને વિવિધતાભર્યું છે. એમની સુંદર , સાદી અને અલંકારિક ભાષાએ ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્યને નવું બળ આપ્યું છે. “સરસ્વતીચંદ્ર” ગુજરાતી ગ્રહજીવનનું પુરાણ લેખાય છે. ગુજરાતી આચારવિચારને ભાવિ પ્રજા સમક્ષ સુંદર રીતે રજૂ કર્યો છે. આજ તો એમનો ઉદેશ હતો.ગોવેર્ધનરામે સરસ્વતીચંદ્ર દ્વારા એ વખતનાં ચાલતાં ચુસ્ત રૂઢિઓ અને રિવાજોને પડકાર્યા છે. એમનાં અનેક પુસ્તકો દ્વારા સમાજસુધારણાની પ્રવૃત્તિને બળ મળ્યું . એમની નવલકથા બોધપ્રધાન, સામાજિક નવલકથા ઉપરાંત ગુજરાતી સાહિત્યમાં એક અગત્યનું અંગ બની અને આ નવલકથાને ખૂબ વેગ મળ્યો,ઘણી ઘણી સુંદર નવલકથાઓને બાજુએ રાખી “સરસ્વતીચંદ્ર” ઘણાં પગથિયાં ઉપર ચડી ગઈ તેમની આ કૃતિમાં કવિતા ભરપૂર છે. ખૂબ જ સરળતાથી વિચારો, ભાવમય રીતે તેમના કાવ્ય દ્વારા પ્રદર્શિત કર્યા છે.તેમની કવિતાઓ મૃદુ છતાં વીજળીના ચમકારા લેતી, રસવૃષ્ટિ છે. એમ પણ કહી શકાય કે આ સારો ગ્રંથ રસગ્રંથ છે. તેને મહાભારત કે રામાયણ સમો કહી શકાય. સરસ્વતીચંદ્ર એટલે મહાકાવ્યોનો ગદ્યાવતાર. કુમુદનાં પાત્રમાં સીતાજીની આછી – પાતળી છાયા પણ મને દેખાય છે. તો બીજી તરફ કુમુ -ચંદ્રની પ્રબળ વેગવંતી સ્નેહકથા આપણું દિલ જીતી લે છે અને બાણભટ્ટનાં જેવી ગાજંતી તેમની વર્ણન માળા – મનને પ્રફુલ્લિત કરી દે તેવી છે એટલું જ નહિ -વિપુલ પાત્રો આ નવલકથાની બીજી વિશેષતા છે. સરસ્વતીચંદ્રના દરેક પાત્રને તેમનાં ગુણ પ્રમાણે નામો આપી લેખકે અનોખી શૈલીની ઓળખ આપી છે.

ગોવેર્ધનરામ એક વિદ્વાન લેખક થઇ ગયા.એમણે વાંચનથી શબ્દને ઉછેરી પોંખી પોખીને વાપર્યા છે. “એમ કહેવાય છે સત્યનો ચહેરો જોવો હોય તો ગાંધી પાસે જાવ,સૌન્દર્યનો ચહેરો જોવો હોય તો ટાગોર પાસે જાવ મૌન અને શાંતિનો ચહેરો જોવો હોય તો બુદ્ધ પાસે જાવ,” પણ મેં આ બધાનો સુમેળ માત્ર એક નવલકથામાં જોયો છે.એમના પાત્રો અને કથાવસ્તુ એમની વ્યાપક વિષયોને ઊંડાણમાં લેવાની મનોવૃત્તિના સૂચક છે. સંસારત્યાગમાં નહીં, સંસારસેવા અર્થે જીવન સમર્પિત કરવું એ જ સાચો સંન્યાસ એવી પ્રવૃત્તિમય સંન્યાસની ભાવના એમણે આ કથામાં રજૂ કરી છે. પિતાની ધર્મનિષ્ઠા અને માતાની વ્યવહારુતા – બંને ગોવર્ધનરામ વારસામાં મળ્યા હતા જેના પડઘા મેં નવલકથામાં જોયા છે.

“સરસ્વતીચંદ્ર “માત્ર પ્રણયકથા નથી;લાગણીનો માત્ર સૂક્ષ્મ સંઘર્ષ નથી પણ પ્રણયકથા નિમિત્તે એ સંસ્કૃતિકથા છે. સમકાલીન ઘટનાઓ વિશે ચિંંતન-મનન કરાવતી આ કથાનું નાટ્યરૂપાંતર પણ થયું છે અને હિન્દીમાં ફિલ્મ પણ ઉતારી છે. ઇતિહાસ કહે છે કે જયારે “સરસ્વતીચંદ્ર ” છપાયો ત્યારે એટલે કે એ તિથિએ અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યે જગતસાહિત્યમાં પગ મુક્યો. ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી પંડિત યુગના પ્રથમ સાહિત્યકાર ગણાય છે.

ગોવર્ધનરામનાં બીજાં સર્જનોમાં નવલરામની જીવનકથા તથા પિતૃઅંજલિ-રૂપ લખેલું : ‘માધવરામ-સ્મારિકા’. આ ઉપરાંત ધર્મ, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર આદિ અનેક વિષયો પર તેમનાં ભાષણો તેમ જ અંગ્રેજી અને ગુજરાતી સામયિકો માં તેમણે લખેલા કેટલાક લેખો પણ ઉચ્ચ કોટિના હતા. પણ મારા માટે તો “સરસ્વતીચંદ્ર” અને “ગૌવર્ધનરામ ત્રિપાઠી” એક શ્રેષ્ઠ સર્જક અને કથા એક શ્રેષ્ઠ સર્જનાત્મક ગ્રંથની છાપ સાથે હજી પણ અકબંધ છે.

જયવંતી પટેલ

સંકલન વિશેષ :અભ્યાસકાળ દરમિયાન એમણે જીવન જીવવા માટે ત્રણ સંકલ્પ કર્યા,
૧. એલ.એલ.બી. થઈ મુંબઈમાં વકીલાત કરવી,
૨. ક્યારેય નોકરી કરવી નહિ,
૩. ચાળીસમે વર્ષે નિવૃત્તિ લઈને શેષજીવન સાહિત્ય અને સમાજની સેવામાં સમર્પિત કરવું.
‘સરસ્વતીચંદ્ર’ : ભા.૧ (૧૮૮૭) નવલકથા એમની ગ્રંથરૂપે પ્રગટ થયેલી પહેલી કૃતિ છે. પછી ક્રમશઃ બીજા ભાગો ચૌદ વર્ષ દરમિયાન પ્રગટ થયા.સરસ્વતીચંદ્ર –ભા. ૧,૨,૩,૪ (૧૮૮૭, ૧૮૯૨, ૧૮૯૮, ૧૯૦૧) : ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠીની બૃહત્કાય નવલકથા. આશરે અઢારસો પૃષ્ઠમાં વિસ્તરેલી આ કથાને ‘પુરાણ’, ‘પંડિતયુગનું મહાકાવ્ય’, ‘મહાનવલ’ વગેરે રૂપે ઓળખાવવામાં આવી છે. આ બૃહત્ નવલકથામાં ઓગણીસમી સદીના અંતભાગમાં જીવનને આટલા વ્યાપક સંદર્ભમાં જોવા-મૂલવવાનો અને તેને કળારૂપ આપવાનો જે પુરુષાર્થ એના સર્જકે કર્યો છે તે ઘટના ગુજરાતી સાહિત્યમાં જ નહીં, બલકે સમગ્ર ભારતીય સાહિત્યમાં અજોડ છે.-જયંત ગાડીત.

૨૭ એપ્રિલ ૨૦૧૬ના રોજ ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીના માનમાં ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી. ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી આનંદીબેન પટેલે ગાંધીનગર ખાતે આ ટિકિટનું વિમોચન કર્યું હતું

ખુલ્લી બારીએથી-નટવર કુબેરદાસ પંડ્યા-વાચક -હેમંત ઉપાધ્યાય

નટવર કુબેરદાસ પંડ્યા જેઓ તેમના ઉપનામ ઉશનસથી વધુ જાણીતા છે.

એ અમારા પાડોશી.વડોદરાનજીક સાવલી માં 28 મી સપ્ટેમ્બર્ 1920 ના રોજ જન્મેલ શ્રી નટવરલાલ પંડયા એટલે એક ચમકતો હીરો. ગુજરાતી સાહિત્યનો પ્રકાશિત સિતારો. આજના વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદી ના મનગમતા કવિ અને સાહિત્યકાર .. ખૂબ સરળ જીવન ..પ્રભાવ અને પ્રતિષ્ઠાથી દૂર પણ પોતાની સર્જનાત્મક રચના ઑથી સહુ ના દિલ માં આદરભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર સાહિત્ય સર્જક ..
         

વડોદરા ની એમ એસ યુનિવર્સિટિ માં થી 1942 માં બી. એ. સંસ્કૃત સાથે પાસ થયા . અને 1945 માં ગુજરાતી સાથે એમ.એ. કર્યું. તે જમાનામાં ગુજરાતી સાથે એમ.એ. સુધીનો અભ્યાસ કરનારા બહુ ઓછા, કારણ કે મેટ્રિક થતાંની સાથે લોકો ને નોકરી મળી જતી. તેમણે સૌ પ્રથમ રોઝરી હાઇસ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે નોકરી સ્વીકારી અને પછી નવસારીની ગાર્ડા કોલેજ માં ગુજરાતીના પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા. નોકરી ની સાથે સાથે તેઓ પોતાની કાવ્ય રચના ઑ માટે પણ સાહિત્ય જગત માં આદર પામતા ગયા . 1955 માં તેઓ નો પ્રથમ કાવ્ય સંગ્રહ “પ્રસૂન “ પ્રકાશિત થયો. ત્યાર પછી 1956 માં “નેપથ્ય “ અને 1959 માં “આદ્રા “

1959 માં તેઓને“ કુમાર ચંદ્રક “ એવાર્ડ થી સન્માન કરવમાં આવ્યું અને 1963 માં “નર્મદ સુવર્ણ ચંદ્રક “ તથા “ગુજરાત ગૌરવ “ એવાર્ડ થી બહુમાન કરવામાં આવ્યું . પછી તો “સ્પંદ અને છંદ “ “કિંકીણી “ ભારત દર્શન , અશ્વત્થ ,રૂપ ના લય , પૃથ્વી ને પશ્ચિમ ચહેરે , શિશું લોક , “વળાવી બા આવી” વગરે પ્રગટ થયાં .

તેઓ એ ત્રણ નાટક લખેલાં , જે ખૂબ પ્રચલિત થયેલાં.“ત્રણ નો ગ્રહ” “પંતૂજી” અને ડોશી ની વહુ “. ઉશનસ ને 1972 માં રણજિત રાય સુવર્ણ ચંદ્રક અને 1976 માં સાહિત્ય અકાદમી એવાર્ડ મળેલો .
1991 થી 93 સુધી તેઓ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ના પ્રમુખ રહેલા.નવસારીમાં અમે તેમના પાડોશી. બંને ઘર વચ્ચે એક જ દીવાલ. ઉમરમાં હું ખૂબ નાનો પણ મને એમની વાતો ગમતી. એમની એક નાની રચના મારા દિલ દિમાગ પર કાયમ અંકિત થયેલ છે.પતિ પત્ની ના ઝઘડા પછી પત્ની એ અબોલા લીધા અને બે ત્રણ દિવસ પછી પિયર જતી રહી . સંસ્કૃત માં શ્લોક છે .

“મુંકં કરોતી વાચાલં ,પંગુમ લંઘયતે ગિરિમ
યતકૃપા ત્વં હમ વંદે ,પરામાનંદમ માધવમ “
અર્થ -મૂંગા ને બોલતો કરે છે અને લંગડા ને પર્વત ચઢાવે છે
એવી કૃપા કરનાર પરમાત્મા ને હું વંદન કરું છું .
ઉશનસે આની સામે સુંદર લખેલું .
મૂંગા ને બોલતો કરે એમ શું નવાઈ ? અમારા અબોલા તોડાવે તો જાણું
લંગડા ને પર્વત ચઢાવે એ તો જાણે ઠીક , એને પિયર થી પાછી લાવે તો જાણું
ઉશનસ મારા દિલ માં વસ્યા છે અને સદા રહેશે અને બીજી રચના

વળાવી બા આવી

રજાઓ દિવાળી તણી થઇ પૂરી, ને ઘર મહીં
દહાડાઓ કેરી સ્ખલિત થઇ શાંતિ પ્રથમની,
વસેલાં ધંધાર્થે દૂર-સુદૂર સંતાન નિજનાં
જવાનાં સૌ કાલે તો , જનકજનની ને ઘર તણાં
સદાનાં ગંગામા-સ્વરૂપ ઘરડાં ફોઇ, સહુએ
લખાયેલો કર્મે વિરહ મિલને તે રજનીએ
નિહાળ્યો સૌ વચ્ચે નિયત કરી બેઠો નિજ જગા,
ઉવેખી એને સૌ જરઠ વળી વાતે સૂઇ ગયાં;
સવારે ભાભીનું ભર્યું ઘર લઇ ભાઇ ઉપડ્યા,
ગઇ અર્ધી વસ્તી, ઘર થઇ ગયું શાંત સઘળું,
બપોરે બે ભાઇ અવર ઊપડ્યા લઇ નિજની
નવોઢા ભાર્યાઓ પ્રિય-વચન-મંદ-સ્મિત-વતી;
વળાવી બા આવી નિજ સકળ સંતાન ક્રમશઃ
ગૃહવ્યાપી ગયો વિરહ, બેસી પડી પગથિયે

ખુબ સંવેદનશીલ રચના અમારા જીવનની સાથે વણાઈ ગઈ ખરેખર તો અમે આ કવિતા જીવી છેઅને અમે આ કવિતા હજી પણ જીવીએ છીએ.કવિતાના હૃદયસ્વરૂપની સમજણ આજે પણ અનુભવીએ છીએ.

અમે ચાર ભાઈ અને એક બહેન- બહેન અપરિણીત છે.દિવાળીમાં ચારેય ભાઈઓ પોતાના પરિવાર સાથે આવે-પાંચ દિવસ આનંદ ઉત્સાહ અને કિલ્લોલમાં પુરા થાય અને પછી એક એક ભાઈનો પરિવાર જાય, છેલ્લો ભાઈ જાય ત્યારે આવજો કહી ને અમારી માં ઉંબરે બેસી પડતી,ઘરમાં આવવાની હિંમત ના રહેતી.અમારા પિતાજી ધીમે રહી ને હાથ પકડી અંદર લાવે અને રવેશી ના હિંચકે બેસી ને બોલ્યા વગર બંને અશ્રુ વહાવે. થોડા સમય પછી અમારા પિતાજી ચા બનાવે ત્યારે મારી માં બોલાતી
“પંખી ઓ ઉડી ગયા, રહ્યા આપણે માળાના રખવાળા”

માં ના વાત્સલ્યને, પ્રેમ ને શબ્દોમાં સમાવાય નહીં પણ તેને થયેલા વિરહ ની વેદનાની અનુભૂતિ પછી મારી બહેનને થતી,આજે એમના અવસાન ને ૨૮ વર્ષ થયા પણ એ પરંપરા ચાલુ જ છે. આજે તો અમારા છોકરાને ત્યાં પણ છોકરા છે. માં ગઈ ને બહેન આવી ..એનો હાથ પકડનાર કોઈ નથી છતાંય અશ્રુ ઓ તો એક જ વેદના પોકારે ચાહે તે માં ના હોઈ કે બહેનના .

-હેમંત ઉપાધ્યાય
(ઓમ માં ઓમ)

વિશેષ માહિતી -સંકલન
પાંચમા દાયકાથી આરંભાયેલું ઉશનસનું કાવ્યસર્જન અનુગાંધીયુગ સાથે અનુસંધાન ધરાવે છે. સાથે ગાંધીયુગીન ચિંતન-ભાવનાની કવિતાના લક્ષણો તેમ જ એની ય પૂર્વની બ.ક.ઠાકોરની સમાસઘન પદાવલિવાળી સોનેટ કવિતા પણ જોવા મળે છે. મુખ્યત્વે કુટુંબ, વતન, પ્રકૃત્તિ, પ્રણય અને પ્રવાસ તેમના કાવ્યવિષયો છે. કવિતાને એમણે ચાહી કે કવિતાએ એમને ચાહ્યા એ કહેવું દોહ્યલું છે. વિપુલમાત્રામાં વિવિધતાસભર કાવ્યો એમણે આપ્યા. અન્ય યુગપુરુષ કવિઓની જેમ નવા યુગની કવિતા- ગઈ કાલ અને આજની વચ્ચે આવું અદભુત સમતુલન જાળવી શકનાર ગુજરાતી કવિ ભાગ્યે જ બીજો કોઈ થયો હશે…મનુષ્યચેતનાનાં ઊંડાણોમાં ઊતરી શકતી, પ્રબળ વેગવાળી સર્ગશક્તિને કારણે ઉશનસે ગુજરાતી ભાષાને ઉત્તમ કવિતા સંપડાવી છે. કવિ ઉપરાંત વિવેચક તરીકે ઉશનસનું નોંધપાત્ર પ્રદાન છે. સર્જન અને અધ્યાપન નિમિત્તે થયેલો સાહિત્યવિચાર એમના વિવેચનોને આગવું બળ આપે છે. તેમની પાસેથી ચરિત્ર, નવલકથા, નાટક પણ મળે છે.

ખુલ્લી બારીએથી -અશ્વની ભટ્ટ-વાચક શિવાની દેસાઈ

” દીવાને ખાસ”- શ્રી અશ્વની ભટ્ટ

       

      આમ તો મારા પ્રિય લેખક વિષે લખવાનું હોય તો એ ખૂબ અઘરો વિષય ગણાય।કોઈ ને પણ કોઈ એક લેખક પ્રિય ના જ હોઈ શકે.મારે પણ એવું જ છે.હા, પણ એ પ્રિય લેખકો ની યાદી માં કોઈ એક નામ એવુ ચોક્કસ હોઈ શકે જે ” દીવાને ખાસ” હોય અને એ દીવાને ખાસમાં મારા માટે બિરાજે છે અતિ અતિ પ્રિય નવલકથાકાર શ્રી અશ્વની ભટ્ટ,કારણ કે હું બહુ જ ગૌરવ થી કહી શકું કે ,અશ્વની ભટ્ટ ને કારણે હું ગુજરાતી તો શું ,કોઈ પણ ભાષાનું વાંચતી થઇ. અને આ ફક્ત હું જ નહિ ,ગુજરાત ની એક આખી પેઢી ને અશ્વનિ ભટ્ટ એ શબ્દો ની ગળથુથી પીવડાવી છે।
             કદાચ ચોથા કે પાંચમા ધોરણ માં હોઈશ અને મમ્મી, લાઈબ્રેરી માં થી ” લજ્જા સાન્યાલ ” લાવી।મમ્મી એટલી રસ થી મગ્ન થઇ ને એ પુસ્તક વાંચતી કે જિજ્ઞાષા થઈ કે મમ્મી શું વાંચતી હશે?પછી મમ્મી આઘી પાછી થઇ એટલે એ પુસ્તક ખોલી ને વાંચવાનું શરુ કર્યું અને મમ્મી આવી ગઈ.મમ્મી કહે તારી ઉમરમાં આ પુસ્તક ના વંચાય,તું અત્યારે ફૂલવાડી અને ચાંદા મામા વાંચ,પણ ત્યાં સુધીમાં તો અશ્વની ભટ્ટના શબ્દોનું લોહી આ વાઘે ચાખી લીધું હતું, રાત્રે મમ્મી,પપ્પા સુઈ જાય અને લજ્જા સાન્યાલ વાંચવાનું શરુ થાય.સમજ પડી કે ના પડી પણ રસ અને મજા બહુ જ પડી અને પછી તો જયારે સમજ આવી અને જાતે લાઈબ્રેરીમાં જઈ ને પુસ્તકો વાંચતી થઇ ત્યારે શોધી શોધી ને અશ્વની ભાઈની એક એક નવલકથા વાંચી નાખી. કેવી કેવી અદભુત નવલકથાઓ અશ્વની ભાઈ એ આપી છે.
લજ્જા સાન્યાલ,નીરજા ભાર્ગવ,ઓથાર,અંગાર,આશ્કા માંડલ ,કટિબંધ,ફાંસલો,,આખેટ વગેરે વગેરે।…..
આ એક એક નવલકથા મેં 10 વરસની ઉમર થી શરુ કરી ને અત્યાર સુધી ઓછા માં ઓછી પાંચ પાંચ વખત વાંચી હશે અને હજુ પણ વાંચી શકું,…અગણિત વખત.મને અશ્વની ભટ્ટ ના ચાહકો ,અશ્વની ભટ્ટ નો એનસાયક્લોપીડીયા કહેવા મંડ્યા એટલી હદે એમની નવલકથાઓ નું ગાંડપણ મને વળગેલું છે અને એના કારણો અગણિત છે.
         હું તો એમને ફક્ત નવલકથાકાર ગણવા પણ તૈયાર નથી જ.હું એમને આગલી હરોળ ના સાહિત્યકારોમાં મુકુ છું એ હદે એમની નવલકથાઓનું સાહિત્યિક મહત્વ પણ છે અને આના માટે કારણભૂત છે,એક એક નવલકથા પાછળ અશ્વની ભટ્ટ એ કરેલી મહેનત અને એમની એમના વાંચકો માટે ની ઈમાનદારી.
         એ નવલકથા લખતા પહેલા,એ નવલકથામાં જે સ્થળ નું વર્ણન હોય એ સ્થળ ની બાકાયદા મુલાકાત લે અને પછી જ એને નવલકથામાં આલેખે. એમની નવલકથાના પાત્રો ની જેમ,એમની નવલકથામાં આવતા સ્થળો પણ લોકો ને આજે યાદ હોય છે.યાદ કરો ‘ઓથાર’ માં નો ‘ભેડા ઘાટ’, ચંબલ ની ખીણો, ‘ આખેટ’ માં વર્ણવેલું દીવ…..આજે પણ લોકો દીવ જાય ત્યારે આખેટ ની ઉર્જા ગઓનકાર જે પથ્થર પર બેસીને નાહ્ય છે એ પથ્થર જોવા જાય છે.એવું સચોટ વર્ણન હોય છે.
        બીજું એમના પાત્રો જે અદભુત પાત્રો ની સૃષ્ટિ એમને રચી છે.યાદ કરો એ લાખો યુવકો ની સ્વપ્ન સુંદરી, સેના બારનિશ, આશ્કા માંડ ….!!જેના વિષે વાંચી ને જ કોઈ પણ યુવક ને એની મમ્મી ને મળવા ઘરે લઇ જવાનું મન થાય એવી સૌમ્ય અને રૂપાળી,શચી મૈનાક,ઉર્જા ગઓનકાર, કમાલીજાડેજા…..અહા
અને હા ઓથાર નો હીઝ હાઈનેસ ,દરેક વાંચક છોકરીનું દિલ ચોરી જનાર સેજલ સિંહ, જીગર પરોંત, નચિકેતા મહેતા….અને મુખ્ય પાત્રો સિવાયના પાત્રો પણ કેવા મજબૂત હોઈ શકે એના પર પી.એચ.ડી. થઇ શકે એવા બીજા પાત્રો પણ અશ્વની ભટ્ટની કલમ એ રચ્યા છે.
        યાદ કરો હર હાઈનેસ રાજેશ્વરી દેવી, રાજકારણ ના દાવ પેચ નો ખેલંદો બાલી રામ, ધાનોજી અને પેલા ઓથારના વિલન કે જે ખુબ જ અઘરું પાત્ર છે અને ગ્રે શેડ ધરાવે છે કે જેના માટે પણ તમને મુખ્ય પાત્ર જેટલો જ પ્રેમ અને આદર થાય એ ખેરા સીંગ…..
       આ એક એક પાત્ર તમારા જીવન નું અભિન્ન અંગ બની જાય એટલી આત્મીયતાથી અશ્વની ભટ્ટએ સર્જ્યા છે અને એટલે જ એ દિમાગમાં નહિ પરંતુ તમારા દિલમાં સીધા ઉતારી જાય છે અને એવી જ સર્જી છે દરેક પાત્રની વેશભૂષાની સૃષ્ટિ….એના માટે એમને હજારો કલાક રિસર્ચમાં ગાળ્યા છે,લોકો ને મળ્યા છે, એટલું વાંચ્યું છે.એના વગર નથી રચાતી આટલી અદભુત નવલકથા અને એમની નવલકથામાં જે ઘણી વખત મેઈન સ્ટ્રીમ સાહિત્યમાં પણ ના આવી શકે એવા અદભુત જીવન અને સંબંધો વિશેના સવાંદો આવ્યા છે. જે વાંચી ને તમે રડો છો, કોઈ ની યાદ માં ઝૂરો છો અને ફરી ફરી પ્રેમ માં પડો છો. 
          એમની ભાષા વિષે તો એક આખો ગ્રંથ લખવો પડે.શું ભાષાની તરલતા,સરળતા અને લકચિકતા!!ગુજરાતી ભાષા મને એમની નવલકથા જેટલી મીઠી અને ખાટી અને વહાલી લાગી છે એ ક્યારેય નથી લાગી.
          અશ્વનીભાઈ, ભલે વિવેચકો એ તમને કદાચ ના ગણકાર્યા, તમારા માટે ઉદાસીનતા સેવી પણ તમે અમારા માટે ,ખાસ કરી ને મારા માટે કોઈ પણ મહાન વિશેષણથી પણ મહાન છો અને તમારી નવલકથાઓ,એના પાત્રો,એના સ્થળો,સવાંદો એ મને જીવતી રાખી છે, જીવતા રહેવાનું કારણ આપ્યું છે.

-શિવાની દેસાઈ 

(વિશેષ માહિતી -સંકલન )

અશ્વનીભાઈ એટલે ગુજરાતી ભાષાનાં જાણીતા અને લોકપ્રિય નવલકથાકાર અને અનુવાદક હતાં. તેમની નવલકથાઓ વિવિધ સામયિકો અને દૈનિક સમાચારપત્રોમાં હપ્તાવાર પ્રકાશિત થઇ હતી.તેઓ માનસશાસ્ત્રમાં સ્નાતક થયા. તેઓ રંગભૂમિમાં રસ ધરાવતા હતા અને બાળ કલાકાર તરીકે બંગાળી નાટક બિંદુર છેલ્લે ‍‍‍(બિંદુનો કિકો) માં કામ કરેલું.અશ્વિની ભટ્ટે ૧૨ નવલકથાઓ અને ૩ નવલિકાઓ લખેલી છે પણ અનેક વ્યવસાયમાં નિષ્ફળ ગયા હતા.

        તેમણે એલિસ્ટર મેકલિન અને જેમ્સ હેડલી ચેઇઝનાં સંખ્યાબંધ પુસ્તકોનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરી સામર્થ્ય બતાવ્યું છે. અનુવાદ કરતા હોવા છતાં ભાવાનુવાદમાં વધુ માનતા હતા.  તેમણે લેરી કોલિન્સ અને ડોમિનિક લેપાયરના ફ્રીડમ એટ મિડનાઇટ પુસ્તકનો ગુજરાતીમાં અરધી રાતે આઝાદી નામે અનુવાદ કર્યો છે, જેની ઘણી પ્રસંશા થઇ છે.નવલકથાઓ લખવાની સાથે તેઓ રંગભૂમિ સાથે સંકળાયેલા હતા. તેમની કટિબંધ નવલકથા ટીવી ધારાવાહિક રૂપે પ્રસારિત થઇ હતી.

ખુલ્લી બારીએથી-વાચક -રેણુબેન વખારિયા

મારૂં મનગમતું ચરિત્ર નરસિંહ મહેતા અને મનગમતું ભજન વૈષ્ણવ જન તો …નરસિંહ મહેતા મને ખૂબ ગમે છે, તે જે ભૂમીમાં જન્મ્યા તે મારી પણ માતૃભૂમિ  છે માટે આજે પણ આપણા પહેલી પંક્તિના આદિકવિ નરસૈયો માટે હું બહુ ગૌરવ અનુભવું.

       મારો જન્મ વૈષ્ણવ પરિવારમાં થયો છે પણ એક વૈષ્ણવના સંસ્કાર મને નરસિંહના એક ભજને “વૈષ્ણવ જન તો તેને કહીએ”માં સમજાવ્યા. અમે સવારમાં ઉઠતાની સાથે સરસ મજાનાં પ્રભાતિયા, ભજન કીર્તન સાંભળતા જ હું મોટી થઇ! મારા પપ્પાને નરસિંહના ભજન ખુબ પ્રિય અને એક ભજન તો આજે પણ મને ખુબ ગમે છે જે સાંભળતા આજે પણ મારું પ્રભાત ઉઘડે છે. જાગને જાદવા, કૃષ્ણ ગોવાળીયા, તુજ વિના ઘેનમાં કોણ જાશે ? પછી તો અમારી સ્કૂલમાં પણ પાઠ્યપુસ્તકમાં પણ આ ભજન હતું શાળામાં બધા એકસાથે ગાવાની ખુબ જ મોજ પડતી ! મારુ પણ એ ખુબજ મનગમતું પ્રભાતિયું આજે પણ છે. નરસિંહ મહેતાએ કેવી સુંદર રીતે યશોદામૈયાની ભાવના વ્યકત કરી છે કાનાને કેવા લાડથી ઉઠાડે છે !
       હું લખતા,વાંચતા કે કવિ અને લેખકને સમજુ એ પહેલા જ મારા બાળમાનસ પર કૃષ્ણભક્ત કવિ નરસિંહ મહેતાનું ચરિત્ર અંકિત હતું ! મારા દાદી રોજ રાત્રે અમને ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતાની રાસલીલા,કુંવરબાઇનું મામેરું,મીરાંબાઈની કૃષ્ણ ભક્તિ અને ઝેરના પ્યાલાની વાતો સુંદર વાર્તા રૂપે કરતા, મારી દાદીની વાર્તા કહેવાની છટા પણ એવી જ સુંદર હતી. અમને દાદી કૃષ્ણલીલા સાક્ષાત નિહાળતા હોય તેવો અહેસાસ કરાવતા..અને અમે એમાં એવા ઓતપ્રોત થઇ જતાં કે જાણે અમે જ નરસિંહ મહેતા અને તેની કૃષ્ણની રાસરાસલીલામાં સહભાગી ન હોય ?
       આજે પણ બધું જ યાદ છે.નરસિંહ મહેતાના બંને હાથમાં મશાલ હોય અને નરસિંહ એવા તો કૃષ્ણમય બની જાય કે તેમના બંને હાથ મશાલનીની સાથે બળવા માંડે અને અમને પણ દેહ નું ભાન ન રહે તેમ અમને પણ જાણે અમારા હાથ ન બળતા હોય તેવું લાગે ! … કેવી અદ્દભુત કૃષ્ણભક્તિ ! જેને સાક્ષાત કાનુડો હાજરાહાજુર હતા.એ ભક્તવત્સલ કવિનું મારુ બીજું પ્રિય ભજન જે અમારે પાઠ્યપુસ્તકમાં કવિતા રૂપે હતું તે “જળકમળ છાંડી જાને બાળા સ્વામી અમારો જાગશે ,જાગશે તને મારશે, મને બાળહત્યા લાગશે, …..નાગણીઓ અને બાલકૃષ્ણનો સંવાદ ખુબજ સુંદર ભજન રૂપે મને ગમેતો એટલે આખો કંઠસ્ત કર્યો હતો. અમારા શિક્ષક  કવિતા રૂપે  ક્લાસમાં અમને બધાને એકસાથે ગવડાવતા તેની મજા આજ સુધી ભૂલાઈ નથી. આવી ઘણી કવિતા અને ભજનો આજે પણ કંઠસ્થ છે.
       એમના એક એક પ્રસંગ માટે કેટલાક પુસ્તકો લખાયા છે. નાટકો અને ફિલ્મ બની છે.તેમના જીવન પરથી ગુજરાતી ભાષાનું પ્રથમ ચલચિત્ર નરસિંહ મહેતા બન્યું હતું, ત્યાર પછી તો ધણા જ નાટકો તેમજ પિક્ચર પણ રચાયા. તેમની યાદમાં ગુજરાતી ભાષાના શ્રેષ્ઠ કવિઓને નરસિંહ મહેતા એવોર્ડ અપાય છે. સાહિત્ય નિધી તરફથી અત્યાર સુધી ૨૧ પુરસ્કાર અપાયા છે.
      નરસિંહ મહેતા એ લગભગ બાવીસ હજાર જેટલા ભજન,કીર્તન,પરોઢિયા,આખ્યાન પદ ગુજરાતી સાહિત્યને આપ્યા છે! તેથી જ તેને ઇ.સ. ૧૫મી સદીના નરસિંહ ગુજરાતી ભાષાના આદિકવિ કહેવાય, નરસિંહ મહેતા માટે સંક્ષિપ્તમાં લખવું એ અઘરું કામ છે છતાં પ્રયત્ન જરૂર કરીશ.
        નરસિંહ મહેતાનો જન્મ નાગર કુટુંબમાં ઇ સ ૧૪૧૪માં સૌરાષ્ટ્રના તળાજા ગામમાં થયેલો.પિતા કૃષ્ણ દાસ અને માતા દયાકુંવર બંનેને નરસિંહ મહેતા પાંચ વર્ષની ઉંમરે જ ગુમાવ્યા હતા. તેમનો ઉછેર દાદી જયાગૌરીએ કરેલો. ત્યારબાદ તેઓ તેમના ભાઈ ભાભી સાથે જુનાગઢમાં રહેતા.તેમના લગ્ન ઇસ ૧૪૨૮ માણેકબાઈ સાથે થયેલા. તેમને બે બાળકો એક પુત્રી કુંવરબાઈ અને પુત્ર શામળશદાસ. એમના જીવનના પ્રસંગોમાં કુંવરબાઇનું મામેરું અને શામળદાસની હુંડી ખુબજ પ્રચલિત છે.
      નરસિંહ મહેતા સદાય ભક્તિમય જ રહ્યા.આખો દિવસ એમાંજ રચ્યા પચ્યા રહેતા. ભાઇ બંસીધરને ત્યાં જુનાગઢમાં રહેતા હતા.તેમને શામળદાસ નામનો પુત્ર અને કુંવરબાઇ નામની પુત્રી હતી.કામ ધંધો કરતા નહીં તેથી તેમની ભાભીને બિલકુલ ગમતું નહીં તે ખૂબ અપમાનિત શબ્દો બોલી હડધૂત કરતા અને મેણા ટોણા મારતાં.એક દિવસ અસહ્ય થતાં નરસિંહ ઘરછોડી જંગલ તરફ નીકળી પડ્યા,ભૂખ્યા અને તરસ્યા સાત દિવસ સુધી શિવની તપસ્યા કરી અને શિવનો સાક્ષાત્કાર થયો. નરસિંહના આનંદનો પાર ના રહ્યો. જયારે મહાદેવે નરસિંહને તેની મનોકામના પૂછી ત્યારે નરસિંહે તેમને ‘રાધા કૃષ્ણની રાસલીલા જોવાની ઈચ્છા પ્રગટ કરી. ભક્તની ઇચ્છાને માન આપી મહાદેવે નરસિંહ મહેતાને શ્રીકૃષ્ણની રાસલીલાના દર્શન કરાવ્યા. તેમની ઇચ્છા કૃષ્ણને મળવાની અને રાસલીલાના દર્શન કરવાની હતી તે પૂરી થઇ અને ધન્ય બની ગયા.ભાભીનું મહેણું નરસિંહને ભગવાન પ્રાપ્ત કરવાનું નિમિત્ત બની ગયું. ભાભીના મહેણાને નિમિત્ત માની ઘરે જઈ ભાભીને પગે પડ્યા ભાભીનો ખુબ ખુબ આભાર માન્યો, શ્રદ્ધાભાવથી તેમના ચરણ સ્પર્શ કરીને કહ્યું “ધન્ય હો તમે, ધન્ય હો, મારા પર આવડો મોટો ઉપકાર કર્યો,મને પ્રભુનો ભેટો કરાવ્યો, તમે મારા ગુરુ છો.તમે મારો ઉદ્ધાર કર્યો છે,તમારા પ્રતાપે આજે મે ઈશ્વરને પ્રાપ્ત કર્યા છે,આ ભવમાં ભલે મને ભાભી સ્વરૂપે મળ્યા પણ આવતા ભવમાં મને મા સ્વરૂપે મળજો”કેવી અદભૂત ઉદારતા!
            નરસિંહના જીવનમાં પછી તો અનેક પ્રસંગોમાં પ્રભુનો સાક્ષાતકાર નરસિંહને થયો દીકરીનું મામેરું,પુત્ર શામળશદાસના વિવાહ કે પછી પત્ની માણેકબાઈનું મૃત્યુ પ્રભુએ આવીને આ ભક્તની લાજ રાખી. નરસિંહ મહેતાનુ જ્ઞાન અને ભક્તિનું ત્રીજુ નેત્ર ખુલી ગયું. જેના પ્રતાપે તેના અંતરમાંથી જ્ઞાન,ભક્તિ અને વૈરાગ્યના પદોનો ધોધ છૂટી નીકળ્યો….ત્યાર પછી તો ભક્તિ દ્વારા જ્ઞાનના રહસ્યોને નરસિંહ કવિતામાં ઉઘાડતાં જ ગયા અને ભજનો દ્વારા સરળ ભાષામાં ગાતા ત્યારે આજની પેઠીને આશ્ચર્ય જરૂર થાય કે આ ચાર ચોપડી ભણેલો નરસૈયા પાસે આવું વેદ અને શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન આવ્યું કયાંથી?
           નરસિંહ ઘણીવાર સાધુસંતોની સાથે ભજનો ગાતાં ગાતાં પોતાના ગામથી ઘણાં દૂર નીકળી જતાં અને એ વાતનું એમને ભાન પણ ના રહેતું.ગામમાં જ્યાં જ્યાં હરી કીર્તન અને ભજન થતાં હોય ત્યાં નરસિંહ પહોંચી જાય પછી એ ભંગીવાડો કેમ ન હોય?
           નરસિંહ મહેતાનું મને ગમવાનું એ પણ એક કારણ કે તેઓ એ જમાનાના ઉચ્ચ સમાજ સુધારક પણ હતા.એ જમાનામાં છૂતઅછૂત, ઉંચનીચના જાતિભેદ બહુ જ હતા. નરસિંહ મહેતા તો ભંગી,ચમાર,નીચલી કોમમાં જઈને પણ ભજન,કીર્તન કરતાં એતો સંત ભક્ત હતા.સહુ ને સમાન ઈશ્વરના બાળકો માનતા, હરિજનવાસમાં ભજન કીર્તન કરનાર નરસિંહને નગરજનો અને નાગરોએ પણ અપમાનિત કરવામાં બાકી નહોતું રાખ્યું, નાગરી નાતે તેમનો બહિષ્કાર કરી નાતબહાર મુક્યા! પણ નરસિંહએ તો લોકોને નાત-જાતના અને જ્ઞાતિ ધર્મોના ભેદોથી ઉપર ઉઠાવી સહુ કોઈ હરિના જન(ભગવાનના સંતાન)છે એવી સમજણ આપી.પરંતુ આવા પ્રસંગે પણ નરસિંહ મહેતાએ પોતાની ભક્તિ અને ભગવાન પ્રત્યેની આસ્થા ડગવા ના દીધી. જેવી એમની સમાનતા એવી સમતા. અગવડ કે સગવડ, સુખ કે દુઃખ, પ્રશંસા કે નિંંદાથીય તેઓ ચલિત ન થયા.પત્નીના અવસાન સમયે તેમની જીભેથી સારી પડ્યું, “ભલું થયું ભાંગી ઝંઝાળ સુખે ભજશું શ્રી ગોપાલ”
      આવા ક્રાંતિકારી વિચાર ધરાવનાર નરસિંહ મહેતાને ભારતના રાષ્ટ્રપિતા મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી એટલે આપણા બાપુ પણ પોતાના આદર્શ માનતા હતા,નરસિંહ મહેતા એ લખેલું ભજન જે મહાત્મા ગાંધીજીને ખુબજ પ્રિય હતું તે વિશ્વભરમાં પ્રચલિત થયું. “વૈષ્ણવ જન તો રે કહીયે જે.. પિડપરાઈ જાણે રે….,એમના એક એક શબ્દમાં જીવન જીવવાની ફોલૉસફી તારવીને મૂકી દીધી છે! નરસિંહ મહેતા ૧૪૮૦માં દેહ છોડી કૃષ્ણમા લીન થઈ ગયા! એમ લોકો કહે છે.

     તેમનું જીવન જ પછીના અનેક સાહિત્યકારો માટે આખ્યાનનો વિષય બની ગયું છે.નરસિંહ મહેતા સમય દ્રષ્ટિએ નહિ,પરંતુ ગુણવત્તાની દ્રષ્ટિએ મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના શ્રેષ્ઠ આદિ ભક્તકવિ છે. ગુજરાતી ભાષાના અણમોલ રત્ન સમાન નરસિંહ મહેતાને ઊર્મિકાવ્યો,આખ્યાન,પ્રભાતિયા અને ચરિત્રકાવ્યોના આરંભ કરનાર માનવામાં આવે છે જેના દ્વારા રચાયેલા પ્રભાતિયા આપણને આજે પણ સવારે સાંભળવા મળે છે,જેના ભજનો અને કાવ્યો પાંચસો વર્ષોથી વધુ સમય વીતી ગયો હોવા છતાં પણ આજે લોકોના મનમાં તરોતાજા છે. લોકો ભાવથી આ પદોને ગાય છે. નરસિંહ મહેતાની ઘણી રચનાઓ મૌખિક રીતે સચવાયેલી છે. નરસિંહ મહેતાની રચનાઓ વિષે અનેક લેખકો અને ઇતિહાસકારોએ સંશોધન કરેલા છે. તેમની રચનામાં “ઝુલણ છંદ” અને “કેદારો રાગ” મુખ્ય સ્વરૂપે જોવા મળે છે.ઝૂલણ છંદના રચયેતા નરસિંહને માનવામાં આવે છે.સંપૂર્ણ જીવન દરમ્યાન તેમણે અનેક સાહિત્યનુ સર્જન કર્યું. જે આજે આટલો સમય વીતી ગયો હોવા છતા આજે પણ સંભાળનારને પરમ આનંદનો અનુભવ કરાવે છે.મારું પણ સવાર નરસિંહના પ્રભાતિયાથી આજે પણ અમેરિકામાં ઉઘડે છે.

-રેણુબેન વખારિયા