કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 20

વધુ લખું એ પહેલા આજે એક નજર અહીં કરએ.

 

કનૈયાલાલ મુનશીની જીવન સફર કરેલા કાર્યોની યાદગાર યાદી

૧૯૦૪ – ભરૂચમાં મફત પુસ્તકાલયની સ્થાપના

૧૯૧૨ – ભાર્ગવ માસિકની સ્થાપના

૧૯૧૫ – ગાંધીજી આફ્રિકાથી પાછા આવ્યા તેમને આવકારવા સંમેલન યોજ્યું

૧૯૨૨ – ગુજરાત માસિકનું પ્રકાશન

૧૯૨૫ – મુંબઇ ધારાસભામાં ચુંટાયા

૧૯૨૬ – ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના બંધારણના ઘડવૈયા

૧૯૩૦ – ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસમાં પ્રવેશ

૧૯૩૦-૩૨ – સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ભાગ માટે જેલવાસ

૧૯૩૩ – કોંગ્રેસના બંધારણનું ઘડતર

૧૯૩૭-૩૯ – મુંબઇ રાજ્યમાં ગૃહપ્રધાન

૧૯૩૮ – ભારતીય વિદ્યા ભવનની સ્થાપના

૧૯૩૮ – કરાચીમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ

૧૯૪૮ – સોમનાથ મંદિરનો જિર્ણોદ્ધાર

૧૯૪૮ – હૈદરાબાદના ભારતમાં વિલીનીકરણમાં મહત્વની ભૂમિકા

૧૯૪૮ – ભારતનું બંધારણ ઘડવા રચાયેલી સમિતિમાં સભ્ય

૧૯૫૨-૫૭ ઉત્તર પ્રદેશના રાજ્યપાલ

૧૯૫૭ – રાજાજી સાથે સ્વતંત્ર પક્ષમાં ઉપપ્રમુખ

૧૯૫૪ – વિશ્વ સંસ્કૃત પરિષદની સ્થાપના અને પ્રમુખ

૧૯૫૯ – સમર્પણ માસિકનો પ્રારંભ

૧૯૬૦ – રાજકારણમાંથી નિવૃત્ત

કનૈયાલાલ મુનશીની પ્રખ્યાત અને ખ્યાતનામ કૃતિઓ

ગુજરાતનો નાથ પાટણની પ્રભુતા પૃથ્વી વલ્લભ કૃષ્ણાવતાર ભાગ ૧ થી ૮ રાજાધિરાજ જય સોમનાથ ભગવાન કૌટિલ્ય ભગ્ન પાદુકા

લોમહર્ષિણી ભગવાન પરશુરામ વેરની વસુલાત કોનો વાંક સ્વપ્નદ્રષ્ટા તપસ્વિની અડધે રસ્તે સીધાં ચઢાણ

સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં પુરંદર પરાજય

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 19

સ્વપ્નસિદ્ધિ એક પ્રવાસ છે અને પ્રવાસ એ જુદા જુદા વાતાવરણમાંથી પસાર થવાનો અનુભવ છે. આ અનુભવો પ્રવાસને રસસભર બનાવે છે એટલું જ નહિ પણ તેને એક દિશા આપે છે. ગત ચાર અંકોમાં આપણે જોયું કે, સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં નીકળેલ લેખક પણ પ્રવાસના સહગામી છે. તેમના પ્રવાસના અનુભવો વિવિધ વાતાવરણના સાક્ષી છે; ક્યાંક તેમનું અંગત પ્રેમજગત છે, ક્યાંક સાહિત્યજગતની સૃષ્ટિ તો ક્યાંક આઝાદીની લડતની પશ્ચાદભૂમાં સમાવિષ્ટ વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય. આમ, આપણે પણ કથાનાં વાતાવરણમાં ઓતપ્રોત થતા જઈએ છીએ.

મુનશીનું નાટક ‘અવિભક્ત આત્મા’ માત્ર આત્મકથા ન હતું. પણ અર્વાચીન જીવનના કઠણ કોયડાનો ઉકેલ એમાં હતો. સ્ત્રીઓ જ્યારે સુશિક્ષિત અને સ્વતંત્ર થઈ રહી હતી ત્યારે સમસંસ્કારી ને સમોવડિયા પ્રેમીઓના સંબંધને ઉન્નત કરવા, સપ્તપદીના ભાવને સુદ્રઢ અને અભેદ્ય બનાવવા પુરુષે અને સમાજે આ ભાવના સ્વીકારવી જ રહી. મુનશી અને લીલા માટે આ માટે સત્યનું દર્શન ન હતું. તેઓ બંને પોતાના લેખોથી, તેમનાં સાહચર્યથી ગુજરાતનાં હૃદયમાં વસ્યા હતા. ‘ગુજરાત’ માસિકે જ્યારે અગ્રગણ્ય નર ને નારીના નામની હરીફાઈ જાહેર કરી ત્યારે પહેલા દસ નામોમાં પુરુષોમાં મુનશીનું અને સ્ત્રીઓમાં લીલાનું હતું.

મુનશીની કલમ અને વ્યક્તિત્વ ત્રિવિધ રૂપે પ્રભાવ પાડી રહ્યાં હતાં.

1. સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન અને સાંસ્કારિક અસ્મિતા.

આ એ યુગની વાત છે જ્યારે બે સન્નારીઓ એ ઉત્સવનો પ્રારંભ કરવા ‘જય જય ગરવી ગુજરાત’ ગાયું ત્યારે નીતિનું આભ તૂટી પડ્યું! આજે જે સ્ત્રી સશક્તિકરણની વાતો સરકારી ધોરણે થાય છે તેના શ્રીગણેશ મુનશીએ કર્યાં હતાં. ત્યારે કોઈને ખબર ન હતી કે, લીલાનાં સાહચર્યથી ગુજરાતી જીવનને સંગીત અને નૃત્યથી કલામય કરવાનું મુનશીનું સ્વપ્ન આકાર લેવાં માંડયું હતું. લીલાએ એ વખતે ‘દ્રૌપદી’ પર લેખ લખી સ્ત્રીપુરુષની સમાનતા અને પરાવલંબનનો કોયડો ઉકેલ્યો હતો. દ્રૌપદીનું આ રેખાચિત્ર ભાષાની ભભકમાં, ચારિત્ર્ય લેખનની ખૂબીમાં અને મનુષ્ય હૃદયનાં પૃથક્કરણમાં અદ્વિતીય છે. પોતાનાં અંગત જીવનમાં પણ સામાજિક નિયમોને પડકાર કરતાં ખચકાયા નથી.

2.ગુજરાતની સાહિત્યિક અસ્મિતા.

સાહિત્ય સંસદ અને સાહિત્ય પરિષદનાં માધ્યમથી મુનશીએ તેમનું સૈન્ય ગુજરાતની અસ્મિતાની સિદ્ધિ અર્થે રણમાં ઉતાર્યું હતું. ‘ગુજરાતની અસ્મિતા’નો સંદેશ ગુજરાતને આપતાં તેમનામાં આત્મશ્રદ્ધા પ્રકટી હતી. ગુજરાતી સાહિત્ય સાધવાનો મનોરથ સેવ્યો, શુદ્ધ રસિકતા વિકાસવવાની ભાવના રાખી અને કલાના આદર્શો સેવવાનો ધર્મ સ્વીકાર્યો. એ માટે નક્કર કાર્ય કર્યું. દશ ખંડમાં ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ જુદા જુદા નિષ્ણાતો પાસે લખાવવો એમ નક્કી કર્યું. ઊભરાતા અને અગ્રગણ્ય સાક્ષરો વચ્ચેની રાજકીય પટ્ટાબાજીની વચ્ચે તેમણે કામ આગળ ધપાવ્યું હતું. મુનશી ‘કલાને ખાતર કલા’ના ઉપાસક ન હતા પણ ‘સરસતાને ખાતર સરસતા’ના ઉપાસક હતા. આજની પેઢીને પસંદ પડે એવી વાત તેઓ કહેતા કે વર્તમાનને પ્રાચીન કાટલે ન જોખો જે પ્રગતિને તિરસ્કારે, વિકાસની પરવા ન કરે. પ્રણાલિકા ધર્મ, નીતિ, પ્રતિષ્ઠા ને સત્યનો આડંબર ધરી પોતાની સત્તા બેસાડે છે. મુનશી ‘પ્રણાલિકાવાદ’ના વિરોધી હતા.  ગુજરાતમાં યુનિવર્સિટી કરવી એ ખ્યાલ મૂળે મુનશીનો હતો. જેમ તેઓ પ્રવૃત્તિમયતા વધારતા ગયા તેમ તેમના પ્રત્યેનો દ્વેષ વધ્યો ને મુનશીની સખત ટીકા થવાં લાગી. લીલાના પતિ લાલભાઈના અવસાનથી લીલાની એક કાચા તાર પર સંધાયેલી જિંદગીનો બંધ છૂટી ગયો. લીલાએ તેની મિલકતમાંથી કંઈ નહિ લેવાનું નક્કી કર્યું. મુનશીએ જીજીમા જોડે વાત કરી. તેઓ મુનશીના લીલા સાથે લગ્ન માટે તૈયાર હતાં.

3. રાજકીય સામ્રાજ્યનો આદર્શ.

રાજકીય જીવનમાં મુનશીએ સાક્ષી બની સામ્રાજ્યના આદર્શને ચીતર્યો. ‘સામ્રાજ્યનો આદર્શ એવો જ હોઈ શકે કે જુદાં જુદાં સંસ્કારવાળાં રાષ્ટ્રોમાં એકતાનતા આણી સમૂહમાં વ્યક્તિત્વ પ્રકટાવવું. આ આદર્શ ત્યારે પૂરો પડે જ્યારે દરેક રાષ્ટ્રને પોતાના સંસ્કારો વિકસાવવાની અને સમાન હકો ભોગવવાની સ્વતંત્રતા હોય.’

મુનશીના અંગત જીવનમાં તેઓ લીલા સાથે પત્ર દ્વારા અદ્વૈત સાધતા રહ્યા. બંને ખૂબ પુસ્તકો વાંચતાં અને રોજ પત્ર દ્વારા એકબીજાને શ્રદ્ધા ને પ્રેરણા મોકલતાં અને અવિભક્ત આત્મારૂપે વિજયી થવાનો આશાવાદ સેવતાં. લીલાના તેના પતિ સાથેના તણાવભર્યા સંબંધો, તેની દીકરી બાલા, મુનશીના ત્રણ બાળકો અને માતાના પરિવારના તાણાવાણા વચ્ચે તેઓ બંને પ્રણયનું સ્વપ્ન સિદ્ધ કરવાં માટે મથી રહ્યા. લીલાને તેના પતિ કે મુનશી પાસેથી કઈ લેતા ગૌરવભંગ લાગતો તેથી તેણે ‘ગુજરાત’માં ઉપતંત્રીની નોકરી સ્વીકારી. જીજીમાએ લીલાને પોતાની દીકરી ને મુનશીના છોકરાંઓની મા બનાવી દીધી. લીલાએ કોન્વેન્ટમાં અભ્યાસ શરૂ કર્યો. લીલાને સામાન્ય રીતે છોકરાં બહુ ગમતાં નહિ પણ  મુનશીને છોકરાંઓ બહુ વ્હાલા હતા એટલે લીલાએ મુનશીના છોકરાંઓની મા થવામાં કોઈ કચાશ રાખી નહિ.

‘સ્વપ્ન સિદ્ધિની શોધમાં’ એ ગત શતાબ્દિનો  મુનશીએ જોયેલાં સ્વપ્નનો મનોપ્રદેશ છે. પણ સ્વપ્નો હંમેશા કાલાતીત હોય છે અને કાલાંતરે પ્રગટ થતાં રહે છે. સ્વપ્નોના રંગો આદર્શોના આસમાનમાં ઊભરે છે અને સર્જાય છે સ્વપ્નસૃષ્ટિ જેમાં ક્યાંક આદર્શો અને વાસ્તવનો તણાવ અનુભવતા સંબંધો પણ છે અને એ સંબંધોની પશ્ચાદભૂમાં પ્રગટતો પ્રેમ છે તો તેને સમાંતર સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય, સ્ત્રી સશક્તિકરણ, સાહિત્ય સાધના, પ્રણાલિકાનો વિરોધ, અને સાહિત્યિક, પ્રાદેશિક અને રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાના રંગો પણ અનુભવાય છે. સ્વપ્ન ઊભરે છે ગત શતાબ્દિના સમયમાં પણ તેના રંગો આજે પણ આપણાં મન અને હૃદયના આસમાનને સ્વપ્નિલ રંગોથી રંગી દે છે. આ જ છે કસબ કલમના કસબી શ્રી કનૈયાલાલ મુનશીનો.

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 18

ગત ચાર અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ મુનશીની આત્મકથા ‘સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં’ પુસ્તકની.

લક્ષ્મીના દેહાંત બાદ મુનશીનાં નાનાં જગતમાં ધમાધમ થઈ ગઈ. એક સુવિખ્યાત વકીલ અને રસિક સાહિત્યકાર વિધૂર બન્યા એટલે ઘણી છોકરીઓનાં માબાપને લાગ્યું કે પોતાની દીકરીનો દી ઊગ્યો! જીજીમાએ એક દિવસ મુનશીને ફરી પરણવા  અંગે પૂછી લીધું. મુનશીએ ના પાડી એટલે તેમણે કહ્યું, “ઈશ્વર સારાં વાનાં કરશે. મને લીલાબહેન બહુ ગમે છે. હું છોકરાં સંભાળીશ.” મુનશીના અદભુત માતાએ પુત્રની સ્ત્રીમિત્રને પુત્રી બનાવી દીધી. લક્ષ્મીનાં મૃત્યુથી મુનશી અને લીલાનો નવો અવતાર શરૂ થયો અને તેમનું જીવન એકબીજાને પત્રો લખવામાં સમાઈ ગયું.

મુનશીના શબ્દોમાં, ‘ગમે તે વખતે મૃત્યુ આવે પણ આપણે આપણું સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. વસિષ્ઠ – અરુંધતી સમા એક; સંસ્કાર ને નીડરતાની મૂર્તિઓ – ચારે તરફ પ્રકાશ ને ઉત્સાહ પ્રસારતાં ને અવિભક્ત આત્માની પ્રેરણા રેલાવતાં! આપણો પ્રણય, આપણી ભાવના ને આપણું કર્તવ્ય ત્રણે એક અને બધાંથી નીરાળાં રાખવાં છે. તારી હિંમત ને પ્રેરણા પર બધાં અવલંબે છે. એકબીજાની પડખે રહી ‘ અવિભક્ત આત્મા’નું પ્રયાણ નીરખવું એ જ આપણાં જીવનનો મંત્ર, આશા અને ધર્મ.’

તો સામે લીલા પણ એવો જ પ્રતિઘોષ પાડે છે,  ‘આખું વાતાવરણ એક જ જણથી છવાઈ ગયું લાગે છે. દરેક ક્ષણે નવા ભાવ અનુભવતી, અકળાતી, ગભરાતી કાંઈ કાંઈ સ્વર્ગ અને પાતાળ મેં તારા સહવાસમાં દેખ્યાં. અખંડ વિશ્વાસથી તારા ડગલે ડગલે તારી સાથે તાલમાં ચાલવા મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. તને શ્રદ્ધા અને ઉલ્લાસથી અનુસરવાનું હું વ્રત લઉં છું.

આજથી એક સદી પહેલાંના સમાજમાં આ પ્રકારનો પ્રેમસંબંધ સ્વીકાર્ય ન હતો. આ સામાજિક બહારવટું લેવાની સાથે મુનશીની સર્જનશક્તિ વિકસતી રહી. તેમનાં હૃદયમાં ગુજરાતનો સર્વાંગી વિકાસ કરવાની મહત્વાકાંક્ષા જાગી. તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરવાનો સંકલ્પ કર્યો. ‘પાટણની પ્રભુતા’ દ્વારા તેની ઐતિહાસિક મહત્તા સર્જવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ‘ગુજરાતનો નાથ’ દ્વારા મુનશીએ ગુજરાતીઓને ભૂત ગૌરવનું ભાન કરાવ્યું. તેમની નવલિકાઓ ‘કમલા અને બીજી વાતો’ સાહિત્ય પરિષદ તરફથી પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ. અને ‘ગુજરાતની અસ્મિતા’ શબ્દ મુનશીએ ગુજરાતીમાં પ્રચલિત કર્યો. કવિ નર્મદને ‘જય જય ગરવી ગુજરાત ‘ માટે ‘મન્વન્તરના મનુ’ તરીકે મુનશીએ ઓળખાવ્યા.

મુનશીએ 1922માં સાહિત્ય સંસદ સ્થાપી અને તેના પ્રમુખ બન્યા. તેનાં મુખપત્ર તરીકે ‘ગુજરાત’ પ્રગટ કર્યું. અનેક સહયોગી લેખકો તેમની સાથે જોડાયા.  ‘ગુજરાત’ના પહેલા અંકનો તંત્રીલેખ મુનશીની કલમ, તેમના સંકલ્પ અને પ્રતિબદ્ધતાને છતી કરે છે. તેમનું ધ્યેય સ્પષ્ટ કરતાં  મુનશી લખે છે, ‘આપણાં સાહિત્ય તેમજ સંસ્કારને ખીલવવાના ચારે તરફ પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે. પરિણામે જીવનમાં જે સંસ્કાર, ભાષા, ભાવ, કલા અને સમાજમાં સંસ્કારિક અસ્મિતા પ્રગટેલી દેખાય છે એ અસ્મિતાને વ્યક્ત કરી, તેને વિકસાવી, ગુજરાતને બીજી બધી સંસ્કૃતિઓમાં એક સંસ્કારાત્મક વ્યક્તિ તરીકે સ્થાન આપવું. એ ઇચ્છાથી આ સાહિત્ય સંસદ ઊભી થઈ છે.’

ગાંધીજીને અર્ઘ્ય આપતાં મુનશી ભવિષ્ય ભાખે છે, ‘ગુજરાતે ત્રણ હજાર વર્ષે ફરી પરમ આત્મા પ્રક્ટાવ્યો છે અને તે સદાય રહેવાના આર્યાવર્તના આત્મા, હિન્દુઓની  ઉમેદ અને આશાઓના પ્રેરક પ્રકાશક, તેમની સંસ્કૃતિ અને સ્વાતંત્ર્યના પ્રતિનિધિ. અને ન્યાય અને સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ધ કરવા લડતી જનતા ભવિષ્યમાં ભારતને પણ ઓળખશે એ અમર મહાત્માની પૂણ્યભૂમિ તરીકે જ.’

‘ગુજરાત’ના એ જ અંકમાં  ‘રાજાધિરાજ’ નવલકથા શરૂ કરી. ગુજરાતનો રંગબેરંગી લેખકવૃંદ તેમની સાથે જોડાયો. વિવિધ રંગપ્રધાન સાહિત્ય – નાટક, કાવ્ય, ઐતિહાસિક લેખ, ગુજરાતી વ્યક્તિઓનાં શબ્દચિત્રો  વગેરે તેમાં પીરસાવા લાગ્યું. નવા વિષયો, નવી શૈલી, નવી દૃષ્ટિઓ દર મહિને રજૂ કરી ગુજરાતી સાહિત્યની ડાહી રીતિ વિચ્છેદી એક નવો ચીલો ચાતર્યો. લીલાએ પણ મુનશીનાં સાહિત્ય મંડળમાં પ્રવેશ કર્યો. તે સાથે મુનશી અને લીલાની સાહિત્ય વિષયક ભાગીદારી શરૂ થઈ. બંને જણ લેખોની યોજના કરતાં, પ્રૂફ તપાસતાં અને ચિત્રકારોને ચિત્રોનો ખ્યાલ આપતાં. લીલાની પ્રેરણાનો પડઘો  મુનશીનાં સાહિત્યમાં પડવા લાગ્યો.

સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધ એ એક અનુભવ છે કિનારાની શોધમાં નીકળેલ નાવિકનો. એક તરફ છે અફાટ સમુદ્રનાં અગણિત મોજાંઓનો ખળભળાટ અને તેની વચ્ચે સરતી નૌકા – જીવનનૌકા. પશ્ચાદભૂ છે લેખકનું અંગત પ્રેમજગત,  સાહિત્યસૃષ્ટિ અને આઝાદીની લડતના પડઘાની મનોભુમીમાં વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ઝાંખી.

લાગે છે કે આપણે પણ સહયાત્રી છીએ અને પ્રતિક્ષા કરી રહ્યા છીએ એક સુંદર સ્વપ્નપરોઢની …આવતા અંકે....

— રીટા જાની

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 17

પ્રેમ; એક એહસાસ અને અનુભવ છે, ઝંખના સાથે ઝૂરવાની ક્ષણો છે, એમાં કારણ અને તર્ક કરતાં સમર્પણની પૃષ્ઠભૂમિ હોય છે. પ્રેમમાં ક્યારેય સ્વની ચિંતા ન હોય. પ્રેમમાં ન હોય તોલમાપ કે ન હોય લેખાજોખા. એ તો હવા જેવો હોય. દેખાય નહિ તો પણ આજુબાજુ અનુભવાય. પ્રેમ છે એક સ્વપ્ન સૃષ્ટિ, જે બે કિનારા વચ્ચે વહેતી નાવ સમાન છે. એક કિનારાને છોડ્યા પછી મંઝિલની આશા અને અપેક્ષા સાથે નાવ સરતી રહે છે. ઉત્કંઠા અને આકાંક્ષાના સહારે નાવ સરતી રહે છે. આપણે પણ સરતા રહ્યા, સ્વપ્નસૃષ્ટિની શોધમાં. યુરોપના પ્રવાસનું સ્વપ્ન સંપન્ન કરી મુંબઈ પહોંચેલા મુનશી, લક્ષ્મી અને લીલા સાથે.

… ત્યાં સર્જાયો છે એક પ્રણય ત્રિકોણ – વેદનાસભર. મુનશી માનતા હતા કે પ્રણયને સાહિત્ય સહધર્મચાર અને કલ્પનામાં રાખશે અને દામ્પત્ય જીવનને પણ અણીશુદ્ધ રાખશે, પણ એ સહેલું ન હતું.  મુનશીએ નિખાલસતાથી લક્ષ્મી સામે હૃદય ખોલી દીધું. ત્યારે લક્ષ્મીનો આવેશ હતો, ‘ઉર્વશી કેટલી ખુશ થશે? મહામહેનતે તપ કરી હું મારા ઘનશ્યામને શોધી લાવી હતી.’ ત્યારે મુનશી તેને સમજાવે છે કે, ‘ઉર્વશીથી ગભરાવાનું કારણ નથી. તેનાં સુખ અને સંતોષ બધાથી પર છે.’ લક્ષ્મીએ માનેલું કે વિલાયતમાં મનમોજીલી લીલાની મૈત્રીથી મુનશી કંટાળીને તેને છોડી દેશે પણ મૈત્રી ગાઢ બની. ને પ્રવાસથી છૂટા પડતાં લીલાએ પત્રમાં લખ્યું, ‘તારાં ભવ્ય સ્વપ્નોમાં ભાગીદાર થવાનું નિમંત્રણ હું સહર્ષ સ્વીકારું છું. તારી પાંખે ચડી વ્યોમ માપવાનો કોડ છે. દિશા અને કાળની પાર જોવા મથતી તારી દૃષ્ટિમાં મને શા શા દિવ્યદર્શનો થશે?’

મુનશીના જીવનમાં અજબ અશાંતિ પ્રસરી. સ્વપ્નનાં રંગ જીવનમાંથી ફટકી જવા લાગ્યા. મુનશીએ તેમની પ્રણયગાથા ‘અવિભક્ત આત્મા’ લખી.  મુનશી લીલા સાથે સમાનતા અનુભવતાં. બંનેનાં અંતરમાં આદર્શમયતાના વહેણ વહે છે. તેઓ વૈદિક ઋષિની માફક પ્રકૃતિપૂજક છે. સમુદ્રના દેવને નથી માનતા પણ સમુદ્રને જ દેવ માને છે. સરોવર સાથે અંગત સંબંધ બાંધે છે. નદી ને વરસાદ તેમના મિત્રો છે. મનુષ્યદેહને ગૌરવ અને વિશુદ્ધિમત્તા અર્પે છે. ને પોતાને વસિષ્ટ અને અરુંધતિરૂપે જુએ છે. જુદા વસીને માનસિક નિકટતા સાધી છે પણ અંતર ખમાતું નથી. હૃદય ક્યારેક નિરાશાનો સૂર કાઢે છે. બંને ભાવિનું સ્વપ્ન સેવે છે. એકબીજાનો ઉત્સાહ ટકાવી રાખવા નિયમિત પત્ર લખે છે. સાથે માતા પ્રત્યે, પત્ની પ્રત્યે, સંતાનો પ્રત્યેનો કર્તવ્યબોધ નિરાશાનો સૂર જગાવે છે.

આ પ્રણય ત્રિકોણ અજગરની માફક ત્રણેને નાગચૂડમાં પકડી રહ્યો હતો. ત્રણમાંથી કોઈ એકબીજાની પાસે આવી શકતું ન હતું કે નહોતું એકબીજાથી દૂર ખસી શકતું. બે પરમભક્ત એવી સ્ત્રીઓ સાથે મુનશી ગૂંગળામણ અનુભવતા. મુનશી ને લીલા તો પત્રો દ્વારા એ ગૂંગળામણ વહાવી દેતાં પણ લક્ષ્મી તો ભવ્ય કારુણ્યમૂર્તિ હતી. મુનશીએ માનેલું કે મહાદેવજીની જેમ પાર્વતી અને ગંગા સાથે મહાલશે પણ એ તો પળેપળ વિષના ઝેરી ઘૂંટડા ગળવા સમાન હતું. છેવટે લક્ષ્મી અને છોકરાઓ માટે ટ્રસ્ટના દસ્તાવેજનો ખરડો તૈયાર કર્યો. માલસર પાસે નદીકિનારે ધંધો, પ્રતિષ્ઠા ને સંસાર છોડી જવું એવો નિશ્ચય કર્યો. ને લક્ષ્મી સુવાવડમાંથી ઊઠે પછી તેને છૂટાછેડા આપવા એવો વિચાર કર્યો. પણ મનુષ્ય સ્વભાવ અને કાળની ગતિ ક્યાં કોઈ પારખી શકયું છે? મુનશી કોર્ટમાં જાય ને નવા નવા વિજય મેળવવા ધારે. ત્યાં તેમને એક બહુ મોટો કેસ મળ્યો. એક તરફ કેસે ગંભીર સ્વરૂપ પકડ્યું ને બીજી તરફ લક્ષ્મીની તબિયત બગડતી ચાલી. ચાર દિવસ – વીસ કલાક કોર્ટમાં દલીલો કરીને કોર્ટ છોડીને રાત-દિવસ લક્ષ્મી પાસે બેઠા. ને ત્રણેક દિવસે લક્ષ્મીએ દેહ છોડ્યો. મુનશીને લક્ષ્મીનાં કબાટમાંથી બે પત્રો મળ્યા. એક તેમની મોટી દીકરી સરલાને માટે ને બીજો મુનશી માટે. એમાં લક્ષ્મી પોતાના ‘સાગરરાજ’ને કહે છે કે, ‘એક વાર તો તારું ઊછળતું મોજું પ્રેમથી દોડી મારા તરફ મોકલ્યું હોત!’ ‘દેવી’ને ઝંખનારા મુનશી જેમાં ‘દેવી’ જોઈ ન શક્યા એ સતી શિરોમણિ પોતાનાં આત્મવિસર્જનથી ખરેખર દેવી બની ગઈ અને મુનશીને જીવનનું દાન દઈ અલોપ થઈ ગઈ.

મુનશી લક્ષ્મી પ્રત્યેના પૂજ્યભાવથી વિહવળ બન્યા. લક્ષ્મીએ તેમને સર્વસ્વ આપ્યું પણ મુનશી તેને પ્રણય ન આપી શક્યા અને પ્રેમ માટે તલસતી એ ચાલી ગઈ.
રાત્રીનાં કાજળ વિના ઉષાની લાલિમાનું સ્વપ્ન સિદ્ધ થતું નથી, તોફાનનો સામનો કર્યા વિના નાવને કિનારો મળતો નથી, ઝંઝાવાતો સહ્યા વિના જીવનમાં પણ સ્વપ્નસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી.

સ્વપ્નસૃષ્ટિનો પ્રદેશ રળિયામણો ભલે હોય, પ્રશ્નહીન હોતો નથી કારણ કે સ્વપ્ન એ સમુદ્રમાં સરતી નાવ જેવું છે અને નાવનું નસીબ કયારેય ઝંઝાવાતો વિનાનું હોતું નથી.
જીવનનાવ પણ ક્યારેક ઝંઝાવાતોમાં ફસાય છે પરંતુ સુકાની જો બાહોશ હોય તો મંઝિલ મળી  જ રહે છે, જરૂર હોય છે સ્વપ્નસિદ્ધિ માટે શ્રદ્ધા, ધૈર્ય અને સ્પષ્ટ દૃષ્ટિની.

ખેર, જિંદગી તો ચાલતી જ રહે છે. નાવ મધદરિયે સરતી જ રહે છે. તોફાનો આવે તો પણ વિચલિત ન થાય તે જ સ્વપનસિદ્ધિનો સારથિ બની રહે છે. એ માટે મળીશું આવતા અંકે…...

— રીટા જાની

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 16

‘પૃથ્વી  જીવંત ગ્રહ છે’ એમ કોઈ કહે તો પ્રશ્ન થાય કે, આ જીવંત હોવાનું કારણ શું હશે? પૃથ્વી જીવંત છે કારણ કે, અહીં ઉષાની લાલિમા પણ છે તો સંધ્યાના રંગો પણ છે, અહીં સમય જ વહે છે એમ નથી, સાથે પવન અને પાણી પણ વહે છે, અને આ સાતત્ય અને વૈવિધ્ય ના રંગો જ્યારે મનોભૂમિમાં છવાય છે ત્યારે સ્વપ્નસૃષ્ટિ પણ જીવંત થાય છે. આ સ્વપ્ન ક્યારેક સાહિત્યની સરવાણી બને છે. ગત બે અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ મુનશીની આત્મકથા ‘સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં’ પુસ્તકની.

ગત અંકમાં આપણે જોયું કે, પત્ની લક્ષ્મી અને પ્રિયતમા લીલાવતી સાથે મુનશી યુરોપના પ્રવાસે નીકળે છે અને લ્યુસર્ન પહોંચે છે. તેઓ બરફ, પાણીના ધોધ, કાળા પર્વતો, હિમસરિતાનાં અવનવાં સૌન્દર્યમાં તણાતા રહ્યા ને નહેરથી જોડાયેલાં બે સરોવરનાં ગામ ઇન્ટરલેકન પહોંચ્યા. ચારે તરફ સૌન્દર્ય સૃષ્ટિની અવધિ જોવા મળે. પર્વતની અંદર શંકરની જટામાંથી ગંગા પડતી હોય એવો ટ્રમલબક ધોધ જોયો.  યુંગફ્રો, સિલ્વર હોર્ન, મક ને મેટરહોર્નના હિમાચ્છાદિત શિખરો જોતાં બરફમાં ચાલ્યા, સરોવરની પાળે ફર્યા, ત્યાંના સૌંદર્ય અને વાતાવરણની મોહિનીને વશ થઈ ગયાં. પ્રકૃતિના સિંહાસન જેવું ગિરિશ્રુંગ જોયું, સંગીતસ્વામી વેબર, મેન્ડલહોસન અને વેગનરની તકતીઓ જોઈ, વાદળોના વ્યુહની રમણીયતા નીરખી. બીઓટસની ગુફામાં પાણીના ગૂઢ ધોધ, પર્વતનું આંતર સ્થાપત્ય, ઝરણાએ રચેલું સૌન્દર્ય જોયું. ક્યારેક  આકાશમાંથી પુષ્પો ખરતાં હોય એવાં તો ક્યારેક ખરતાં તારાનો વરસાદ પડતો હોય એવાં બરફના ફોરાં પડતાં જોયા. બ્લ્યુ ગ્રોટોની હિમગુફા જોઈ, વાદળનાં શ્રુંગો, ખેતરમાં લહેરાતું ઘાસ ને લીલાં ભૂરાં સરોવરજલમાં પડતો  હિમશિખરનો પડછાયો કંઇક નિરાળો જ હતો.

આ સૌન્દર્યયાત્રાની સાથોસાથ મુનશીના અંગત સંબંધોની ગુંચે તેમને વિહ્વળ બનાવી મૂક્યા. ભાવિની યોજનાઓ થઈ, લ્યુસર્નના સ્વપ્નનો સાક્ષાત્કાર થયો, અંતરમાં પ્રણયગાન હતું પણ અટપટો માનવસ્વભાવ એકસાથે હસાવતો અને રડાવતો. ચિંતાની મનોદશામાં મુસાફરીની પ્રેરકતા ચાલી ગઈ. લીલા સાથેનો સંબંધ વાસ્તવિક જીવનમાં કેવું સ્થાન લે એ કોયડો ઉકેલવામાં મુનશી લાગી ગયા. લક્ષ્મીની તબિયત અસ્વસ્થ હતી. તેથી મુનશી લીલા સાથે હર્ડરકુલ્મ ચડ્યા. તાલબદ્ધ ચાલવામાં બંનેને ઉલ્લાસ મળતો હતો. આ જગ્યા તેમના અવિભક્ત આત્માનું ઘર લાગતું હતું. સાથે બંનેના મનમાં શંકા પણ હતી કે, આ સિદ્ધિ આ ભવે નહિ મળે. બંનેની આંખમાં આંસુ હતાં. તેઓએ એમ ધારેલું કે, લ્યુસર્નનું સ્વપ્ન સિદ્ધ થાય પછી તેઓ પાછાં માત્ર હતા તેવા થઈને રહેશે. પણ ઇન્ટરલેકને નવા બંધ બાંધ્યા.

યાત્રાનો હવેનો પડાવ હતો – પેરિસ, તેમની સંસ્કાર યાત્રાનું છેલ્લું ધામ. મુનશી માટે પેરિસ જાણે તેમના પૂર્વાશ્રમનું વિહારધામ હોય એમ લાગતું હતું. હ્યુગો અને ડુમાની નવલકથાઓનાં પાત્રો તેમની આંખોમાં જીવંત હતાં તો ફ્રેન્ચ વિપ્લાવના મહાન નેતાઓ અને નેપોલિયનની નાની મોટી વાતો મુનશીનાં હૈયે કોતરાયેલી હતી. જે ઐતિહાસિક અવશેષો વાંચીને તેઓ મોટા થયા હતા તે નરી આંખે જોયા. ફ્રાંસ એટલે ભાવનાશીલ વીરતા. ઐતિહાસિક સ્મરણો સંઘરીને સજીવન રાખવાની શક્તિ ફ્રેન્ચ લોકોમાં ઘણી છે. નેપોલિયનને પૂજ્ય ભાવથી અંજલિ આપી. સાથે એ વિચાર પણ આવી ગયો કે તેણે જોસેફાઇનનો ત્યાગ શા માટે કર્યો? ખાનગી સ્નેહ અને જાહેર કર્તવ્ય વચ્ચે હંમેશા વિરોધ હોય છે. એબેલાર્ડ અને હેલોઇસની કબર જોઈ થયું કે, પ્રેમ અને પ્રણાલિકા એ બંનેને તો વેર જ હોય. ત્યારે મનોમન વિચાર આવી ગયો કે, સહજીવન ન મળે તો સહશાંતિ લોકો તેમને લેવા દેશે? કલાએ  રચેલો સંસ્કૃતિનાં નંદનવન સમો વરસાઈનો મહેલ જોઈ અદ્ભુત ઐતિહાસિક સંસ્મરણો ને લુઈ ચૌદમાની પ્રણયઘેલછા યાદ આવી. લુવ્રના મ્યુઝિયમમાં સુવિખ્યાત ફ્રેન્ચ કલાસ્વામીઓની કલા નીરખી.
” વિનસ દ મિલો”ની શિલ્પાકૃતિ જોઈ  મુનશીની કલ્પના પૂરેપૂરી સંતોષાઈ . તો પેરિસમાં ઝવેરીનો ધંધો કરતાં તેમના મિત્રે એમને કહ્યું : “તમે પણ આ પેરિસના લોકોની માફક ગાંડા થયા છો?  અર્ધનગ્ન, હાથ તૂટેલી, કાન ખરેલી પૂતળીમાં શું જોવાનું બળ્યું છે? ” એક વેપારીની દૃષ્ટિ અને એક કલાકાર અને સાહિત્યસ્વામિની દ્રષ્ટિનો ભેદ આપણને ઊડીને આંખે વળગે છે. આપણને સમજાય છે કે, મહત્વ વસ્તુમાં નહિ પણ જોનારની દ્રષ્ટિમાં છે.  ત્યારબાદ, તેઓ નૃત્યગૃહમાં ગયા. જીવનમાં ઉલ્લાસ અને નૃત્ય બંનેનો નિકટનો સંબંધ છે. લોકોની મોજ કરવાની વૃત્તિ અને વિલાસની ભૂખ ઘણી છે – પછી એ દેશ હોય કે પરદેશ, આજની વાત હોય કે આજથી એક શતક પહેલા મુનશીના યુગની વાત હોય.

આનંદના ધામ પેરિસને રામ રામ કરી, ઇંગ્લિશ ચેનલ ઓળંગી, લંડન પહોંચ્યા. મુનશીને લંડન ખર્ચાળ, મુંબઈ જેવું અંધારિયું, વાદળિયું ને ઢંગધડા વગરનું લાગ્યું. ઇંગ્લેન્ડનું સૃષ્ટિસૌન્દર્ય, ખેતરો, વાડ ને ઝાડોની સુઘડતા જોઈ. અહીં જાહેર મકાનોનું સૌન્દર્ય યુરોપના જેવું સચવાયું નથી. મુનશી લંડનની પાર્લામેન્ટને “હિંદને ટીપવાની એરણ” એવું નામ આપે છે તેમાં તેમના હ્રુદયની અકળામણ છતી થાય છે. ત્યાંનું ઓપેરા તો નિર્જીવ, પણ સામાજિક નાટકોએ તેમને મુગ્ધ કર્યા ને તેમણે ઘણા નાટકો જોઈ મોજ કરી. નાટક એ જ કળાનું સર્વાંગ સુંદર સ્વરૂપ છે, તેમની એ માન્યતા દ્રઢ બની. ત્યાંથી ફ્રાંસ ગયા. મોન્ટે કાર્લોના કેસીનોમાં અધમ વિલાસવૃત્તિ ને વાસનાનું પોષણ થતું જોયું. મોનાકો, નીસ થઈ માર્સેલ્સના રસ્તે છેલ્લી મુસાફરી કરી.

રાતે લક્ષ્મી સાથે પેટીઓ ગોઠવી લીલાને મદદ કરવા મુનશી એના ખંડમાં ગયા. બંને કંઈ બોલી ન શક્યા, એકબીજાની સામે આંસુભરી આંખોએ જોઈ રહ્યા. લીલાએ વેદનાના આવેશમાં કહ્યું : “બોલી નાખ.” મુનશી “સપનું પૂરું થયું” કહીને નીકળી ગયા. બીજે દિવસે “કૈસરે હિંદ” સ્ટીમરમાં બેસી મુંબઈ આવવા નીકળી ગયાં.

… અને સ્વપ્નનો અંત. પણ, શું એ સ્વપ્નની પૂર્ણતા છે કે સિદ્ધિ કે માત્ર અંત? યુરોપ એ પૃથ્વી પર કુદરતે રચેલ કાવ્ય છે. કાવ્ય ત્યારે જ રચાય જ્યારે લાગણી અને વાસ્તવિકતાના તાણાવાણા વચ્ચે સ્વપ્ન ફળિભૂત થતું અનુભવાય. સ્વપ્ન એ ઝંખના  છે. આ ઝંખના સ્વતંત્ર છે. રોમની ઐતિહાસિક રમણીયતાથી, સ્વિસ સૌંદર્યથી, પેરિસના કલાવૈભવથી. એક તરફ સંબંધની ગૂંચ અને એક તરફ પ્રણય સૃષ્ટિ. આવી પૃષ્ઠભૂમિ સાથે મુનશીનાં સ્વપ્નને સમાંતર, એક સમયાંતર સાથે હું, તમે, આપણે સહુ એ સ્વપ્ન સૃષ્ટિની આરપાર જઈ રહ્યા છીએ… મળીશું આવતા અંકે…

રીટા જાની.

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 15

સ્વપ્ન એ માનવીની મનોભૂમિના પ્રદેશમાં લહેરાતું વૃક્ષ છે. જ્યારે માનવીની દૃષ્ટિ ક્ષિતિજને આંબે છે ત્યારે સ્વપ્નપ્રદેશ શરૂ થાય છે. સ્વપ્ન એ વર્તમાનથી કંઈક વિશેષ છે. અને તેથી જ, માનવી સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં નીકળી પડતો હોય છે. સ્વપ્નસિદ્ધિ એ આકાંક્ષા અને વાસ્તવનું મિલનબિંદુ છે. ગત અંકમાં આપણે વાત શરૂ કરી હતી મુનશીની આત્મકથા ‘સ્વપ્નસિદ્ધીની શોધમાં’ પુસ્તકની. ત્યારે આપણા મનમાં જે અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા, તેના જવાબો એક પછી એક જોઈએ.

અખો કહે છે એમ, ‘હસવું ને લોટ ફાકવો’ એ બે સાથે ન બને. પ્રેમમાં પણ એવું જ છે. પ્રેમમાં લોકલાજનો ભય ન હોય અને લોકનિંદાંની શરમ ન હોય. ઉત્કટતા અને તીવ્રતા વગર પ્રેમ શક્ય નથી. પ્રણયના અનુભવે સ્વૈરવિહારી મુનશીનાં જીવનમાં મેઘધનુષના રંગ લાવી દીધા હતા. યુરોપનો મોહ તો હતો જ, ત્યાંના સાહિત્યસ્વામીઓએ મુનશીની કલ્પના અને કલાદૃષ્ટી સમૃદ્ધ કર્યાં હતાં. મુનશી, તેમની પત્ની લક્ષ્મી અને પ્રિયતમા લીલાવતી સાથે સ્ટીમરમાં બેસી યુરોપના પ્રવાસે નીકળ્યા. લીલાએ પોતાની નોંધમાં લખ્યું, “થોડા મહિના માટે સંવાદી આત્મા સાથે સહજીવન. આવું સુખ થોડા દિવસ મળે તોય બધું હોમી દીધેલું સાર્થક”. મુનશીની સૌંદર્ય અનુભવવાની શક્તિ – રસવૃત્તિ – સુક્ષ્મ બની ગઈ હતી. જગત ક્ષણે ક્ષણે નવીનતા પ્રાપ્ત કરતું હતું. ચારે તરફ સમુદ્ર અને વ્યોમ એક થયેલાં દેખાય, એ પર કૌમુદી મીઠી અસ્પૃશ્ય મોહકતા પ્રસારે, એ મોહકતામાં સૂર્યાસ્તનાં સૌંદર્યનો અનુભવ- ભૂમધ્ય સમુદ્રના ઉછાળામાં પણ અદ્ભુત આનંદ હતો. ત્યાં વાયુ મદમત્ત થઈ વાતો, ત્યાં ફીણના પ્રવાહમાં મેઘધનુષ્ય દેખાતું, ત્યાં સ્વર્ગનું વાતાવરણ પ્રસરતું ને અવર્ણનીય આહ્લાદ રગરગમાં પ્રસરતો. સમુદ્રના તરંગોમાં મુનશીને કલ્પનાતરંગોના પડઘા સંભળાતા. સ્થૂળદેહે મુનશી, લક્ષ્મી અને લીલાવતી – ત્રણે જણ સવાર-સાંજ ફરતાં, વાતો કરતાં, ખાતાં-પીતાં ને મોજ કરતાં. ને મુનશીનો સુક્ષ્મદેહ ઉલ્લાસની પાંખે સ્વૈરવિહાર કરતો. યુરોપની મુસાફરીમાં રૂપાળી લક્ષ્મીના શ્વેત રંગમાં મોહક લાલાશ આવી જતી.

યુરોપ પાસે કુદરતી સૌન્દર્ય છે, સમૃદ્ધ સાહિત્ય અને કલાનો વારસો છે, ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક સ્મારકો ને મહાલયો છે, જગવિખ્યાત ચિત્રો, સ્થાપત્યો અને ઓપેરા પણ છે. પ્રવાસ માટેનું એક મોહક અને આકર્ષક સ્થાન. મેં અને તમે પણ યુરોપ જોયું હોય, પણ મુનશીની દૃષ્ટિએ યુરોપ જોવું ને તેમના શબ્દો દ્વારા તેને માણવું એ એક લ્હાવો છે. એડન, બાબેલમાંડલની સમુદ્રધુની, વિશ્વકર્માને ટપી જવાનો ઉત્સાહ દેખાડતી સુએઝ કેનાલ, બ્રિંડીસી, ગ્રીક ને રોમન શિલ્પકૃતિઓનો અદ્ભુત કલા ઇતિહાસ ધરાવતું યુરોપનું રમણીયતમ નગર નેપલ્સ, જ્વાળામુખી વિસુવિયસ અને લાવારસમાં દટાયેલાં પોંપીઆઈની મુલાકાત બાદ તેઓ રોમ પહોંચ્યા. સનાતન રોમ વિશે તેમણે ઇતિહાસ ને નવલકથામાં જે વાંચ્યું હતું તે જોઈ મુનશીની ઐતિહાસિક કલ્પનાના ઘોડા ચારે પગે ઉછળતા ચાલ્યા. પીટરનાં દેવાલયનું સ્થાપત્ય જોઈ સૌન્દર્ય અને ભવ્યતા વચ્ચેનો ભેદ સમજાયો. વેટિકનમાં કલાસ્વામીઓનાં સૈકાઓ જુનાં ચિત્રો, શિલ્પકૃતિઓ ધરાઈને જોઈ. ઉપરાંત, નામદાર પોપનાં દર્શન પણ કર્યા.

રોમથી તેઓ પહોંચ્યા ફ્લોરેન્સ જે મુનશીને મન પ્રણયનું પાટનગર હતું. રોમિયો ને જુલીયટની ભૂમિ, મહાકવિ દાંતે, રસગુરુ ગોએટ, જગદગુરુ માઈકલ એન્જેલો ને સર્વગ્રાહી સ્વામી લિયોનાર્ડો દ વિન્ચીની ભૂમિ. બહુ જોયું, બહુ ફર્યા ને આખરે નોંધ્યું : “દેવાલયોનો અભરખો ને અપચો. કલાદૃષ્ટીની એકદેશીયતા. ખ્રિસ્તની મૂર્તિના એકધારાપણાથી આવેલો કંટાળો.” ત્યાંથી વેનિસ, મિલાન અને કોમો ગયા. મુસાફરીનો પ્રથમ ઉત્સાહ જતો રહ્યો હતો. નવા નવા દ્રશ્યોની મોહિની પણ ઓછી થઈ હતી. સાહચર્યમાંથી ઘણીવાર નિરાશાના કરુણ સૂર સંભળાતા ગયા. કોમોનું રમણીય સરોવર, લ્યુગાનોનાં નાનાં શ્રુંગોના રંગની રમણીયતા માણતા, આત્માનાં સંગીત અને અવાજનાં સંગીતની તુલના કરતાં તેઓ લ્યુસર્ન આવ્યા, જેને તેઓ તેમની યાત્રાનું પરમધામ માનતા હતા.

…. અને સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધમાં નીકળેલ મુનશીની સહયાત્રામાં આપણને પણ પ્રશ્ન થાય કે, શું ઇતિહાસની અટારી સ્વપ્નપ્રદેશનો અંત છે? ઇતિહાસયાત્રાના અંતમાં સ્વપ્નની પૂર્ણતા મળી શકે?
સ્વપ્ન એ ક્ષિતિજ છે જ્યાં માનવી ઝંખે છે પૂર્ણતા .. પણ પૂર્ણવિરામ અનેક અલ્પવિરામોનો સરવાળો હોય છે અને તેથી જ, મુનશીની સાથે આપણે પણ એક અલ્પવિરામ પર છીએ પણ મંઝિલ છે સ્વપ્નની પૂર્ણતા તરફ,
સ્વપ્નસિદ્ધિ તરફ… આવતા અંકે એક નવા પ્રદેશ તરફ…

રીટા જાની

 

https://youtu.be/FqClev1ETCA

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 14

 

પ્રશ્ન થાય કે, શું મુનશી જેવા સમર્થ વાર્તાકારને ગુજરાતના રસિક વાચકવર્ગ આગળ ઓળખાવવાની કશી જરૂર ખરી? આજે એક શતાબ્દી પછી પણ એમની વાર્તાઓ ખૂબ જ લોકપ્રિય રહી છે. તે વાંચીને મને જે આનંદ મળ્યો તે આજના પરિપ્રેક્ષ્યમાં નવી પેઢીને અવગત કરાવવાનો આ પ્રયાસ છે. મુનશી  કરતાં પણ વધુ પાંડિત્ય ધરાવતા, વધુ અવલોકનશક્તિ ધરાવતા કે વધુ શ્રમ લેતા વાર્તાકારો થઈ ગયા છે છતાં મુનશીની નવલકથાઓ ગુજરાતી સાહિત્યમાં સીમાચિહ્નરૂપ બની છે તેનું કારણ તેમની શૈલી અને કથનરિતી છે.

આપણે લેખમાળાની શરૂઆત મુનશીની આત્મકથા ‘અડધે રસ્તે’થી કરી હતી. ત્યારબાદ, તેમની કેટલીક ઐતિહાસિક નવલકથાઓનો રસાસ્વાદ કર્યો અને હવે, ફરીને જવું છે તેમની આત્મકથા ‘સ્વપ્નસિદ્ધિની શોધ’તરફ. આ એમની આત્મકથાનો ત્રીજો ભાગ છે જેમાં 1923 થી 1926ના સમયખંડની વાત મુનશી કરે છે. તેમના માટે આનું મહત્વ અધિક એટલા માટે છે કે, એ સમયગાળો એમનાં જીવનનો સૌથી અગત્યનો અને સર્જનાત્મક છે. એ વર્ષો દરમ્યાન એમનું નવું જીવન ઘડાયું હતું.

પુસ્તકની શરૂઆત થાય છે, લીલાવતી સાથેના ‘પ્રથમ પરિચય’ પ્રકરણથી. મુનશી કહે છે કે ઘણા વાચકો અને મિત્રોને લાગતું કે, આ ભાગ ન લખાયો હોત તો સારું હતું.  ટીકાકારોને તો ખૂબ મજા પડતી હતી. પણ તેઓ કહે છે કે, તેમનું એકપણ કૃત્ય અથવા વર્તન એવું ન હતું કે જેથી તેમણે શરમાવું પડે કે પશ્ચાતાપ થાય. તેમનાં પ્રથમ પત્ની – અતિલક્ષ્મી જીવિત હતાં ને તેમનાં ત્રણ બાળકો પણ હતાં.  તેમણે બાળપણમાં સેવેલી કલ્પનાના પરિપાકરૂપે આ અનુભવો છે – જે તેમનાં જીવનની શક્તિ અને પ્રેરણા છે. તેમની બાળપણની સખી ‘દેવી’ તેમને લીલાવતી રૂપે મળી હોય તેમ તેમનાં હૃદયનાં તરંગો લીલા સાથે સ્નેહબંધનથી જોડાવા ઈચ્છતા હતા.

1919માં તેઓ પહેલી વાર મળ્યા. 1922માં તેમની વચ્ચે અંતરાયોનો સાગર ઊછળતો હતો. 1922માં મુનશીએ ‘ગુજરાત’ માસિક બહાર પાડ્યું ત્યારે તેના ગ્રાહક બનવા તેમની વચ્ચે પત્ર વ્યવહાર થયો. આ શિષ્ટાચારી પત્ર વ્યવહાર પછી તેમની વચ્ચે સાહિત્ય વિષયક પત્ર વ્યવહાર શરૂ થયો. એમાં એકબીજાની ઠેકડી કરી તેઓ અંતરાયો ભેદી રહ્યા. પછીથી બાબુલનાથમાં ફ્લેટમાં ઉપર નીચે રહેતા થયા.

આઠ વર્ષ બાદ મુનશીને લીલામાં પોતાની ઝંખનાની ‘દેવી’ મળી ગઈ. નાનપણથી જેને જીવનની સ્વામિની માની, જેની કલ્પનાવિલાસની પ્રેરણાથી જીવન વીતાવતા હતા તે સાક્ષાત આવીને ઊભી હતી. આ ભાન તેમનાં મગજનો કબજો લઈ બેઠું. ખરી વાત એ હતી કે, પ્રણયે તેમની બધી શક્તિઓને તીવ્ર અને અસામાન્ય બનાવી દીધી હતી. આથી મુનશીએ ત્રણ સંકલ્પ કર્યા. એક : સંસાર અભેદ્ય રાખી પત્ની અને બાળકોને અન્યાય ન કરવો. બે : પ્રણયધર્મનો દ્રોહ ન કરવો ને કાયેન્દ્રિય શુદ્ધિ પર જ પ્રણયસંબંધ રચવો અને ત્રણ : સંસાર પ્રત્યે કર્તવ્યભ્રષ્ટ થઈ સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા ન ખોવી. તો બીજી તરફ, લીલા સાથે અપૂર્વ આત્મીયતાનો સાક્ષાત્કાર હતો. તેમની વચ્ચે પત્ર વ્યવહાર શરૂ થયો. મુનશીના પત્રો દ્વારા લીલાએ તેમનું હ્રુદય પારખ્યું. ને લીલાના પત્રોમાં મુનશીએ તેમનાં જીવનમાં પ્રવેશવાની લીલાની ઉત્કંઠા તેમણે વાંચી. સામાન્ય રીતે પ્રેમ શરૂ થાય ત્યારે એક જણ પ્રેમમાં પડે ને બીજું તેને ઝીલે. પણ અહીં તો બંને સાથે જ પ્રેમમાં પડ્યાં ને સાથે જ પ્રેમ ઝીલી રહ્યાં હતાં. એક પ્રબળ શક્તિ તેઓને એકબીજાનાં બનાવી રહી હતી.

પ્રેમનાં બે સ્વરૂપ છે; એકમાં વ્યક્તિ પ્રેમ દ્વારા કંઇક પ્રાપ્ત કરવા માંગે છે, પ્રેમનાં સ્વપ્ન જુએ છે ને એમાં સુખ શોધે છે, બીજા પ્રકારના પ્રેમમાં ફક્ત આપવું છે – પ્રેમ આપવો છે, સુખ આપવું છે, સર્વસ્વ સમર્પિત કરવું છે ને સ્વપ્ન સાકાર કરવું છે. મુનશીને પ્રિયજનની હાજરી એ જ સૌથી મોટું સુખ છે. તેઓ જે વાત સ્પષ્ટ રીતે બોલી ન શકતાં તે સાહિત્ય દ્વારા ઉચ્ચારતા થયા. ઘણીવાર તેઓ એકબીજાને વસિષ્ઠ અને અરુંધતીનાં નામે સંબોધતાં. આ રીતે તેમની મૈત્રીની આસપાસ રસનું એક વર્તુળ રચાતું ગયું. વફાદાર પ્રેમનું પોત ક્યારેય પાતળું નથી હોતું. પ્રેમની તાકાત એવી છે કે, એક વ્યક્તિના પ્રવેશથી આખી સૃષ્ટિ હરી ભરી થઈ જાય તો ક્યારેક વ્યક્તિનાં જવાથી પૂરી દુનિયા ખાલી લાગે. પ્રિય વ્યક્તિનું સાંનિધ્ય પ્રેમને સબળ કરે છે. આ વાત સો વર્ષ પહેલાં મુનશીના સમયમાં જેટલી સત્ય હતી એટલી આજે પણ છે અને આજથી સો વર્ષ પછી પણ રહેશે. બધો આધાર પ્રેમની ઉત્કટતા પર છે.

એક વળાંક જેમ દિશા બદલી નાખે છે, એ જ રીતે કોઈ એક સ્વપ્ન કે જીવનલક્ષી વિચાર જીવનની દશા બદલી નાખે છે. મુનશી પોતે સ્વપ્નદૃષ્ટા તો છે જ પણ અહીં એ સ્વપ્ન સિદ્ધિની શોધમાં નીકળ્યા છે. આપણને એ પ્રશ્ન જરૂર થાય કે, મુનશીનું સ્વપ્ન શું છે? મુનશીને તેમનાં સ્વપ્ન દ્વારા કઈ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી છે? સ્વપ્નને સિદ્ધ કરવાની શોધમાં ક્યાં નીકળ્યા છે? તેમની શોધની ફલશ્રુતિ શું?  આ અને આવા અનેક પ્રશ્નોના જવાબ માટે મળીશું આવતા અંકે…..

રીટા જાની

 

https://youtu.be/z815Gbei4G8

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 13

ગત ત્રણ અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ મુનશીની પ્રસિદ્ધ નવલકથા ‘ગુજરાતનો નાથ’ની. આ અંકમાં આપણે એક એવા પાત્રનો પરિચય મેળવવો છે જે આમ તો નાનું છે પણ છે ખૂબ તેજસ્વી. માળવી યોદ્ધો કિર્તીદેવ; તેનાં જીવનનું મહાકાર્ય આરંભવા તત્પર થયો હતો. તેનાં જીવનની બે નેમ હતી; તેના પિતાની શોધ અને તેના દેશનું ઐક્ય. એ સિદ્ધ કરવા તે અમાનુષી – અચેતન સૃષ્ટિનાં મહત્વ જેવો નિશ્ચલ – સચોટ બની રહેતો. એક કામ સાધવા તેણે કાળભૈરવને આરાધ્યો હતો, ને બીજું કામ સાધવા રાજખટપટમાં ભૈરવ સમા મુંજાલ મંત્રીને મનાવવા પણ જતો હતો.

કીર્તિદેવ મહાપુરુષ હતો છતાં તેની વય કોમળ હતી. તેની ભાવનામય દૃષ્ટિ, વણઘડાયેલી કલ્પનાશક્તિ – એ બેથી મુંજાલના પૌઢ વ્યક્તિત્વનો ખરો પ્રભાવ તે પારખી શક્યો નહીં . મુંજાલના પ્રભાવમાં જે પ્રતાપી સર્જકશક્તિ હતી એ પણ જોઈ શક્યો નહીં. મુંજાલનાં અદભુત વ્યક્તિત્વનો અસહ્ય પ્રતાપ તેણે જોયો ન હતો. નાનાં ગામડાના માલિકમાંથી આજે પાટણનાં બાર મંડળ ને બાવન શહેર પર એકહથ્થુ સત્તા એને લીધે ચાલતી હતી તેની કીર્તિદેવને ખબર ન હતી. મુંજાલ મનુષ્યોનો હીરાપારખુ હતો. જ્યારથી તેણે કીર્તિદેવને જોયો ત્યારથી તેના પ્રભાવના તેને ભણકારા વાગ્યા હતા. એની મોહક મુખમુદ્રા તેના મનમાં રમી રહી હતી. તેણે આ નવાં ઝગમગતાં રત્નને મીઠાશથી ભરપૂર હાસ્યથી આવકાર આપ્યો. મંત્રીએ કીર્તિદેવને પૂછ્યું,”બોલો શું કામ છે?”
કીર્તિદેવે કહ્યું, “ભરતખંડનું ભાગ્ય તમારા હાથમાં છે. જેમ ગુજરાતનું રાજ્યતંત્ર એક આંગળીએ ધારો છો, તેમ આર્યાવર્તનું રાજ્યતંત્ર પણ ધારો. તમારા જેવાએ માત્ર એક રાષ્ટ્રની રાજનીતિ પાછળ જીવન જીવવું ન જોઇએ. આખા આર્યાવર્તની રાજનીતિ હાથ ધરો. છિન્નભિન્ન થઈ ગયેલાં રાષ્ટ્રોને, કુસંપી બનેલાં રાજ્યોને એક તંતે બાંધો.”

મુંજાલનાં મુખ પર એકાગ્ર થયેલી કીર્તિદેવની આંખોમાંથી તેજના તણખા નીકળવા માંડ્યા. જેમ તેની વાચાનો પ્રવાહ વધ્યો તેમ મુંજાલના પ્રભાવનો ખ્યાલ ઓછો થયો. કીર્તિદેવ એક દેવદૂત હોય તેવો લાગતો હતો. તેની નિર્મળ કાંતિ ભભૂકી ઊઠી. તેણે કહ્યું કે, “આર્યાવર્તને માથે ભય ઝઝૂમે છે મંત્રીરાજ. એટલે આપણા રાજ્યો વચ્ચે સંધિ કરાવી એ અરિદલો સંહારવા છે અને મ્લેચ્છને હાંકી કાઢવા છે.” મુંજાલ મનમાં આ બાલયોદ્ધાની પ્રશંસા કરી રહ્યો હતો. તેણે કહ્યું કે, “તમારી વાત સાચી છે પણ મારાથી કે ગુજરાતથી એમાંનું કંઈ નહીં બને. શક્ય વસ્તુ ન હોય તે હાથમાં ન સાહવી એ મારું સૂત્ર છે.”

મુનશીએ કીર્તિદેવનું પાત્રાલેખન અતિસુંદર અને ખૂબ નાટ્યાત્મક ઢબે કર્યું છે. કીર્તિદેવ કોણ છે, કોનો પુત્ર છે, પિતાને શોધવા શું કરે છે ને ક્યા સંજોગોમાં પિતાને મળે છે ને પાછો દૂર થાય છે. તેની કથા થોડી રહસ્યમય અને  નાટ્યાત્મક પણ છે. પણ આપણે તે ટુંકમાં જાણીએ. મીનળના પ્રેમમાં પડેલો મુંજાલ તેની પત્ની ફુલકુંવરને અને તેના પુત્રને ઘરથી દૂર ધકેલી દે છે. ફુલકુંવર ભાઈ સજ્જન મહેતાને ત્યાં દેહ છોડે છે અને તેના પુત્રને સજ્જન મહેતા નબાપા છોકરા તરીકે અવંતિના ઉબક પરમારને  આપે છે, જ્યાં તે મોટો થાય છે. પણ તે પોતાનું કુળ જાણવા ઘણા પ્રયત્નો કરે છે ને છેવટે કાળભૈરવની આરાધના કરે છે. મુંજાલ કીર્તિદેવને જયદેવ મહારાજની સેવા સ્વીકારવાનું અથવા યમસદનમાં – એવો વિકલ્પ આપે છે ને તેને કેદ કરે છે . કીર્તિદેવ તો અડગ છે અને અહી મુંજાલ અને કીર્તિદેવના સંવાદો ખૂબ ધારદાર છે.
કીર્તિદેવ : તમારા જયદેવ મહારાજને કહો કે અવંતીનાથના સામંત થાય એટલે હું તેની સેવા સ્વીકારીશ.
મુંજાલ : મારું કહેવું નહિ માનવાનું પરિણામ શું આવશે તે ખબર છે?
કીર્તિદેવ : પરિણામ જાણવાની મને પરવા નથી.”
મુંજાલ : ઠીક, તું વચન નથી આપતો,એમ?
કીર્તિદેવ : નહીં આપું તો શું કરશો?
મુંજાલ : છોકરા, તારું આવી બન્યું છે.
કીર્તિદેવ : તે તો લલાટના લેખની વાત છે. તેમાં તમે શું કરશો?
મુંજાલ : જો હવે તારે લલાટે શું લખાયું છે!
અને મુંજાલ કીર્તિદેવને મારે એ પહેલા કાકની ખબરદાર બૂમથી રોકાઈ ગયો. કાક કાળભૈરવ પાસેથી કીર્તિદેવનું કુળ જાણીને આવતો હતો.
કીર્તિદેવ : કેવું કુળ છે?
કાક : કુળ પ્રાગ્વાટ, તેની નામના નવે ખંડે પ્રસરે છે. તમારા પિતા છે સુવિખ્યાત પણ એણે બૈરી મારી, બહેન મારી, પુત્રને મારવા તલસી રહે એવા છે. સુરપાલ, હવે શિરચ્છેદ કર.

મુંજાલ તેને રોકી લે છે ને હકીકત જાણે છે. આ સંજોગોમાં પિતા અને પુત્રનું મિલન થાય છે. દરેક ચોધાર આંસુએ રડી પડે છે.

મુનશી ભલે એક નવલકથાકાર કે વાર્તાકાર હોય પણ તેમના પાત્રો અને પ્રસંગો કોઈ કારણ અને દૃષ્ટિબિંદુને આધીન હોય છે. અસ્મિતાના આરાધક મુનશી અહી ત્રણ પગથિયામાં અસ્મિતાને ઉજાગર કરે છે. પહેલા સ્તર પર રેવાપાલ છે જે લાટના માટે કામ કરે છે. બીજા સ્તર પર કાક અને મુંજાલ છે, જે સમગ્ર ગુજરાતને લક્ષમાં રાખીને કાર્યરત છે. ને ત્રીજા સ્તર પર કિર્તીદેવ છે જે અખંડ આર્યાવર્તના સ્વપ્ન જુએ છે. મુનશીના અંગત જીવનમાં પણ આ ત્રણ તબક્કા જોઈ શકાય છે.  પહેલો તબક્કો જેમાં મુનશી ભાર્ગવ અને આર્યપ્રકાશમાં લખે છે. તેમાં તેઓ રેવાપાલ છે. બીજો તબક્કો જેમાં તેઓ સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ બને છે. અહીઁ તેઓ કાક અને મુંજાલના સ્થાને છે. અને ત્રીજો તબક્કો જેમાં તેઓ ભારતીય વિદ્યા ભવનની સ્થાપના કરે છે. અહીં તેઓ કીર્તિદેવની જેમ આંખોમાં વિશાળ સ્વપ્ન સજાવી રહ્યા છે. આજે પણ એ વાત સો ટચનાં સોના જેવી સાચી છે કે સ્વપ્ન ગમે તેટલું હિતકારી કે સારું કેમ ન હોય તે પૂર્ણ થાય એ જરૂરી નથી. અહીં, કીર્તિદેવનું સ્વપ્ન કથામાં સાકાર નથી થતું. મુનશી એને માત્ર સ્વપ્ન જ રહેવા દે છે.

વાર્તાના અંતે એક હોડીમાં લાટ જવા ત્રિભુવનપાળ અને કાક તથા હંમેશનો ખોવાયેલો પુત્ર કીર્તિદેવ સરસ્વતી ઓળંગતા ચાલ્યા ને બીજી હોડીમાં કાશ્મિરાદેવી, મંજરી અને અન્ય યુવતીઓ હતાં. ઓવારા પર બધાયથી નિરાળો, ટટ્ટાર બની, પાટણની સત્તાનો પ્રતિનિધિ, અરણ્યમાં એકલું એક મહાવૃક્ષ ઊભું હોય તેમ,  દુઃખભરી આંખે, દેખીતી સ્વસ્થતાથી નાવડીઓને જતી જોઈ રહે છે. આમ, ‘ગુજરાતનો નાથ’ પાટણનો પ્રતાપ સાચવતો એકલવૃક્ષ પેઠે  ઊભો છે.

મુનશી પોતે પણ સ્વપ્નદૃષ્ટા છે. આઝાદી પહેલાં લખાયેલ આ નવલકથામાં ગુજરાતની વાત કરતાં મુનશી આર્યાવર્તની એકતાનું સ્વપ્ન પણ જુએ છે. ભાવાત્મકતા ઐક્ય માટે આવશ્યક છે. રાજનીતિજ્ઞ અને રાજકર્તાનો ભેદ મુનશી સુપેરે સમજાવી દે છે. કથા રસમય તો છે જ, પણ જ્યારે વાચક તેના રસપ્રવાહમાં તણાય છે ત્યારે જ તેનો રસાસ્વાદ માણી શકાય છે. સમય અને પ્રવાહ ક્યારેય રોકાતા નથી, ચાલ્યા જ કરે છે. મુનશી ભલે સ્પષ્ટ નથી કહેતાં કે કોણ છે ‘ગુજરાતનો નાથ’, પણ વાચક સમજી જાય છે કે ‘ગુજરાતનો નાથ’ કોણ છે – જયસિંહદેવ, કાક , ત્રિભુવનપાળ કે પછી મુંજાલ….

— રીટા જાની

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 12

ગત બે અંકથી આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ મુનશીની ઐતિહાસિક નવલકથા ‘ગુજરાતનો નાથ’ની. આજે આપણે મળીશું આ નવલકથાના બે એવા સબળ પાત્રોને, જે ઈતિહાસમાં તો પ્રસિદ્ધ છે જ પણ નવલકથામાં પણ વાચકની મનોસૃષ્ટિનો કબજો લેવામાં કામિયાબ થાય છે. અને વાચક મુનશીની કલમના કસબ પર ઓવારી જાય છે. આ બે પાત્રો છે મીનળદેવી અને મુંજાલ. મીનળદેવી એટલે પાટણની રાજમાતા.  મુંજાલ મહેતા એટલે પાટણના નગરશેઠ ને મહાઅમાત્ય, ત્રિભુવનપાળના મામા અને જયસિંહદેવથી પણ રાજ્યમાં વધારે સત્તા ધરાવનાર  મહાપુરુષ.

એક પ્રસંગ જોઈએ….
મશાલનાં અજવાળામાં કાકે મુંજાલ સામે જોયું. તેની ભવ્ય મુખરેખા, તેજના અંબાર વરસાવતી આંખો ને આછી મૂછોની  છાયા નીચે રહેલ ગર્વમુદ્રિત મુખ.  મંત્રીશ્વરના સાંભળેલા વખાણ યાદ આવ્યા, ઓછા લાગ્યા. તેણે યુવાનીમાં જીતેલા હ્રુદયોની કથાઓ યાદ આવી અને સત્ય લાગી. તે હાથ જોડી, શીશ નમાવી ઊભો રહ્યો.

‘સ્મરણસૃષ્ટીનો અનુભવ’ પ્રકરણમાં મુનશીની કલમનું ચાતુર્ય સ્પષ્ટ થાય છે, જ્યાં મુંજાલનો પૂર્વવૃત્તાંત તેઓ ખૂબીપૂર્વક સૂચવી જાય છે. સજ્જનમંત્રીની પૂર્વપરિચિત વાડીમાં મુંજાલે જાગ્રત સ્વપ્નદર્શનમાં જોયું : તે દેવ સમો નાનો દેદીપ્યમાન છોકરો હતો. સ્વપ્નમાં સર્જેલી અપ્સરા સમી ફૂલકુંવર હતી. તેઓ પરણ્યા. તે નગરશેઠ થયો, મોજ કરી, પરદેશ રખડ્યો. તેને છોકરો થયો ને બંનેના હર્ષનો પાર ન હતો. પછી તે ચંદ્રપુર ગયો, મીનળદેવીને મળ્યો, તેનો ગુલામ થઈ રહ્યો. મીનળદેવી પાટણ આવી.  તે મહાઅમાત્ય થયો,  સામ્રાજ્યનાં સ્વપ્ન સિદ્ધ કરવાં તેણે રાજ્યતંત્ર સંભાળ્યું. મીનળદેવીને તે દૂરથી પૂજી રહ્યો ને પોતાનાં ઘરની કુમળી વેલ સમી ફૂલકુંવરને વિસરી ગયો. તેને ઘરથી દૂર ધકેલી ને પુત્રની પણ પરવા ન કરી. પરિણામે એ કુમળી વેલ કરમાઈ ગઈ.

મીનળદેવી રાજ્યની અધિષ્ઠાત્રી દેવી હતી. તેણે બહારથી રાજ્ય ખટપટમાં ભાગ લેવો બંધ કર્યો હતો.પણ તેની નજર બધે ફરતી હતી. તેની બુદ્ધિ સઘળું સમજતી. તે મુંજાલને ઓળખી ગઈ હતી, તેના આશયો સમજી ગઈ હતી. તેનાં મુત્સદ્દીપણામાં તેને વિશ્વાસ હતો. રાજગઢના ભોમિયા હતા તે જાણતા હતા. જેવો મુંજાલનો પ્રભાવ હતો તેવો જ રાણીનો હતો. બંને અંતરમાં એક હતા તેથી જ એ પ્રભાવનો વિરોધ નહોતો થતો. મીનળદેવીમાં ઘણો ફેરફાર થયો હતો. જુવાનીમાં પણ તેમનાં મુખ પર ગૌરવ તો હતું જ પણ હવે તે પાકટ થયું હતું. સત્તા અને અડગતાની રેખાઓએ કુમાશ ને સાદાઈ ઉપરથી કાઢી નાંખ્યાં હતાં.  તેની આંખોમાં પહેલાનાં જેવું જ તેજ હતું. તેમાંથી સતત પ્રતાપ વહેતો હતો.

માનવ હૃદયની ગુઢતા તો સર્વજ્ઞ વિધાતા સિવાય કોઈ જાણતું નથી છતાં મુંજાલ અને મીનળદેવીનાં હૃદયમાં ક્ષુદ્ર વાસના નથી. ફૂલકુંવરને સાચા સ્નેહથી ચાહનારા મુંજાલે તેની ઉપેક્ષા કરી ખરી અને તેનું પ્રાયશ્ચિત પણ જીવનપર્યંત ઊંડા ધગતા અગ્નિની જ્વાળામાં રહીને  કર્યું. ચંદ્રપુરની રાજકન્યા  મીનળદેવી રૂપમાં ખાસ આકર્ષક નથી પણ વિધિએ તેનો હૃદયયોગ કરાવ્યો. વ્યવહારની દૃષ્ટિએ આ યોગ્ય ન હતું તેથી મુંજાલની સમીપ રહેવા મુંજાલના રાજાની રાણી થઈ. 15 વર્ષ સુધી સંયમ, નિયમ, આચાર રાખી બંનેએ વ્રતનું પાલન કર્યું. હૃદયનું ઊંડું ઝરણું સુકવી કર્તવ્યની શુષ્ક પાષાણભૂમિનું પડ ચડાવી દીધું. મુંજાલ અને મીનળ વ્રતબદ્ધ રહ્યાં. ઉચ્ચ ભાવના વિજય પામી. આ વ્રતની ગતિ ‘ગુજરાતનો નાથ’માં સવિશેષ તેજમાં દીપી ઊઠે છે. ત્યારે વાચક ન્યાયાસન પર ચડી ન બેસે એ જરૂરી છે.

ઉંમર સાથે મુંજાલનાં હ્રુદય પર એકલતાનો ભાર વધતો જતો હતો. તેને લાગતું કે, બુદ્ધિપ્રભાવ ફાલતો હતો પણ હ્રુદયનો પ્રભાવ કરમાતો હતો. તેમાં સ્નેહ સીંચવાં કોઈ અંતરનું તેને સંબંધી નહોતું. સામાન્યજનોથી અટુલા બનેલા મહાપુરુષો એકસ્તંભી મહેલના રહેવાસી બની જાય છે. બધાથી ઊંચા ખરા, પણ એ ઉંચાઇ એ જ એમનું કારાગૃહ. મીનળદેવી વિશુદ્ધ પ્રેમથી મુંજાલને ફરી પરણાવવા માગતી હતી . કેટલાક સંવાદો બંનેના હૃદયના ભાવોનું ચિત્રણ કરે છે.

મીનળ : તું નથી પરણતો કારણ કે તારાથી ચંદ્રપુરની મીનળકુંવરી વિસરાતી નથી. હું મારાં ખરાં હૃદયથી તને પરણાવવા નથી માગતી કારણકે તું ચંદ્રપુર આવેલો યુવાન નગરશેઠ જ છે. હું સતીઓમાં શ્રેષ્ઠ થાઉં એ તારે જોવું જોઈએ. મારે એ કાચા સુતરના તાંતણાને શુદ્ધ અને દૈવી બનાવવો છે.

મુંજાલની દૃષ્ટિ આચારની રીતે સતીત્વ પર હતી ને મીનળની વિચારની રીતે.

મુંજાલની ભૂમિકા સમજીએ: મુંજાલ મહેતાની રાજનીતિ એકદમ સ્પષ્ટ હતી. મત-મતાંતરના ઝગડામાં પડ્યા વિના પાટણની સત્તાને શૌર્યનાં બળથી વિસ્તારવી અને ગુજરાતને એક સામ્રાજ્ય બનાવવું. એમાં જ તે પોતાની નીતિ સમજતો હતો. આથી ચુસ્ત શ્રાવકો અને જૈન સાધુઓ અત્યંત નારાજ રહેતા. ઉદા મહેતાએ માથું ઊચકવાનો પ્રયત્ન કર્યો એટલે મુંજાલે તેની પાસેથી કર્ણાવતી લઈ લીધું.

ઉબક જ્યારે વિજેતા બનીને પાટણ આવે છે તે પ્રસંગ દ્વારા મુંજાલને ઓળખીએ, મુનશીની કલમે.
‘ઓવારાના દરવાજામાંથી મુંજાલ મહેતાનો હાથી ગૌરવથી ડગલા ભરતો આવતો હતો. સત્તાની અપૂર્વ ભવ્યતા મુંજાલની મુખમુદ્રા પર હતી. રાજસત્તાની મૂર્તિ સરખો તે બધા લોકો તરફ જોતો હતો. મુંજાલનું વ્યક્તિત્વ કટોકટીના પ્રસંગે ઓપી નીકળતું. તે આવ્યો અને પ્રસંગ બદલાઈ ગયો. વાતાવરણમાં ભિન્નતા આવી. પટ્ટણીઓ શરમનું કારણ વીસરી તેને જોઈ રહ્યા. વનરાજના ગૌરવથી ડગલાં ભરતો, પોતાનું ગર્વદર્શી શીશ ગગને પહોંચતું હોય તેમ આવ્યો: મહેરબાનીની નજરે બધા સામે જોઈ જરા હસી બધાને અલ્પતાનો અનુભવ કરાવ્યો. નજરથી, વાતથી, હાસ્યથી સત્તાના દુર્જય ગૌરવથી બધા પર, પ્રસંગ પર, વાતાવરણ પર પોતાના વ્યક્તિત્વનો દોર બેસાડ્યો. ઉબક વિજેતા મટી માત્ર સામાન્ય યોદ્ધો હોય તેમ લાગ્યું. મહારથીઓ , મંત્રીઓ તેના દરબારી હોય તેવો ભાસ થયો. આ અદભુત વ્યક્તિત્વ ક્વચિત્ ક્વચિત્ નરસિંહોમાં નજરે ચડે છે. કારણ જડતું નથી પણ બધા માર્ગ આપે છે. સમજ પડતી નથી છતાં બધા શાસન માને છે.  ઇતિહાસની રંગભૂમિ પર આવી વ્યક્તિઓ જ્યારે આવે છે ત્યારે બીજા તત્વો પુરુષાર્થવિહીન થઈ જાય છે. ઇતિહાસક્રમ થંભે છે. સમયશક્તિઓનું ભાન ભૂલી પ્રેક્ષકોનું મન તેની આસપાસ વીંટાય છે. નાયકના મોહમાં નાટકનો અર્થ નીસરે છે. ભૂતકાળની રંગભૂમિ પર હતા એવા પરશુરામ, મધુસુદન ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ, સમસ્ત જગતના મુત્સદ્દીઓના શિરોમણી ભગવાન ચાણક્ય, મધ્યકાલીન ગુજરાતની નાની રંગભૂમિ પર એવો આ મુંજાલ હતો.

આ રસસભર સૃષ્ટિને અનુભવ્યાં બાદ મુનશીનાં સામર્થ્યને અભિનંદનનો અર્ઘ્ય આપ્યા વગર રહી શકાય? મીનળ અને મુંજાલ ઐતિહાસિક પાત્રો છે પણ મુનશીની કલ્પનાસૃષ્ટિનો વિહાર એવો આબેહૂબ છે કે વાચકને એનો અંદાજ પણ નથી આવતો કે એ બંને વચ્ચેનો પ્રેમ અનૈતિહાસિક છે. આવા શક્તિશાળી પાત્રોના બળે આ કથા વાચકોને મંત્રમુગ્ધ બનાવે છે. વધુ રસપૂર્ણ વાત સાથે આ  કથાને  પૂર્ણ કરીશું આવતા હપ્તે.…

રીટા જાની

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી – 11

ગત અંકમાં આપણે ‘ગુજરાતનો નાથ’ અંગે થોડી વાતો કરી. હવે મારે વાર્તાનાં અંતરંગ સ્વરૂપનું દર્શન કરાવીને, મુખ્ય ત્રણ વાર્તાયુગલ; મીનળદેવી અને મુંજાલ, કાક અને મંજરી, ત્રિભુવનપાળ અને કાશ્મીરાદેવીની ઓળખ આપવી છે. લેખક આ વાર્તાયુગલ વાંચનારને સોલંકીયુગના સમયમાં લઈ જાય છે. વાચકને ઢાલતલવારના ખડખડાટમાં, ધનુષબાણના ટંકારમાં, ખડગના વીજચમકારમાં, બુદ્ધિપ્રભાવના પ્રસંગો વચ્ચે લાવી દે છે. ભલે છે તો એ વાર્તાના પાત્રો,પરંતુ લાગે છે એવું જાણે આપણી સામે જીવંત ખડા છે અને રસ્તામાં આપણને મળે તો આપણે એમને ઓળખી પાડીએ. મુનશી વાર્તાકાર તરીકે એવા સમર્થ વિધાતા છે કે તેમના પાત્રોની સૃષ્ટિ સજીવસૃષ્ટિ બની રહે છે. તેમની કલમની ખૂબી એ છે કે, તેઓ પાત્રોને પહેલેથી જ ધડીને રજૂ નથી કરતાં પણ આપણા જીવનમાં જેમ બને છે એમ, પ્રસંગોની સાથે સાથે પાત્રનો લક્ષણદેહ વિકાસ પામતો રહે છે.

આજે આ કથાના મુખ્ય યુગલ કાક અને મંજરીને મળીએ. આ યુગલ વિલક્ષણ ગર્વમર્યાદાનાં કારણે તથા અસાધારણ સંયોગોનાં પરિણામે પ્રેમના અલૌકિક વજ્રલેપથી જોડાય છે. તેમાં પણ મુનશી એક અનોખા કલાવિધાયક તરીકે ઊભરી આવે છે.  ખંભાતમાં બ્રાહ્મણ કન્યા મંજરીને તેની માતા શ્રાવક સાથે પરણવાં અથવા દીક્ષા લેવાં જબરદસ્તી કરે છે. તેમાંથી કાક તેને બચાવે છે. પરંતુ મંજરી તેના ઉપકારનાં કારણે કાક તરફ આદર કે પ્રેમના ભાવથી જુએ એવી ચીલાચાલું કથા મુનશીની કલમે ન જ હોય. મુનશી તો એવા શબ્દશિલ્પી છે જે દ્રઢ પાષાણ લઈને બહારથી વજ્ર જેવા પણ અંદર થી મૃદુ ટાંકણાના પ્રહાર વડે અલૌકિક પૂતળાં ધડે. મંજરીને કાકભટ્ટ પંડિત નહિ પણ વિદ્યાવિમુખ લડવૈયો જ લાગ્યો. ગર્વિષ્ઠ મંજરી ખંભાતથી પાટણ જતાં રસ્તામાં કાક જોડે ઓછું બોલતી, મહેરબાની કરતી હોય તેમ ગર્વથી અને દયાથી જોતી. જ્યારે કાક પોતે ‘નંદી પાર્વતીને જેમ માન આપે તેમ માનથી તેની સામું જોઈ રહેતો’ ને તેની સેવા કરી કૃતાર્થ થતો હતો. મંજરી ગર્વિષ્ઠ હતી છતાં શુદ્ધ, સંસ્કારી, નિખાલસ હૃદયની અને આનંદી હતી. મંજરીના આદર્શનું દર્શન તેનાં જ શબ્દોમાં કરીએ. “બા! હું તમારા કાળની નથી,  ત્રિભુવન ગજાવનાર મહાકવિઓના કાળની છું.  હું પાટણની બ્રાહ્મણી નથી પણ  બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને રુદ્રને ખોળામાં છુપાવવાની  હોંશ ધારતી  બીજી અનસુયા છું. મારાં રૂપમાં ભયંકર શક્તિ છે એટલે લાલસાના સેવકો દુઃખ દેવા આવશે પણ હું કોને પરણું?  જ્યાં જોઉં ત્યાં વહેંતિયાઓ નજરે ચડે છે, તેમાંથી કોની દાસી થાઉં?”

મંજરીના તો  નાથ ઘણા હતા. કવિવર કાલિદાસ, એનો નિરંતર સહવાસ, ગગનવિહારી મેઘોનું તેની સાથે દર્શન; બીજો તેનો પતિ પરશુરામ. આમ, મંજરી વિદ્યા અને શસ્ત્રપરાક્રમના મિશ્ર આદર્શો પૂજનારી  છે.  કાશ્મીરાદેવી જ્યારે શૂરવીર કાકનું નામ તેના પતિ તરીકે સૂચવે છે તો મંજરી કહે છે: “બા! એ મોટો યોદ્ધો ને એ  મોટો બ્રાહ્મણ! નથી આવડતું સંસ્કૃત, નથી પૂરા સંસ્કાર, નથી મોટો યોદ્ધો. બા! હું કાકને પરણું? ક્યાં હું ને ક્યાં લાટનો ભટકતો ભટ?” મંજરીનાં આ ગર્વભર્યા વચનો કાકે છાનાંમાનાં સાંભળ્યાં ને એ શબ્દો તેનાં દિલમાં વાગ્યા. પોતાને પરશુરામ આગળ નિ:સત્વ દીઠો. મંજરીને લાયક પોતે નથી એ ભાન થયું. એ સાથે મનમાં નિશ્ચય કર્યો. “મંજરી! ઠીક છે. તું પણ જોજે. મારી રગમાં શુદ્ધ સનાતન લોહી ફરે છે. તું પણ જોઈ લેજે કાક નિર્માલ્ય છે કે રાજવિમર્દન!

બીજો એક પ્રસંગ જોઈએ.  ઉદા મહેતાના સેવકો મંજરીને ઉપાડી જતાં હતાં. તેમાંથી કાકે તેને બચાવી. બેભાન મંજરીએ નિશ્વાસ મૂક્યો. “ચંદ્રને શરમાવે એવું સુમધુર મુખ જોઈ પ્રેમ-અર્ચનાથી તેને વધાવી લેવાં કાકનું હૃદય તલસી રહ્યું. પણ તે તેણે પ્રયત્નપૂર્વક માંડી વાળ્યું. મંજરી ભાનમાં આવતાં સાથે બચી ગયાની ખાતરી થતાં, અભિમાન પ્રગટ્યું. કાકને ગર્વ તિરસ્કારથી પૂછ્યું. “મને ક્યાં લઈ જતા હતા?” 

કાક : એમ પૂછો કે હું ક્યાંથી લઈ આવ્યો. તમને હરામખોરો ઉપાડી જતાં હતાં. હું અડધો કોશ દોડી તમને પાછો લઈ આવ્યો. ને મંજરી નરમ પડે છે. કાશ્મીરાદેવી મંજરીને કહે છે કે હવે કાકને શિરપાવ આપ્યા વગર છૂટકો નથી. કાકે તેને બે વાર બચાવી,પણ મંજરી હૃદય આપવાં તૈયાર નથી. જૈન મંત્રી ઉદો તેની પૂંઠ છોડે તે માટે તે કાક સાથે પરણવાં તૈયાર તો થઈ પણ કાક પાસેથી એક વચન લીધું કે, પરણીને પછી મંજરીને તેના દાદાનાં ઘેર મૂકી આવે. કાક ધર્મસંકટમાં પડે છે. સંજોગોનાં દબાણમાં કાક અને મંજરી લગ્નગ્રંથિથી જોડાયાં. કાશ્મીરાદેવીએ મીનળદેવીને એક વાક્યમાં કહ્યું તે રીતે; ઉદો એ છોકરીને પરણવા માગતો હતો એટલે એ બેઉને પરણાવી દીધાં. અરે, આ તે પ્રેમલગ્ન? હૃદયલગ્ન? પણ મુનશી હૃદયનાં પડ નીચે થઈને વહેનાં ઝરણાની ગતિને યોગ્ય સમયે અને યોગ્ય ભૂમિકાએ ક્રમે ક્રમે પ્રગટાવે છે. લગ્ન પછી પણ કાક પ્રત્યે તિરસ્કારનો ભાવ ચાલુ હતો તે ‘આનંદરાત્રીનો અનુભવ’માં જણાઈ આવે છે.

ત્યારબાદ, સજ્જન મહેતાની વાડીના પાછળના ભાગમાં કાવતરાબાજોનું મંડળ ભરાયું હતું તેમાં કાકે અપૂર્વ રાજનીતિનો ઉપદેશ કર્યો. તે ગુપ્તવેશે રહેલા ત્રિભુવનપાળ, કાશ્મીરાદેવી અને મંજરી, ત્રણેનાં હૃદયમાં કાકનો વિશિષ્ટ પ્રભાવ જગાવી ગયો. અહી, ગુપ્તવેશે આવેલો ઉદો ગુપ્તવેશવાળી મંજરીને હરણ કરી ગયો. કાકનાં પ્રયત્નોથી મંજરી અને કીર્તિદેવ ગુપ્ત કેદખાનામાંથી છૂટ્યાં. આ દરમ્યાન મંજરીનો ગર્વ શિથિલ થાય છે, તેનું હૃદય પરિવર્તન થાય છે.  કાકનાં પરક્રમોથી અભિભૂત મંજરી પોતે કલ્પનાસૃષ્ટિમાં પરણેલા કાલિદાસ અને પરશુરામને વિસરી જાય છે. તેની નજર સામે રમે છે જીવનસૃષ્ટિનો વીરકેસરી કાક. તેનો પતિ હવે પોતાને લાયક લાગે છે ને તેનું હૈયું તેના સૌભાગ્યનાથને ઓવારવા તલસી રહે છે. હવે ગર્વનો હક અને વારો કાકનો આવ્યો. મંજરીનું હૃદય પરિવર્તન એ પારખી શક્યો ન હતો. તે તેના ગર્વનાં ચૂરેચૂરા કરવા માગતો હતો. મંજરીનાં હૃદયના ભાવો વણબોલ્યા રહી ગયા. પતિ હતો છતાં તેની મેડી સુની હતી. આ ‘મંજરીની મેડી’નું બીજું દર્શન. આ ગર્વપ્રધાન જોડી માટે હનીમૂન જુદી રીતે નિર્માણ થયું હતું.

કાક મંજરીને તેના દાદાને ત્યાં મૂકી આવ્યો ને અણધાર્યો ખેંગારનો કેદી થયો. ત્યારે મંજરીએ પુરુષવેશે જઈ ગુપ્ત કેદખાનું શોધી કાકને છોડાવ્યો. તેની કલ્પનાશક્તિએ તેને પુરુષોત્તમ રૂપે જોયો. તેનાં અંગેઅંગમાં રહેલું સ્ત્રીત્વ તેને માટે તલસતું હતું. ગુપ્ત સ્થાનેથી છૂટેલા કાક અને મંજરીએ વિષમ, માર્ગહીન, ભયંકર જંગલમાં પ્રયાણ કર્યું. આરંભકાળે મદમત્ત દશામાં બોલનારી મંજરી કાકની જોડે હંસની હંસી બનીને રહી. કાકનાં હૃદયમાં પ્રકાશ થયો. હૃદયની રુંધાયેલી પ્રેમજ્વાળા બહાર નીકળી. આ હતું વીર અને વિરાંગનાનું અલૌકિક સંવનન! ઊંચે તારકમણીમંડિત નીલગગન, આજુબાજુ જંગલના ઝાડ, પાષાણનું પ્રેમલીલાગૃહ; પ્રચંડ વનકેસરી યુગલને છાજે એવી મેડીની પસંદગીમાં મુનશીનું કલાચાતુર્ય અનુભવાય છે. તો ‘ઉષાએ શું જોયું’ પ્રકરણમાં મુનશીની કલ્પના અને પ્રણયમાં રમમાણ યુગલનું વર્ણન ચરમસીમાએ પહોંચે છે. “ઉષાના અચંબાનો પાર રહ્યો નહિ. તેણે અનેક યુગલોને પ્રભાતમાં ઉઠાડ્યાં હતાં, પણ આવું યુગલ તેણે કદી ભાળ્યું ન હતું. સ્ત્રીનાં મુખ પર લક્ષ્મીજીને છાજે એવું અપૂર્વ સૌન્દર્ય હતું. પુરુષના કપાળ પર બૃહસ્પતિની બુદ્ધિ દીપતી, મીંચેલી આંખો પરથી પણ ચાણક્યની નિપુણતા યાદ આવતી. નિર્મળ પ્રભાતનો મીઠો આહ્લાદ અનુભવતાં, સ્વછંદે પથરાઈ રહેલી વનની શોભા નિહાળતાં, પ્રબળ પ્રેમનાં બંધનના ભાનથી મસ્ત બની તે બંને રસ્તો કાપવા લાગ્યા.”

વ્હાલા વાચકો, આપણે પણ એક રસ્તો કાપ્યા બાદ વિરામ લઈશું. મુનશીની વધુ રસસભર સૃષ્ટિને માણીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની