સ્વપ્નો એ સરિતા છે અને આપણે સહુ ‘સ્વપ્નદ્રષ્ટા’ નવલકથા માણી રહ્યા છીએ. કદાચ કહો કે મુનશીના ‘સ્વપ્નદ્રષ્ટા’ના પાત્ર સુદર્શન સાથે આપણે પણ ત્રણ અંકોથી સુદર્શનના સ્વપ્નના સહયાત્રી છીએ. સ્વપ્નસરિતાના કિનારે ઊભા છીએ….
એક કિનારે આપણે અને બીજા કિનારે સુદર્શન …
સમયના નીર વહી રહ્યાં છે…
સુદર્શનને ઇંતજાર છે એક વર્ષથી જેની તૈયારી ચાલી રહી હતી તે 31 જાન્યુઆરીની મીટીંગનો – જે માટે તેણે રાત દિવસ એક કરી તેની યોજનાઓ ઘડી કાગળ પર ઉતારી અને હવે ઈન્તેજાર હતો એ મિત્રોનો …કેવી તૈયારી સાથે મિત્રો આવશે તેનો …જેટલો ઈન્તેજાર સુદર્શન ને છે 31મી જાન્યુઆરીનો, કદાચ એટલો જ વાચકોને પણ રસ છે કે સ્વપ્નદૃષ્ટાના સ્વપ્નો કેવો આકાર લે છે!
બીજા દિવસે પાઠકની ટપાલ આવી. તેને મદ્રાસ નોકરી મળી હતી. જેના આધારે આખું કુટુંબ હોય તેને કમાયા વગર ચાલે? તેથી તે 31મીએ વડોદરા નહિ આવે એમ લખ્યું હતું. ત્યારે અંબેલાલે સુદર્શનને કહ્યું કે હું મરતાં સુધી તમારી સાથે છું. પ્રમુખ કેરશાસ્પમાં બધાને ભેગા રાખી હકુમત ચલાવવાની નૈસર્ગિક શક્તિ હતી. સુદર્શન અને કેરશાસ્પ નિયમિત મળતા ને દરેક સભ્યની હકીકત, શક્તિઓ અને મંડળના કાર્યક્રમ વિશે મંત્રણા કરતાં. દસ દિવસથી કેરશાસ્પ મળ્યો ન હતો. તેથી સુદર્શન તેના ઘેર ગયો તો જાણવા મળ્યું કે તેને રુના વેપારમાં ભારે ખોટ ગઈ હતી ને તે 31મીએ વડોદરા આવી નહિ શકે. તેનો મિત્ર અંબેલાલ આવે એટલે 10વાગે વડોદરા જવા ગાડી પકડવાની હતી. આઠ વાગ્યા પણ અંબેલાલ હજુ આવ્યો ન હતો. સુદર્શન ખિન્ન થઈ ગયો. જે સભા માટે વર્ષ દહાડો વિચાર અને યોજના કર્યા, 25 દહાડા ભૂખ અને ઉજાગરા વેઠ્યા, તે સભા છેક ધૂળમાં મળી જવાની? થોડી વાર પછી પાટાપીંડી સાથે ઘાયલ અંબેલાલ આવ્યો ને તેણે કહ્યું કે તેનો બોમ્બ બનાવવાનો પ્રોજેક્ટ સફળ થયો છે પણ સાથે કામ કરતાં તેને અને મિસ વકીલને પ્રણયનો અહેસાસ થયો ને હવે તે પરણવા માગે છે ને વડોદરા નહિ આવે. તેણે સુદર્શનને કહ્યું કે હિન્દુસ્તાન સ્વતંત્ર થતાં કેટલીય વાર લાગશે. આ પહેલું સુખ વિધિ આપ્યું છે તેને કેમ જતું કરાય? સવારે મરતાં સુધી સાથ આપવાના વચન આપનાર અંબેલાલ પણ સાથ છોડી દે છે.
સુદર્શન વિચારે છે કે હવે હું એકલો ‘ મા ‘ નો ઉદ્ધાર કેમ કરીશ? ત્યારે ધનીએ આંસુભરી આંખે પ્રેરણા આપતાં કહ્યું કે તે એકલો નથી અને તે આખો ભવ તેની વાટ જોશે.
31મીએ વડોદરા મળનારી સુદર્શનની મંડળીમાં કેરશાસ્પ દેવાદાર થઈ ગયો, શિવલાલ શ્રીનાથજી ગયો, પાઠકે નોકરી લીધી, અંબેલાલે મિસ વકીલને પરણવાનું નક્કી કર્યું. પારેખના પ્રેસ પર પોલીસની ધાડ પડી તેથી પારેખ ક્યાંક છુપાઈ ગયો. પંડ્યાકાકાને અમેરિકા જવાની સ્કોલરશીપ ગાયકવાડે આપી તેથી એ મંડળમાંથી નીકળી ગયો.જોશીએ હનુમાનની આરાધના શરૂ કરી, ગીરજો શુક્લ પારેવડી સંસ્થાનનો કારભારી બની ગયો અને ‘ મા ‘ ને સ્વતંત્ર કરવાની ઘેલછામાં ગાંડો બની ગયો. તિરસ્કાર અને ભગ્ન હ્રુદયની વ્યથામાં સુદર્શન ખડખડ હસવા લાગ્યો. આ એનું મંડળ! આ એણે યોજેલા સંઘના કાર્યકર્તાઓ! આ દેશના ઉદ્ધરકો! આ સ્વાતંત્ર્યના સાધકો-‘ મા ‘ ના પ્રાણ પાછા લાવી આપનાર નરવીરો! કેવા બાલિશ, કેવા મૂરખ, કેવા વીર્ય વિનાના! પોતે મૂર્ખનો શિરોમણી હતો. તેનામાં સ્વપ્ન સેવવાની શક્તિ હતી. આ બધા મિત્રો પણ એક જાતના સ્વપ્ન સેવતા હતાં. પણ સ્વપ્નાં જ! એમની આખી સૃષ્ટિ સ્વપ્નાંની બનેલી હતી. પોતે રાષ્ટ્રવિધાયક મંત્રદ્રષ્ટા ન હતો. ખરું જોતા બધા નિર્માલ્ય કર્તવ્યભ્રષ્ટ છોકરા હતા. પ્રોફેસર કાપડિયા ખરા હતા. આ દેશમાં દરેક જણ પોતાના વર્તુળમાં ફરતું, પારકાની કુંચીએ ચાલતું એકબીજાથી વિખૂટું રમકડું હતું ને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યની આગગાડી આખી દુનિયાને પોતાની કરી રહી હતી. કેવી કરુણ કથા! કેવા હિંમતવાન, આશાભર્યા, કોડભર્યા યુવકો ‘ મા ‘ ને મંદિરના ઉંબરે વધાયા!સુદર્શન ધ્રુસ્કે ધ્રુસ્કે રડવા લાગ્યો. પળવાર તેણે તેની યોજનાને પ્રાણવેધક મમતાથી જોઈ. પછી દીવાસળી ચેતવી યોજનાના પાનેપાનામાં આગ મૂકી. તેનો આત્મા શરીરમાં કંટાળી ગયો હતો. તેણે છેલ્લીવાર ‘ મા ‘ નું દર્શન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ત્યાં જ તેના પિતા પ્રમોદરાયનો અવાજ આવ્યો. ” મારા દીકરા ! શું કરવા બેઠા છે? તારા પર વોરંટ છે. જગમોહનભાઈએ થોભાવ્યું છે. પરમ દહાડે બૅરિસ્ટર થવા વિલાયત જવાનું છે. ને પછી સુલોચના જોડે વિવાહ કરવાના છે.’ સુદર્શન મૂંગે મોઢે પાછળ ચાલ્યો.
કથા વાચકને વિચારોના ઝંઝાવાતમાં છોડી જાય છે. આજે એકવીસમી સદીમાં પણ આપણી આસપાસ આવું જ કંઇક બનતું નજરે નથી પડતું? યુવાવસ્થામાં પોતાના સ્વપ્નોને લોહી અને પસીનાથી સિંચનાર આગળ જતાં કેમ ભ્રષ્ટ રાજકારણી, બેજવાબદાર નાગરિક, નફાખોર વેપારી, વેપારી શાળાસંચાલક કે ઢોંગી બાબા બની જાય છે…
સુદર્શન બૅરિસ્ટર થઈ સ્વદેશ પાછો ફર્યો. તેણે મિત્રોની માહિતી મેળવી. કેરશાસ્પ સટ્ટો કરી રહ્યો હતો . પાઠક ઇડરમાં માસ્તરગીરી કરતો હતો. મગન પંડ્યા હજુ અમેરિકામાં મહાલતા હતા. પારેખ ગામે ગામ કૂવા કરાવવા લોકોને પ્રેરતા. શુક્લ ગાંડાની હોસ્પિટલમાંથી નાસી ગયો હતો. શિવલાલ મુંબઈમાં મજા કરતો હતો. અંબેલાલ મારવાડીને ત્યાં મેનેજર હતો. મિસ વકીલ છોકરાં ઉછેરતી. છેલ્લે સુદર્શન ધનીને મળવા ગયો. સ્વપ્નદૃષ્ટાની નજરે એક છોકરો ને એક છોકરી ભિષ્મપ્રતિજ્ઞા લેતાં દેખાયાં. એક સ્ત્રીએ બારણામાં આવી પૂછ્યું કે કોનું કામ છે. તેના છેડા નીચે એક છોકરું હતું. તે સુદર્શનને ઓળખતી લાગતી ન હતી. કાલે આવવાનું કહી સુદર્શન નીકળી ગયો. મુનશી એક ભાવસભર વળાંક આપી કથા પૂર્ણ કરે છે.
અને …
ફરીને આપણે સહુ સ્વપ્નસરિતાના કિનારે …સમયના વહેતાં નીર નિહાળતા…
અનુભવીએ છીએ …
શું સ્વપ્નસૃષ્ટિ પત્તાંનો મહેલ છે ?
શું સ્વપ્નભૂમિ વાસ્તવિક હોતી નથી ? ..
‘સ્વપ્નદ્રષ્ટા’ નવલકથા સમાપ્ત થાય છે ..
પણ શું સ્વપ્નસૃષ્ટિ સમાપ્ત થાય છે ?
સમયના વહેણ માં…એવા સમય બિંદુ પર..
જ્યાં ત્રિવેણી સંગમ છે…
સ્વપ્નસરિતા , સમયસરિતા અને વિચારસરિતાનો. ..
વિચારબિંદુમાં સ્વપ્ન છે, વિચારમોતી શોધવાનું…
લેખકનું વિચારમોતી – સ્વપ્નદ્રષ્ટાનો સંદેશ…
શું છે આ સંદેશ…
સંદેશ છે સ્વપ્નસૃષ્ટિના સાતત્યનો. સ્વપ્નો એ જીવનના સમુદ્રકિનારે આવતાં મોજાં છે. આ મોજાં વાસ્તવિકતાની ધરતી પર આવી તૂટે છે. સહજ પ્રશ્ન થાય કે શું વ્યક્તિ એ સ્વપ્નો ના જોવાં? વ્યકિતને સ્વપ્નના આસમાનમાં આદર્શોની સ્વતંત્રતા નથી? સ્વપ્નદ્રષ્ટા એ સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની પૃષ્ઠભૂમિમાં સુદર્શનના પાત્ર દ્વારા વ્યક્ત થતી આદર્શોની અભિવ્યકિત દર્શાવે છે. સ્વપ્નો કહો કે આદર્શો એ માનવમનમાં ઉભી થતી કલ્પના પણ છે અને માનવમનની ઝંખના પણ છે. સ્વાતંત્ર્ય અને આદર્શો માનવમનની ઝંખના છે. સ્વપ્નો એ વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય અને અભિવ્યકિત સ્વાતંત્ર્યની ઝંખનાનો સંદેશ છે. આમ સુદર્શનના પાત્ર દ્વારા, સામાન્ય કથા દ્વારા વ્યક્તિ અને અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્ય જેવા વિષયો પ્રસ્તુત કરવાનું સ્વપ્ન મુનશી સેવે છે અને એ જ છે મુનશીની કલમનો કસબ.
રીટા જાની.
