વિસ્તૃતિ….૨૦ -જયશ્રી પટેલ

.
પલ્લીસમાજ શરદબાબુની આ વાર્તાનો અનુવાદ શ્રી નગીનદાસ પારેખે કર્યો છે. શરદબાબુની નાની આ નવલકથામાં સમાજ જીવનનું એક વિવિધ રૂપ આપણને જોવા મળે છે. સમાજ જીવનનાં તમામ પાસાઓને ખૂબ જ સચોટ રીતે અહીં નાના સમાજમાં(પલ્લી સમાજ) ઉપસાવ્યા છે. વાસ્તવિકતાની તદ્દન નજીક રહીને કરેલું આ સર્જન વાચકને સ્પર્શી જાય છે. વાચક તેમાં સહેલાઈથી સરી જઈ કથારસમાં લીન થઈ જાય છે .
આ વાર્તા આખી કે ટૂંકી કરી વર્ણવીએ તો ત્રણ જ લીટીમાં પતી જાય તેમ છે .લેખકનું માનવું છે કે માત્ર ટેવને લીધે હિન્દુ સમાજ અનેક દૂષણો ઊભા કરી અનિષ્ટોને સહે છે.પોતાનાં અનિષ્ટને આશ્વત કરવા બીજે બધે પણ અનિષ્ટ હોય એવી ઈચ્છા માનવમાં પેદા થાય છે અને તેથી ઈર્ષાનું ઝેર આખા સમાજમાં વ્યાપી જાય છે. એવા જ અનિષ્ટોમાં રચ્યાંપચ્યાં રહેલા હિન્દુ વસ્તી વાળા ગામડાનાં (ગામડું એટલે પલ્લી)સમાજનું આ વાર્તામાં વર્ણન છે
રમા અને રમેશ બે પાત્રોનો સંબંધ આવા સમાજમાં ખૂબ જ સુકુમાર અને કરુણ છે.રમેશ પિતાના કારજ માટે ગામડે આવ્યો છે અને તેની સમક્ષ તેનો કાકાનો દીકરો મોટાભાઈ વેણીના કાવાદાવાનો ભોગ બને છે. ગામડાની દશા જોઈ જેવા કે રસ્તા શાળા કે તળાવ બધું જ તે સુધારવા માંગે છે. તેનામાં અન્યાયની લાગણી ને અસાધારણ તીવ્રતા છે સાથે સુધારક અને આવશ્યક દ્રઢતા છે , કાર્યદક્ષતા અને સહનશીલતા છે . આ તેનો સમભાવ દ્રષ્ટિકોણ છે તેની ભલમનસાઈ નો ઉપયોગ ગામનાં ગરીબ કે ભાઈની આજુબાજુ મંડરાતા દૂષિત તત્વો લે છે .આ તત્વો નાના મોટા સારાં નરસા પ્રસંગોમાં ઉપદ્રવ ઊભા કરે છે. રમેશ આવા ઝઘડાળું વાતાવરણથી ટેવાયેલો નથી. તે સશક્ત ને સારો લાઠીબાજ છે. તે ઇચ્છે છે કે તેને લાઠીનો ઉપયોગ ન કરવો પડે. રમાને તે રાણી કહેતો હોય છે .જ્યારે તે પણ તેના વિરુદ્ધ ખોટી જુબાની આપી તેને જેલમાં મોકલે છે ત્યારે તે હતાશ ને નિરાશ થાય છે .તેના જીવનમાં એક જ વ્યક્તિ આ ગામડામાં તેને આ સુધારાવાદી કાર્ય કરવા પ્રોત્સાહિત કરે છે .તે છે તેના જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી .
વિશ્વેશ્વરી એ શરદબાબુના નારી પાત્રોમાંનું એક પ્રભાવશાળી પાત્ર છે. તેઓએ ખૂબ જ પ્રભાવવાન પ્રતિભાશાળી ને તેજસ્વી પાત્ર રચ્યું છે. તેનો દીકરો વેણી ગામની દૂષિત ઘટનાઓનું મૂળ છે. વિશ્વેશ્વરી પક્ષપાત કે નબળાઈ બતાવતી નથી.તેની અને રમેશની અંતિમ ચરણે જે વાતચીત થાય છે તે આખી નવલકથાનાં રહસ્ય રૂપ છે. હિન્દુ સમાજ પરની ટીકા રૂપ છે,તો ભવિષ્યનાં કર્તવ્યની દિશા પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે રમેશ જેવા કર્તવ્યનિષ્ઠ કર્મવીરની ગામે ગામ જરૂર છે. તે તીર્થ માટે નીકળી પડે છે અને કદી પાછા ન આવવાના નિર્ધારે. રમેશ કારણ જાણવા માંગે છે તો કહી દે છે કે વેણી જેવો એક માત્ર પુત્ર તેની આશ છે તો પણ તે તેના શરીરને અગ્નિદાહ આપે તે તેને મંજૂર નથી .જુઓ મિત્રો ,એક માતા જો આવો વિચાર કરી શકતી હોય તેવું પાત્ર રચવું એ આખા સમાજનો નિચોડ જ અહીં દર્શાવે છે.
રમા બાળપણથી જ રમેશદાના પ્રભાવશાળીપણાં અને તેના કાર્યોથી પ્રભાવિત હતી .રમેશ તેને રાણી કહી સંબોધતો પલ્લી સમાજના આચરણથી તે ખૂબ જ ડરતી તે વિધવા સ્ત્રી હતી નાનાભાઈ જતીનની મિલકતની રખેવાળ હતી .વેણીના દુષ્કર્મોની તે માહિતગાર હતી. છતાં રમેશના ગામમાં આવ્યા પછી તે તેના રાહત કાર્યોથી અંદરથી ખુશ હતી. પોતે પણ ઈચ્છતી કે રમેશ સાથે તેનું નામ પણ સારા કાર્યોમાં લેવાય.ખોટી જુબાની આપી ગામ વાળા ભદ્ર લોકોનો સાથ આપી દુષ્કર્મની ભાગીદાર બની ગઈ હતી. આ પછી તેના મોટા ભાઈ જોડે ભાગીદારી નિભાવતી સ્ત્રી હોવા છતાં છળકપટ કરતી થઇ પણ અંતમાં એ જ ખટપટિયાઓની તે કલંક રૂપી નિશાન બની ગઈ. રમેશના જેલમાં ગયા પછી વેણીને રમેશના હિતેચ્છુઓ એ માર માર્યો ત્યારે તે બધો દોષ રમા પર ઢોળી ,રમેશ જેલમાંથી છૂટ્યા બાદ સ્વાગત કરવા ગયો અને રમા વિરુદ્ધના કાન ભંભેર્યા જેઠાઈમાએ જ્યારે જવાના સમયે રમા માટેની ચોખવટ કરી ત્યારે તેને પસ્તાવો થયો.રમા અંતે જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી સાથે તીર્થ કરવા નીકળી ગઈ.

રમાએ જતીનની બધી જ સંભાળ રાખવાનું ને તેની બધી મિલકત તે રમેશના નામે કરી જવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી .જતીનને તે રમેશ જેવો બનાવવા ઈચ્છે છે .રમેશ માટેની તેની શ્રદ્ધા છે કે રમેશની પેટાવેલી સદ્ કાર્યોની જ્યોત રોજ રોજ ઉજ્જ્વળ બનશે .એ પણ કહી જાય છે કે તેને માટે વેણી સાથે કદી પણ ઝઘડો નહીં કરે અને તેના અપરાધો જે પલ્લી સમાજના ડરથી કર્યા હતાં છતાં પણ કલંકનો ભોગ બની સજા ભોગવી રહી છે તે જાણી માફ કરી દેશે.

જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી પાસે સત્ય જાણ્યા પછી તે રમા માટે તેમને કહી દે છે કે તેને કહેજો કે તેણે કહ્યું છે તેમ જ થશે. આમ એક મૌન પ્રેમનો અંત આવે છે અને છતાં ઉજ્જવળ સમાજ ઘડાશે તેનું સ્વપ્ન પણ વાચકને મળે છે.

મિત્રો આપણે રમેશ માટે એટલું જરૂર કહી શકીએ કે ઈશ્વરને જો આ જગતમાં કંઈ કાર્ય કરવું હોય તો તે રમેશ જેવા મનુષ્યને તેના કાર્યનું દર્શન કરાવી જ દે છે. ત્યારે આપણામાં ઈશ્વર આસ્થા વધી જાય છે એટલે જ જે ઇસ્ટ માર્ગ સૂઝે તેમાં કાર્યરત થવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.શરદબાબુની આખી વાર્તામાંથી એટલું તારવી શકીએ કે પૃથ્વી પર ભલું કરવાનો ભાર જેણે જેણે પોતાની ઉપર લીધો છે તેના શત્રુઓની સંખ્યા હંમેશા વધતી જ જાય છે . તેનું મારણ પણ તે વ્યક્તિનાં સક્ષમ વ્યક્તિત્વમાં જ રહેલું હોય છે .
મિત્રો, આવતા અંકમાં જરૂર ફરી શરદબાબુની નવી વાર્તા સાથે મળીશું.

અસ્તુ
જયશ્રી પટેલ

સંસ્પર્શ-૧૯-

જિગીષા દિલીપ

મિત્રો,

ગીતા,વેદ ,ઉપનિષદો – બધાં વાંચતાં હોય છે પણ તેના વિચારોને વહેતા કરવા માટે ધ્રુવદાદાએ જે રીત અપનાવી છે તે સાવ નોખી છે. કોઈને પણ શિખામણ આપતા હોય તેમ ન લાગે અને છતાં તેમને જે કહેવું છે તે તેમના નવલકથાનાં પાત્રનાં સંવાદમાં દર્શાવી કે તેમના ધ્રુવગીતમાં ગાઈને દાદા આપણને તે પ્રમાણે જીવવાનો રસ્તો દર્શાવે છે. પોતે પણ તે મુજબ જીવવા અને વિચારવા માટે પ્રયત્નશીલ અને સજાગ હોય તેવું ચોક્કસ લાગે. તમે જ્યારે તમારો વિચાર તમારા સર્જનમાં રજૂ કરો છો ત્યારે તે માન્યતા અને વિચાર તમારામાં દ્રઢ પણ થતો જાય છે.દાદાનાં વર્તન અને વિચારમાં મને તેની આભા દેખાય છે.

‘અગ્નિકન્યા’ નવલકથામાં ગીતાનાં બીજા અધ્યાયનાં ૪૭માં અને ગીતાનાં સાર રૂપ શ્લોકને ચરિતાર્થ કરતો સુંદર સંવાદ કૃષ્ણ અને દ્રૌપદીનાં સંવાદમાં ધ્રુવદાદાએ રજૂ કર્યો છે.શ્લોક છે.

કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન |

મા કર્મફલહેતુ્ર્ભૂ: મા તે સડ્ગોસ્ત્વકર્મણિ॥

તેનો અર્થ છે. “ફળની આશા રાખ્યા વગર તું કર્મ કરતો જા.તું કર્મનાં ફળની ઈચ્છાવાળો ન થાય તેમ જ તારી કર્મ કરવામાં આસક્તિ ન થાઓ.”દ્રૌપદી, પોતાનાં ચીરહરણની વ્યથાથી અને દુર્યોધન,દુ:શાસનનાં દૂર્વ્યવહારથી તેમજ ભીષ્મપીતામહ, દ્રોણ જેવા ગુરુજનોની પોતાની બેઈજ્જતી પર રખાએલી ચુપકીદીથી આચારાએલ અધર્મથી જીવન પ્રત્યે ખૂબ નારાજ હતી. તેમાં પોતાનાં પાંચ મહારથી પતિઓ સાથે વનવાસથી વધુ વ્યાકુળ હતી ત્યારે કામ્યકવનમાં કૃ્ષ્ણ અને કૃષ્ણાનાં સંવાદમાં દ્રૌપદી કૃષ્ણને કહે છે”ગોવિંદ ,હું થાકી ગઈ છું.યુધિષ્ઠિર અને ભીમ જેવાને પણ સમજવા કઠિન તેવા ધર્મની સ્થાપના કરવાના કે અધર્મનો નાશ કરવાના આદર્શો મારા મનમાં રહ્યા નથી.હવે મારા મનમાં કંઈ પણ કરવાની ઈચ્છા વસતી નથી.

દ્રૌપદીની જીવન પ્રત્યેની ઉદાસીનતા સાવ સાહજિક છે. ત્યારે ગીતાનાં અને જીવનનાં સાર રૂપ વચન કૃષ્ણ ,દ્રૌપદીને હસતા હસતા કહે છે,”કૃષ્ણા,આપણને કંઈ જ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા ન હોય

ત્યારે જે કામ કરી શકાય તે જ સાચું કામ છે.કાર્યમાં આપણી જાતને સંડોવ્યા વગર થાય તેવું નિષ્કામ કર્મ જ સાચું કર્મ છે.”

આમ સંવાદ રચીને દાદાએ નિષ્કામ કર્મની વ્યાખ્યા અને તેની અગત્યતા સમજાવી,આપણે નિષ્કામ કર્મ કરતા કરતા જ જીવવું જોઈએ ,તે જ જીવનનો સાચો ધ્યેય છે તેમ દર્શાવ્યું છે.તો કૃષ્ણનાં વળતા જવાબમાં નીચેના શ્લોકની વાત દાદાએ આવરી લીધી છે.

પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ |

ઘર્મસંસ્થાપનાર્થાય સંભવામિ યુગે યુગે ॥

અર્થાત્ “સત્પુરુષોના રક્ષણ માટે,દુષ્ટોનાં વિનાશ માટે અને ધર્મની સ્થાપના માટે હું યુગે યુગે પ્રગટું છું.”

 

કૃષ્ણ દ્રૌપદીને કહે છે,” પાંચાલી,મેં મારું સમગ્ર જીવન ધર્મની પુન: સ્થાપના માટે સમર્પી દીધું છે.મારે આર્યાવર્તને બેઠું કરવું છે.ક્ષુદ્ર ગણાતા માનવીને પ્રતિષ્ઠિત જીવન આપવું છે.પ્રજા પર ત્રાસ ગુજારતા અને તેને નિર્વીર્ય બનાવી દેતા શાસકોને સ્થાને મારે પ્રજાને ખમીરવંતા બનાવે તેવા શાસકો સ્થાપવા છે. માનવીને સાચો ધર્મ શો છે તેનું જ્ઞાન પ્રવર્તાવવું છે”

આ સંવાદ દ્વારા ધ્રુવદાદા ગીતાનાં “પરિત્રાણાય સાધૂનાં”શ્લોકની વાત આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે.આટલી કૃષ્ણની વાતથી દ્રૌપદી તેમની સાથે સંમત નથી થતી ત્યારે કર્મફળની વ્યાખ્યા સમજાવતાં કૃષ્ણ કહે છે,”મને શું મળ્યું તેનો હું વિચાર કરતો નથી. મેં તને કહ્યું તેમ મારા કોઈ કર્મ સાથે હું મારી જાતને સાંકળતો નથી. તમામ બંધનોથી દૂર રહીને હું ફક્ત કર્મ જ કરું છું. તેથી મારા માટે નિષ્ફળ-સફળ જેવું કશું જ નથી. મારે માટે માત્ર એક વસ્તુ છે.-કર્મ”

“સુખ દુઃખે સમો કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ” શ્લોકની વાત કૃષ્ણ કરતા હોય તેમ તે દ્રૌપદીને કહે છે”,જગત પોતાના કાર્યના પરિણામ પરથી સફળતા નિષ્ફળતાનું તારણ કાઢે છે.મારા માટે એવું નથી. પરિણામ ગમે તે આવે ,હું માત્ર કાર્યનો અધિકારી છું.તું કહે છે તેમ કદાચ આજની પરિસ્થિતિ બદલાવવામાં હું અસમર્થ રહું તો પણ તેનું મને દુ:ખ ન થાય ; સમર્થ રહું તો સુખ પણ ન થાય. આ સંવાદ મૂકી દાદાએ આપણને ગીતાનો સ્થિતપ્રજ્ઞતાનો સિધ્ધાંત સરળતાથી સમજવાનું કહ્યું છે.તેમજ સુખમાં અને દુ:ખમાં સમત્વ કેળવવાની શીખ કૃષ્ણનાં સંવાદ થકી આપી છે.

‘ પરિવર્તન જ જગતનો નિયમ છે, અને માનવીનાં જીવનમાં સુખ પછી દુ:ખ આવવાનું જ છે. અહીં કશું જ શાશ્વત નથી’ તે ગીતાનો સિદ્ધાંત સમજાવતો સંવાદ પણ દાદાએ કૃષ્ણનાં મુખેથી પ્રયોજ્યો છે.

કૃષ્ણ દ્રૌપદીને કહે છે,” પાંચાલી, તું ફક્ત કલ્પના કરે છે ; પરતું હું તો જાણું છું કે હું સફળ થાઉં તો પણ મેં સર્જેલી પરિસ્થિતિ કાયમ રહેવાની નથી.મારી આંખ મીંચાતાં મારું બધું નિર્માણ ધોવાઈ જશે.આ જગત વિચિત્ર છે. અહીં કશું જ શાશ્વત નથી.તેમજ કશું નાશ પણ પામતું નથી.બધું બદલાતું રહે છે.છતાં કંઈ બદલાતું નથી.”

“અગ્નિકન્યા” નવલકથામાં ધ્રુવદાદાએ કૃષ્ણ અને કૃષ્ણાનાં સંવાદ થકી કરેલ ગીતાનાં મૂળભૂત સિધ્ધાંતોની વાત આપણને સમજાઈ જાય તો જીવનમાં કોઈ દુ:ખ,ગ્લાનિ કે ફરિયાદ રહે નહીં.

અંતે કૃષ્ણ દ્રૌપદીને સાંત્વના આપતા કહે છે ,” દ્રૌપદી,આ જગતમાં દરેક માણસ એક યા બીજી રીતે દુ:ખી હોય જ છે. આપણે આપણા દુ:ખને અન્યનાં દુ: ખ કરતા મોટું ગણીએ છીએ તેથી મનને ક્લેશ થાય છે.આપણા દુ:ખને ગૌણ સમજીએ તો સુખનો અનુભવ થાય.તું તે સમજે અને અંતે સત્યનો વિજય છે તેવી શ્રધ્ધા રાખે તે માટે મેં તને આ કથા કહી છે”.

આ સંવાદ દ્વારા સત્યનો હંમેશા વિજય થાય છે માટે જીવનમાં હંમેશા સત્યના રાહે ચાલવું અને આપણે આપણા દુ:ખને મોટું ગણી દુ:ખી ના થવાની અણમોલ શીખ દાદા સૌને આપે છે.

આ સાથે જ “ અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ” અને “શિવોહમ્” ની આદિ શંકરાચાર્ય ની વેદાંતની ગહન વાત – “આપણે સૌ પરમનાં જ એક અંશ છીએ “વાત સરળતાથી સમજાવતાં ધ્રુવગીતની મજા માણીએ.

હરિ તને શું સ્મરીએ આપણ જળમાં જળ સમ રહીએ.

વણ બોલ્યે વણ સાંભળીએ પણ મબલખ વાતો કરીએ

કોને કોનાં દર્શન કરવા કોનું ધરવું ધ્યાન

ચાલને એવું રહીએ જેવું લીલાશ સાથે પાન

હું પાણી, તું દરિયો એમાં શું ડૂબીએ શું તરીએ

પાંખોને પીંછાથી ગણવી કેમ કરીને જુદી

હું થી તું અળગો છું એવી વાત કહીંથી સૂઝી

કોને જોડું હાથ ,ચરણમાં કોનાં જઈને પડીએ

હરિ તને શું સ્મરીએ આપણ જળમાં જળ સમ રહીએ

 

વાહ! કેટલું સરસ ગીત!ચાલો આ ગીતને જ સ્મરીને સમજીએ.

 

જિગીષા દિલીપ

જૂન ૧ લી ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ -૧૦ –

                  મિત્રો શરદબાબુની ગૄહદાહ વાર્તા એ સૂક્ષ્મ કરુણાની મહાકથા છે. આ વાર્તામાં તેઓએ બે મિત્રોની વાર્તા માંડી છે આ વાર્તાનો બંગાળી ભાષામાંથી ગુજરાતીમાં અનુવાદ ભોગીલાલ ગાંધી એ કર્યો છે.બંગાળના કેટલાક વિવેચકો શરદબાબુની આ નવલકથાને શ્રેષ્ઠ ગણે છે. તેમની આ નવલકથા મહાનવલકથા તો છે જ બીજી નવલકથાઓ કરતા આમાં કાર્ય નો પ્રવાહ તો છે જ, પણ તેથી વધુ મહત્વનું છે રજુ કરાયેલું જીવન દર્શન.
          બે મિત્રો સુરેશ અને મહિમ બાળપણના મિત્રો છે. બંને બાળપણથી જ ગામડામાં સાથે ભણ્યા .બંનેમાં આર્થિક રીતે ઘણો જ મોટો તફાવત સુરેશ અમીર મહિમ ગરીબ,પણ બન્નેનાં હૃદયમાં એકબીજા માટે ખૂબ જ પ્રેમ હતો. સુરેશના શરીરમાં જેવું  અસાધારણ બળ હતું તેવું જ તેનું હૈયું કોમલ  અને સ્નિગ્ધ હતું. પરિચત અપરિચિત  કોઈને વિશે પણ જો દુઃખ  કષ્ટની વાત સાંભળતો તો તેનું હૈયું ભરાઈ આવતું. નાનપણમાં તો તે એક માછલી સુધ્ધા મારી  શકતો નહોતો. જૈન પાડોશીની દેખા દેખી કંઈ કેટલાય દિવસ તે પણ ખિસ્સામાં. સોજી (એટલે ઘઉંનો જાડો લોટ) અને ખાંડ ભરી જતો અને નિશાળ જવાને બદલે ઝાડે ઝાડે ફરીને તે કીડીઓને ભોજન કરાવતો !આટલી જિંદગીમાં એને કંઈ કેટલીય વાર માસ માછનો ત્યાગ કર્યો હતો .પાછું ખાવા પણ લાગ્યો હતો .એનો કોઈ હિસાબ નથી. જેની ઉપર તે પ્રેમ રાખતો તેને માટે જાન છીડકતો .
       મહિમ  ખૂબ જીર્ણ, પાતળો અને આર્થિક અવ્યવસ્થા નબળી હોવાને કારણે પહેરણ પણ ફાટલું પહેરતો. નિશાળમાં તે સૌ કરતાં વધુ સુશીલ વિદ્યાર્થી હતો. પગના જોડા પણ જીર્ણ અને જૂના પહેરતો. તેનો ચહેરો નિસ્તેજ હતો,છતાં સુરેશને તેના તરફ  આકર્ષણ હતું. તેના પ્રત્યેનો પ્રેમ પૂરનાં પાણીની જેમ વધે તેમ વધતો ગયો હતો. આ વિદ્યાલયમાં ચર્ચાનો વિષય બની ગયો હતો.

         બંને આગળ ભણવા કલકત્તા ગયા મહિમને સ્કોલરશિપ મળી હતી, ચાર રૂપિયા. આ પૂજી લઇ તે કલકત્તા જવા નીકળી પડ્યો હતો .સુરેશ તેને તેની સાથે રહેવા આગ્રહ કરતો હતો પણ મહિમની  દૃઢતા તેનો નકાર જ કરતી.મહિમના ધર્મ માટેના વિચાર જોય સુરેશ ચિંતિત રહેતો તેને ખૂબ ટોકતો તેની સાથે ચર્ચા ટાળતો. મહિમ એક બ્રાહ્મોસમાજી કુટુંબનાં પરિચયમાં આવ્યો હતો. તે કેદાર બાબુનું કુટુંબ હતું.
કેદાર બાબુ મુખજ્જેનું ઘર ક્યાં આવેલું છે એ સુરેશ જાણતો હતો .તે ત્યાં મહિમને શોધતો શોધતો  પહોંચ્યો .તેને તે લોકો માટે જરાય માન નહોતું. પોતાના મિત્રને બ્રહ્મોસમાજીથી દૂર રાખવાનો નિર્ણય લઇ ત્યાં પહોંચ્યો હતો, પણ મહિમ તેને મળ્યો નહિ. તેમની દીકરી અચલા જરૂર મળી.તેને એમ હતું કે મહિમનું સત્ય જણાવીશ તો આ લોકો દૂર થશે .હા ,કેદાર બાબુને જરૂર ખરાબ લાગ્યું પણ અચલા બધું જ જાણતી હતી. અચલાને મળ્યા પછી સુરેશને પણ આ અચંલાનું મુખ અંગ ભાષા વર્તન બધું શરૂથી અંત સુધી વારંવાર યાદ આવવા લાગ્યું. તેને લાગ્યું પોતે જાણે તેણીથી ઉતરતો હોય. એક નશો મેદ જાણે ચઢ્યો હોય તેમ અનુભવવા લાગ્યો .આ તરુણીને પ્રાપ્ત કરવા કોઈ પણ પુરુષ જાણે પોતાનું દુર્ભાગ્ય ન પણ અહોભાગ્યતો છે જ એમ માનવા લાગતો.તે શાંત મક્કમ મનવાળી હતી.મહિમ  માટે બોલાયેલા ગમે તે શબ્દોથી પણ તે ચંચળ થઇ ગુસ્સે થઈ નહોતી કે દલીલ પણ નહોતી કરી .આ વિદ્યા તેણી જાણે મહિમ પાસેથી શીખી હોય એમ સુરેશ ને લાગતું હતું.
           મહિમને મળી પ્રેમ જતાવવો અને અચલા ને મળી મહિમને વખોડવો જાણે આ ક્રમ બની ગયો હતો સુરેશનો.તે દ્વિમુખી જીવન જીવતો હતો. હવે તે કેદાર બાબુને ત્યાં જતો આવતો થયો.જેને બ્રાહ્મોસમાજી કહી હડધૂત કરતો હતો તેને ત્યાં તે જમશે એમ પણ કહી ઊઠ્યો. ધીરે ધીરે કેદાર બાબુ એ પોતાનું મક્કમ મન કરી મહિમ સાથે દીકરી અચલાનાં લગ્ન ન કરવાનો નિર્ણય કરી લીધો.
            સુરેશે જ્યારે જાણ્યું કે કેદાર બાબુને બે ત્રણ હજારનું કર્જ  છે ત્યારે તેણે મોઘમ રીતે તે ભરપાય કરી દેવાનું સૂચન કેદાર બાબુને કર્યું ,તેમણે પણ મક્કમતાથી કહ્યું કે ઋણ ચૂકવી આગળ આ ઘર સુરેશ ને અચલાને આપી દેશે. દેવાની જાળમાં ફસાયેલા, વિપત્તિ ગ્રસ્ત પિતા અનેક અસત્ તથા  હીન કર્મો દ્વારા પણ તત્કાલ પોતાની આત્મરક્ષા કરવાને મથી રહ્યા છે .એ અચલાની જાણ બહાર નહોતું.
         અચલા  અસમંજશમાં ઘણું વિચારે છે .તેને થાય છે કે આ બે મિત્રોમાં એક ને મારે જાઓ કહી વિદાય આપવી જ પડશે.મહિમ તો તેની પર પરમ વિશ્વાસ કરી પોતાના કામે ગયો છે .તો સુરેશને લીધે પિતા ઉત્સાહિત થઈ ગયા છે. એટલે ધીરે ધીરે સુરેશને આશાઓ આપવા માંડી .તે ઈચ્છતી હતી કે  મહિમને સંદેશો પહોંચે ,પણ તે ક્યાં અને કઈ તરફ છે તે જાણી પણ નથી શકી. આમને આમ વારંવાર આવી સુરેશ અચલાની નજીક ને નજીક પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. એકવાર એક સાંજે બહારથી બંને ગાડીમાં પાછા આવ્યા અને રસ્તામાં વારંવાર અચલાના હાથ ને ચૂમી તે પ્રેમ જતાવવા લાગ્યો. ગાડી ઘર આગળ પહોંચી અને સુરેશ તેને હાથ પકડી ઊતારી રહ્યો હતો ત્યાં સામેજ મહિમને ઉભેલો જોયો.

      પરિસ્થિતિ એવી ઊભી થઈ કે જાણે ચોરી પકડાઈ ગઈ .મહિમના આશ્ચર્ય વચ્ચે સુરેશ અને અચલાની આટલી નજદીકિયા!   તેણે  જાણવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને એટલું જાણી શક્યો કે સુરેશે કેદાર બાબુને ઋણમાંથી મુક્ત કર્યા છે .કોને ખબર પણ અચલા હવે મક્કમ જ રહી. તેણીએ  સુરેશની એક ન સાંભળી. પિતાની પણ વાત કાને ધરી નહીં અને મહિમની તરફ ઝૂકેલી રહી.

        એક દિવસ એણે સુરેશને કહી દીધું કે મહિમ બિમાર  મિત્રની ખબર પૂછવા  આવી શકશે નહિ. તમે ડોક્ટર છો તો તમે જ  જાવ,અને તેણીએ મહિમને ન જવા દીધો ,મહિમને ના પાડવાનો અધિકાર તેણીને જ છે કહી તેણીએ સુરેશ ને કહી જ દીધું કે સુરેશનું સ્થાન ક્યાં અને કેટલે છે.સુરેશ અપમાન ન સહી શક્યો તે ચાલ્યો ગયો.

     થોડા જ દિવસમાં બંને પરણી ગયા.ગામડે ચાલ્યા ગયાં.  ત્યાં મહિમે પાર્ટનર સાથે દુકાન કરી .તે  દુકાન   ચાલી નહિ .અચલા હવે ધીરે ધીરે મહિમથી પરિચિત થવા લાગી. ત્રણ-ચાર મહિનામાં તો તેનાથી જાણે થાકી ગઈ શાંત અને સૌમ્યતા તેને ડંખવા લાગી .વારેવારે મહિમ સાથે બોલાચાલી થઈ જતી.એકવાર ફરી ઝંઝાવાત સમાન સુરેશ ગામડે પહોંચી ગયો. ત્યાંરથી ફરી અચલામાં  મહિમનો વિરોધ કરવા માટે જાણે કોઈ પીઠબળ મળી ગયું.

   એ સાંજે ટેબલ  પર પડેલી એક ચિઠ્ઠી પર એચલાની નજર પડી અને તે મૃણાલની હતી. તેણીએ લખ્યું હતું મહિમને ,”સેજદા મશાઈ ! શું કરો છો .પરમ દિવસથી તમારી રાહ જોઈ જોઈ તમારી મૄણાલની આંખો ઓગળી ગઈ,”

        મિત્રો ઘણી મોટી નવલકથા છે તેથી આપણે તેને બે વિભાગમાં જોઈશું . વધુ હવે આગળ  આવતા અંકે .સુરેશ મહિમની  મિત્રતા અને અચલાના જીવનનો ઝંઝાવત શું પરિણામ લાવે છે.
(ક્રમશઃ)
*જયશ્રી પટેલ .*
*૩|૪|૨૨*

સંસ્પર્શ -9

જીવનમાં મોજ કોણ કરી શકે? જે ખૂબ yવિદ્વાન છે,જેણે ખૂબ વાંચ્યું છે, કે જેની પાસે ખૂબ પૈસા છે તે. ના, તમે આવા ભ્રમમાં હોવ તો તરત જ તેને દૂર કરો. તમને એક એક ઉદાહરણ સાથે વાતો કરતાં કરતાં ધ્રુવદાદા સમુદ્રાન્તિકેમાં સમજાવી દે છે ,કે આ દરિયા કિનારે વસતાં લોકો ભણેલાં નથી ,તેમની પાસે એક ટંક ખાવનો રોટલો અને કાંદો છે ,પણ તેઓ મોજથી જીવે છે ,કોઈ ફરિયાદ વગર.તેમનું હ્રદય દરિયા જેટલું વિશાળ છે. તેમણે વેદ,ઉપનિષદ વાંચ્યાં નથી પણ તેમને માણસ માણસ પ્રત્યે અખૂટ પ્રેમ છે.પ્રકૃતિ ,પશુપંખી અને પરમની બનાવેલ સમગ્ર સમષ્ટિને તે સાચા હ્રદયથી મનભરીને ચાહે છે. સચ્ચાઈથી ચાહે છે. જેમાં ક્યાંય દેખાડો,દંભ નથી.અને તે અનુભવને આપણી સાથે વહેંચી દાદા આપણને પણ એજ નિર્દોષતા સાથે સરળતા અને સહજતાથી ચાહવાનું શીખવે છે.

‘સમુદ્રાન્તિકે’ માં ધ્રુવદાદાએ દરિયા કિનારે વસતાં લોકોની વાતચીતમાંથી તારણ કાઢી ,સંવાદોમાં જે શબ્દો મૂક્યાં છે તે ખરેખર એક એક વાક્યોમાં આપણને જીવનનું તત્વજ્ઞાન પીરસી જાય છે. એક વૃદ્ધ સ્ત્રી જે ચાલી પણ નથી શકતી ,તે દરિયે ન્હાવા આવે છે.તેને જ્યારે કહેવામાં આવે છે કે એક ડોલમાં દરિયાનું પાણી લાવી આપીએ ,તમે તેનાથી નાહી લો.ત્યારે તે કહે છે,” દરિયો કંઈ ડોલમાં ના સમાય.”કેટલી મોટી વાત કરી આ વૃદ્ધાએ! દાદા કહે છે,આ વૃદ્ધ સ્ત્રી ભલે ધાર્મિક તહેવારે અહીં આવી છે પણ તેને અહીં લાવનાર માત્ર ધર્મ નથી. તે તો તેના દરિયાને મળવા આવી છે. એ દરિયો, જેણે તેના બાળપણને શંખલા – છીપલાની ભેટ ધરીને શણગાર્યું છે.તેની યુવાનીને મૃદુ તરંગોથી ભીંજવી છે. તેના સમગ્ર જીવનનાં કડવા-મીઠાં સ્મરણોનો જે સાક્ષી રહ્યો છે.તે દરિયો આ વૃદ્ધાને સાવ પોતીકો લાગે છે. તેને દરિયાને મળવું છે કારણ તે તેના દરિયાને અઢળક પ્રેમ કરે છે,તે તેના પ્રેમમાં ભીંજાઈ જીવનની પાછલી અવસ્થામાં આનંદ લેવા ઈચ્છે છે.

સમુદ્રાન્તિકેનો નાયક ,રાત્રે ક્રિષ્ના સાથે દરિયામાં શઢવાળી હોડીમાં સફર કરી રહ્યો હોય છે ,ત્યારે પણ ક્રિષ્ના કહે છે,” બધાંને બે જણ હંકારે, એક ઉપરવાળો ને બીજો દરિયો.’ભગવાન જેટલી જ લાગણી ,પ્રેમ અને મહત્વ તેઓ દરિયાને આપે છે.અને આ ખારાપાટનાં લોકોનો પ્રકૃતિનાં સર્જન પર પ્રેમ જોઈ ,આપણો દ્રષ્ટિકોણ પણ દરિયા માટે બદલાઈ જાય છે.

સુખી માણસ કોણ? કે સુખની વ્યાખ્યા શું ? મોજમાં જિંદગી કેવીરીતે ગુજારાય ? તેનો સુંદર સંદેશ પણ આ દરિયા કિનારે વસતાં લોકો આપણને આપે છે. દરિયા કિનારાની આ પથરાળ જમીનમાં અનાજ પકવવું કેટલું અઘરું છે? ભર બપોરની પરસેવે રેબઝેબ કરતી ગરમીમાં કામ કરતાં ખેડૂત આદિવાસીને જ્યારે નાયક પૂછે છે ,’કેમ છે?’ ત્યારે તે જવાબ આપે છે “ હાકલાં છીએ.” એટલે કે ખૂબ મઝામાં છીએ. અને ધ્રુવદાદાના સૌને ખૂબ ગમતા ગીતનું સર્જન થાય છે.

ઓચિંતું કોઈ મને રસ્તે મળે ને કદી ધીરેથી પૂછે કે કેમ છે?

આપણે તો કહીએ કે દરિયા શી મોજમાં ને ઉપરથી કુદરતની રહેમ છે.

ફાટેલા ખિસ્સાની આડમાં મૂકી છે અમે છલકાતી મલકાતી મોજ

એકલી ઊભું ને તોય મેળામાં હોઉં એવું લાગ્યા કરે છે મને રોજ

તાળું વસાય નહીં એવડી પટારીમાં આપણો ખજાનો હેમખેમ છે

આપણે તો કહીએ કે દરિયા શી મોજ માં ને ઉપરથી કુદરતની રહેમ છે. 

ધ્રુવદાદાનું આ ખૂબ વખણાએલું અને સૌનાં ખૂબ ગમતા ગીતમાં દાદા કહેવા માંગે છે ,આપણી પાસે પ્રભુની કૃપાથી બધુંજ હોવા છતાં કોઈ પૂછે કે ,કેમછો ? તો આપણને અનેક ફરિયાદો હોય છે. આ આદિવાસી ખેડૂત પાસે ફાટેલા કપડાં ,માથે ધગધગતો તપેલો સૂરજ, કાળીમજૂરીને અંતે પરાણે મળતો રોટલો અને રહેવા માટે નાની ઝૂંપડી છે,પણ છતાં એ કેટલો આનંદસભર જિંદગી જીવી ,પોતે રસ્તે જનારને પણ પોતાનો સાવ અંગત હોય તેમ ‘બાપા ,હાકલા છીએ ‘ તેમ કહે છે. જિંદગી કેમ જીવવી જોઈએ ,ફરિયાદ વગર મોજથી ,તે આ નાના માણસ પાસેથી શીખવાનું છે.તે તો દરિયા પાસે રહી દરિયાની જેમ જ હિલ્લોળા લેતો પોતાનું જીવન ગુજારે છે.

તેણે તો તેનાં ફાટેલા ખિસ્સામાં પણ પોતાની મોજને સાચવીને મૂકી છે.તેની પાસે કોઈ કિંમતી ખજાનો નથી પણ તેના આનંદ અને મનની મોજનો ખજાનો કિંમતી દરદાગીના અને પૈસાથી પણ વધારે છે.એની ભીતરની મોજ એટલી મોટી છે કે તેને પેટી પણ નાની પડે.એ એના ,અંદરનાં આનંદથી એટલો છલોછલ છે ,એટલે રસ્તે જતાં આવતાં લોકો પણ તેને પોતાનાં લાગે છે, એને ક્યારેય એકલાપણું લાગતું નથી. આનંદથી હર્યોભર્યો આ દૂબળો, હંમેશા મેળામાં ફરતો હોય તેવો આનંદ અનુભવે છે. આને ક્યાં જવાની જરૂર છે હિમાલયમાં તપ કરવા કે શાસ્ત્રોને વાંચવાંની!

અને આ મસ્તમૌલા આદમીને જોઈ ધ્રુવદાદા આગળ ગાય છે.

આંખોમાં પાણી તો આવે ને જાય નથી ભીતર ભીનાશ થતી ઓછી,

વધઘટનો કાંઠાંઓ રાખે હિસાબ નથી પરવા સમંદરને હોતી,

સૂરજ તો ઊગે ને આથમીયે જાય મારી ઉપર આકાશ એમનેમ છે

આપણે તો કહીએ કે દરિયા -શી મોજમાં ને ઉપરથી કુદરતની રહેમ છે

જીવનની કઠિનાઈઓ સાથે જીવતાં આ નિર્મળ હ્રદયનાં લોકોનાં જીવનમાં આંખમાં પાણી આવી જાય એટલી મુશ્કેલીઓ આવે છે પણ તેની સામે તેઓ ઝઝૂમે છે .પણ તેમની ભીતર રહેલી પ્રેમની ,લાગણીની,દરેક માનવને,સૃષ્ટિનાં સર્જનને અને તેના થકી પરમને ચાહવાની ભીનાશ ઓછી નથી થતી.દરિયાની ભરતી ઓટ ની ચિંતા કિનારાને કરવી હોય તો કરે, દરિયો તો તેની જરાયે પરવા કરતો નથી. એવીરીતે દરિયા કિનારે

વસતાં માનવીઓ પણ સૂરજ આથમે કે ઊગે,સુખ દુ:ખ આવે અને જાય પરતું આકાશની જેમ અડગ રહી તેમનો જીવન જીવવાનો સિધ્ધાંત અને સરળતા ,નિખાલસતા અને પ્રેમને એમનેમ રાખીને મોજમાં જીવે છે.તેમજ દરિયાશી મોજને પણ કુદરતની રહેમ સમજે છે.

ધ્રુવદાદાનું આ ગીત દુનિયાનાં દરેકે દરેક માનવીને કેટલી મોટી શીખ આપી જાય છે?આપણે માત્ર ને માત્ર આ ગીતને યાદ રાખીને જીવીએ તો પણ હંમેશા ખુશી અને આનંદથી દરિયા શી મોજમાં જીવી શકીએ.

જિગીષા દિલીપ

૨૨મી માર્ચ ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ શ્રેણી… ૭ જયશ્રી પટેલ.

      શરદબાબુની લઘુનવલકથામાંની એક અન્ય કરૂણ નવલકથા “વિરાજ વહુ” જેના વિશે કહેતા ગર્વ થાય છે કે ૧૯૫૪માં બિમલ રૉયના દિર્ગશનમાં હિન્દી સિનેમા આવી તેમાં અભિભટ્ટાચાર્ય અને સુંદર અભિનેત્રી કામિની કૌશલ, શકુંતલા પરાંજપે, પ્રાણ જેવા પાત્રોએ સુંદર ન્યાય આપ્યો .બંગાળી ફિલ્મ બની ૧૯૭૨માં ઉત્તમ કલાકારો ઉત્તમ કુમાર અને માધવી મુખર્જી, બિકાસ રોય, અનુપકુમાર વગેરે લઈને મનુસેન આવ્યા. ગુજરાતી લેખક શિવકુમાર જોશી એ આ નવલકથાનું નાટ્યમાં રૂપાંતર કર્યું.
         અહીં વિરાજ વહુનું મુખ્ય પાત્ર વિરાજ પોતે છે. આપણે જાણીએ છીએ શરદબાબુના સ્ત્રી પાત્રો બંને પ્રકારના હોય છે. પવિત્ર પાવન અને લાંછન યુક્ત સ્ત્રીઓ .અહીં આ નવલકથામાં વિરાજ વહુ એટલી પવિત્ર છે કે તેનાથી નાની વહુ તેના પગલેને તેની પ્રણાલીથી જીવવા માંગે છે, તો સુંદરીનું પાત્ર પૂરેપૂરૂ લાંછન યુક્ત છે .તે જમીનદાર અને ગામના દરેક પુરુષ ને લલચાવી લે છે અને તેઓના ચંદ રૂપિયાથી પોતાનું જીવન જીવે છે.
      મિત્રો ,આ વાર્તા બંગાળના હુગલી જીલ્લાના  સંતગ્રામ નામે ગામની આસપાસ ફરે છે .બે ભાઈઓ નીલાંબર ચક્રવર્તી અને પીતાંબર ચક્રવર્તીના પરિવારની છે .જેમાં બન્નેની પત્નીઓ વિરાજ અને મોહિનીનો પણ સમાવેશ છે ,
તો સાથે બન્નેની નાની બહેન  હરિમતિ એટલે કીકી પણ કુટુંબનો હિસ્સો હતી .હસી ખુશી સંયુક્ત કુટુંબ જીવતું હતું નીલાંબર ઓછા બોલો  અને સરળ સ્વભાવનો હતો. પારકાના દુ:ખે દુ:ખી થનારો અને કોઈપણ સંજોગોમાં ગામના નાના મોટા જાત-પાતના વિરોધ વિના પ્રસંગો સાચવનાર વ્યક્તિ હતો. તેના વ્યક્તિત્વમાં ભક્તિ જ ભક્તિ હતી ,ક્યાંય કપટ નહોતું. શરીરે શોષ્ટવે  તે ખૂબ ઊંચો ગૌરવાન સશક્ત હતો .ફક્ત એક બૂરી આદત પડી ગઈ હતી નશાખોરી અને તે પણ ભાંગનું સેવન કરતો હતો .ભાન ભૂલી જતો ન બોલવાનું બોલી નાંખતો એકવાર સતીવ્રતા પત્નીને છુટ્ટો ડાબડો મારી ને ઘાયલ કરી નાખી હતી .પત્ની વિરાજને બેહદ ચાહતો હતો. તેમાં વાસના નહોતી .તે બન્ને નાનપણથી જ પરણ્યા ત્યારથી એકબીજાના પૂરક હતા .ગામવાસીઓને તેના માટે અંધશ્રધ્ધા હતી.
        પીતામ્બર ભાઈથી  સાવ જ જુદી માટીનો હતો. તે દેખાવે પણ ઠીંગણો અને પાતળો હતો. કોઈ મૃત્યુ પામે તો પણ જાણે તે ડરી જતો .મોટા ભાઈની જેમ મૂર્ખ નહોતો. મૂર્ખાઈને તો પાસે પણ ઢૂકવા દેતો નહીં. સવારના પહોરમાં ભાત ખાય દફ્તર બગલમાં ઘાલી હુગલી અદાલતની આથમણી કોરે એક ઝાડ નીચે બેસી લખાણપટ્ટી કરી થોડું ઘણું કમાઈ લેતો. ઘરે પહોંચી કમાયેલા રૂપિયા પેટીમાં સંભાળીને મૂકી દેતો રાતનાં ઘરનાં બારી-બારણાં બંધ કર્યા છે કે નહીં તેની ખાતરી કરી જ સૂતો ,કંજૂસ હતો ખર્ચા તેને પસંદ ન હતા .

      હરિમતિ(કીકી) તેઓની નાની બહેન હતી ઘરમાં કૂદતી ફરતી રહેતી ,ભાઈને ભાભીની  ફરિયાદ કરતી રહેતી અને ભાઈ નિલાંબરના લાડ પામતી રહેતી.

        વિરાજ વહુ મોટી હતી તેને માટે પતિ ભક્તિ ખૂબ જ મહત્વની હતી .તેના ચરિત્ર માટે ગામની વહુ વારુઓને ખૂબ જ માન હતું.તે ભારતીય નારીઓ, સતીસાવિત્રીથી એ કંઇ કમ ન હતી .તેને તેના સતીત્વ પર ખૂબ જ ગર્વ હતો તે દ્રઢતાપૂર્વક માનતી કે પોતે પણ સતી સાવિત્રી જેટલી જ પવિત્ર છે. કેટલીય વાર વાંચક જયારે વિરાજ વહુ વાંચવા બેસે તો તેને લાગે કે આ વિરાજ વહુનું દુઃખ જરા પણ ઓછું થાય તો સારું .પતિને પરમેશ્વરની જેમ નાનપણથી ચાહતી પણ પતિ ભક્તિને લીધે તે મોટી થાપ ખાઈ ગઈ હતી. મોહિની તેના પતિથી ધરતી પર પોતાની જેઠાણી જેટલું મહત્વ મળે તેવી તેના ચરણોમાં રહી આશિષ માંગતી. અણીના સમયે પતિથી ડરી છુપાઈને પોતાના વિચારથી પોતાના પિયરથી મળેલી માળા જેઠાણીને ચરણે ધરી દીધી હતી.
        હરિમતિ દિવસે દિવસે મોટી થતી ગઈ, તેના વિવાહ જેની સાથે થયેલ તેની સાથે લગ્ન નક્કી કરતા નીલામ્બર બહેનના સાસરીવાળાની બધી માંગ પૂરી કરવાનું વચન આપી પાછો ફરતા પીતાંબર આ વાત સાંભળી મોં  ફેરવી લે છે ,જે એના સ્વભાવમાં હતું નિલાંબર પાસે ભાગ માંગી લઇ , ઘરની વચ્ચે દીવાલ ચણાવી દેતા આ નિલાંબર સહી શકતો નથી. પોતાના હિસાબની બધી જમીન વિરાજનાં દરદાગિના બધું વેંચીસાટી બહેનને સાસરે વિદાય  કરી .જમાઈને ભણવાનો ખર્ચો પણ પૂરો પાડ્યો .જુઓ પોતાની વહાલીબેન પાછળ નીલામ્બરનો ત્યાગ એટલો છે કે હવે ઘરમાં ખાવાના ફાંફાં પડવા લાગ્યાં,આખરે હસતું રમતું જોડું દુઃખનાં પહાડ નીચે જીવવા લાગ્યું બન્ને પતિ-પત્ની અતિ પ્રેમ હોવા છતાં તણાવમાં જીવવા લાગ્યાં .એકબીજાની સામે આપવાનું ટાળવા લાગ્યાં વિરાટ ઘરમાં જ પૂરાઈ રહેવા લાગી .સુંદરી જે ઘરની દાસી હતી તેનાથી આ જોવાતું નથી .વિરાજનું રૂપ અસાધારણ હતું .તેના રૂપનો દિવાનો નદીને સામે પાર એક જમીનદાર રહેતો હતો, નામ રાજેન્દ્ર વારંવાર તે સામે આવી જતો એકવાર વિરાજને નાની વહુ વહેલી સવારે પાણી લેવા ગયાં તે ત્યારે પણ હાજર હતો. વિરાજને પોતાના પતિ પર   વિશ્વાસ હતો તેથી ત્યાં જ ઉભી ઉભી તેને ખખડાવી નાખ્યો. આ દ્રશ્ય પીતામ્બરે જોયું .તે તેને નાની વહુને મારવા લાગ્યો ને વિરાજ માટે ગમે તેમ બોલ્યો છતાં નીલામ્બરે એ રાત્રે વિરાજને પોતાની પાસે ખેંચી વહાલ જ વરસાવ્યું હતું.ત્યારે તેણે કોઈ શંકા ના કરી .
         આ વાતને સમય વીત્યો પણ ખાવાના ફાંફાંને કારણે વિરાજ એકવાર ચમાર તુલસી ને ત્યાં જાડા ચોખા માંગવા ગઈ  શરમ મૂકી ગઈ હતી .વિરાજનાં મેહેણાંથી થાકી નીલામ્બર ભૂખ્યો-તરસ્યો ત્રણ દિવસ સુધી ઘરે નહોતો આવ્યો, ત્રણ દિવસથી વિરાટ પણ ભૂખી તરસી હતી . તે જ દિવસે નીલામ્બર નશામાં ગમે તેમ બોલ્યો અને પાન નો ડબ્બો તેના માથા પર ઝીંકી દીધો ,તેણી લોહીલુહાણ થઈ ગઈ .પોતાના આત્મસન્માનને ઠેસ પહોંચતાં ,એ સ્ત્રી જાઉં છું કહી નીકળી પડી. પોતાના જ હાથ-પગ પાલવને સાડીના છેડે બાંધી તેણી નદીમાં ઝંપલાવી દેવાનું વિચારે છે, પણ વિચાર બદલતા સુંદરી પાસે ગઈ. જુઓ ક્રોધ શું કરાવે છે?  
          નીલામ્બર અને નશો ઉતર્યો પછી જાણ થઈ કે વિરાટ તો તે રાત્રે લક્ષ્મી ને ત્યાં ચોખા લેવા ગઈ હતી પોતે શંકા કરી લાંછન લગાડયું અને તે પત્નીને ઓળખતો હતો તે અભિમાની હતી, તે કોઈનો પણ આશરો માંગે તેવી નહોતી. સુંદરી પાસે જાણ્યું તે રાત્રે તેને તે નાવડીમાં રાજેન્દ્ર પાસે છોડી આવી હતી .આ વાત નાની  વહુને જરા પણ પચી નહોતી .

      પીતામ્બર પણ પોતાના કર્મે સાપ કરડવાથી મૃત્યુ પામ્યો .નાની વહુ નીલામ્બરનું  બધું જ કામ કરતી ,બાબા કહેતી હતી .કીકી તેના સસરા તેના ફોઈજીનાં મૃત્યુ પછી સુખ પામી હતી .તે ગામમાં ભાઈઓ પાસે આવી ત્યારે તેણે કુટુંબ વેરવિખેર પોતાને કારણે થયેલું જોયું, તો તેણે મોટા ભાઈને લઈ પશ્ચિમ તરફ ફરવા જવાનું નક્કી કર્યું ,પણ નાની વહુ પોતાની દીદીની રાહ જોતી જ ગામમાં રહી ગઈ. જુઓ અહીં દેરાણીની જેઠાણી પ્રત્યેની અસીમ શ્રધ્ધાનાં દર્શન થાય છે, વાંચકવર્ગને.
        તે રાત્રે તેણી ખરેખર રાજેન્દ્ર પાસે ગઈ હતી પણ સતી સ્ત્રી શરીરને  રાજેન્દ્રને અડવા પણ ન દેતા નદીમાં કૂદી પડી. રાજેન્દ્ર કલકત્તા તરફ ભાગી ગયો આ વાતને પંદર  મહિનાથી વધુ પસાર થઈ જતાં નીલામ્બર પત્ની ને માફ કરી ચૂક્યો હતો .વિરાજ જ્યારે ભાનમાં આવી ત્યારે એક હાથ અને આંખે કાણી થઇ ચૂકી હતી. સાજી થતાં હુગલી છોડી દઈ દરદર  ભટકતી ભીખ માંગતી અને
ભીખારણની જેમ રહેતી હતી .

       આ બાજુ હરિમતિ મોટાભાઈને ઠેરઠેર જાત્રાએ કરાવી રહી હતી.  ત્યાં જગન્નાથથી વિરાજ પણ ઘર તરફ પ્રયાણ કરી રહી હતી, ઘરે જવાના વિચારથી તે સ્ફૂર્તિમાં આવી જતી ,પણ ધીરે-ધીરે વધુને વધુ કૃશ શરીર સાથ નથી આપતું. દામોદરના આ કાંઠે આવ્યા પછી તો તે હવે રસ્તામાં પડી રહેતી. કીકી અને નીલામ્બર પણ તારકેશ્વર પહોંચ્યા હતા. એ સાંજના વિરાજનાં મોઢામાંથી લોહી નીકળતું હતું .જ્યારે બેડોળ કૃશ શરીરને કારણે ભીખારણ સમજી બધાં તેની તરફ દયા બતાવતા. તે રસ્તે નલામ્બર ને કીકી ચાલી આવતા હતાં અને ભીખારણનો હાથ એક માનવના પગ તળે કચડાયો વેદનાથી એકદમ  ચીસ સંભળાય તે માણસ ઊભો રહ્યો અને બોલ્યો ,”અરરર! તમે પણ આમ રસ્તામાં સૂતા છો ?મારી મોટી ભૂલ થઈ ગઈ ,બહુ વાગ્યું તો નથી ?” અને અવાજ સાંભળી વિરાજે મોઢા પરથી કપડું હટાવ્યું અને પેલો માણસ તની તરફ  ઝૂકી જોઈને ચાલ્યો ગયો. સાંજ પડીને નિલામ્બરે કીકીને તે ભીખારણ પાસે મોકલી . તેણી તે સ્ત્રીના હાસ્ય પરથી ઓળખી. તેની ભાભી વિરાજ જ હતી. જુઓ મિત્રો ,ક્યાં અને કેવો મિલાપ? તેને નિલામ્બર ઉંચકી પોતાની ઓરડી પર લઈ આવ્યો. તેણી ઘરે જવાની જીદ કરતી હતી .તે બડબડાટ કરતી રહી. બધાં જ બકવાટમાં  તેણી તેની પવિત્રતા જાહેર કરતી હતી. નાની વહુ પણ આવી ગઈ. તેને સમજાવવામાં આવી  દવાદારૂ  માટે પણ તે પવિત્ર સ્ત્રીને મન દવાદારૂ તો નિલામ્બરના ચરણોમાં મૃત્યુ પામવું એ જ હતું. ખૂબ આસક્ત થયેલ તેણી અંતિમ ક્ષણોમાં સુંદરીને માફ કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરવા લાગી. પતિની ક્ષમા માંગી બીજા જન્મમાં તેની અને તેના કુટુંબમાં જન્મવાની વાત કરતી રહી . સવારના સૂર્યોદયના સમયે બધો જ બક્વાસ દબાવી દેતો શ્વાસ વધ્યો અને પતિના ખોળામાં અંતિમ શ્વાસ લઇ તે દુ:ખિયારીનાં પોતાના દુઃખનો અંત આવી ગયો .
          વિરાજ વહુ અસાધારણ રૂપવતી સ્ત્રી પોતાનું અપમાન પતિ દ્વારા ન સહન કરી શકી અને જીવનના અંતિમ વર્ષો અને અંતિમ પણ કેવા દુઃખમય ! આ સ્ત્રીનું દુ:ખ જોય  વાંચક ચોધાર આંસુએ રડે છે. એટલું જ કહીશ પોતાનાં ચારિત્ર્યનું અપમાન થાય તે સહન કરવું એ નાનીસૂની શક્તિ નથી .

        મિત્રો શરદબાબુની કરૂણાંતક કથાનો આ બીજો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો એટલે “વિરાજ વહુ” નવલકથા અને વાંચક વારંવાર વિનંતી કરે છે આ સ્ત્રીનાં જીવનમાં દુઃખ નો અંત ક્યારે અને કેમ આવશે ?

  આમ બધાં જ પાત્રોનો ઝીણવટથી આપણે આસ્વાદ માણ્યો ફરી આવતા અંકે નવી જ કથાવાર્તા લઈને આવીશ.

અસ્તુ.
જયશ્રી પટેલ

સંસ્પર્શ-૭

મિત્રો,

અકૂપારમાં ડોકિયું કરી આપણે ગીરનાં લોકોનાં હ્રદયની સરળતા,સહજતાને પારદર્શીતાને માણી,તેમની બોલીની મીઠાશને અને ગીરની મહેમાનગતિ માણી અને સૌથી વધુ આખું ગીર જાણે એક જ કુંટુંબનું બનેલું હોય તેવું માણસોનું એકબીજા સાથેનું ,તેમજ ગીરની પ્રકૃતિ સાથેનું,સાવજ,રોઝડા,ગિરવણ ગાયો ,ભેંસોં સાથેનું અનોખું જોડાણ પણ આપણને જીવન જીવવાની જાણે નવી રીત શીખવી ગયું.આપણે પણ આ જગતને “વસુધૈવ કુટુંમ્બકમ્” ની ભાવનાથી જોતાં શીખીv જઈએ તો આ યુધ્ધો,વેરઝેર સૌ શમી જાય અને સર્વત્ર શાંતિ ફેલાઈ જાય.

 

ચાલો ,હવે આપણી યાત્રા આગળ વધારીએ દરિયા સાથે. હા ,વાત કરીએ સમુદ્રાન્તિકેની.

સમુદ્રાન્તિકે એટલે સમુદ્રકિનારે વસતાં લોકોની અને અગાધ,અફાટ ,નિત્ય નવીન દેખાતો,મોજ કરતો અને મોજ કરાવતો ધ્રુવદાદાનાં પ્રિય દરિયા વિશેની.ધ્રુવદાદાનું બાળપણ જાફરાબાદનાં દરિયા કિનારે થોડો સમય વિતેલું. અને દાદાને દરિયો ખૂબ ગમે. એકવાર તે તેમના પિતા સાથે દરિયા કિનારે ચાલતા ,ચાલતા જતા હતા અને બાળક ધ્રુવે વિસ્મય સાથે તેમના પિતાને પૂછ્યું કે ,પપ્પા ,આમ ચાલતા ચાલતા આગળ ચાલ્યે જ જઈએ તો ક્યાં પહોંચાય?તેમના પિતાએ કહ્યું કે એ તો જઈએ તો ખબર પડે! અને આ જઈએ તો ખબર પડે તેમાંથી જ ક્યાંક આ શરુ થઈ દરિયા કિનારાની ધ્રુવદાદાની સફર.

 

તેમણે તેમની દરિયા કિનારે ,દરિયાને માણતાં માણતાં ,દરિયા પાસેથી,દરિયા કિનારાનાં લોકો પાસેથી તે જે કંઈ શીખ્યા અને તે અનુભવની વાત એટલે સમુદ્રાન્તિકે.મિત્રો સાથે ,તેમણે પ્રથમ જાફરાબાદથી પૂર્વ તરફ ગોપનાથ અને તેની વિરુધ્ધ દિશામાં પશ્ચિમ તરફ દીવ,સોમનાથ,ચોરવાડ,પોરબંદર,હર્ષદ,દ્વારકા સુધી તેમણે પ્રવાસ કર્યો .તેમની પ્રવાસની શરત એ રહેતી કે ખડકો અને કાદવ ન હોય ત્યાં સમુદ્ર અને કિનારો ભેગા થતાં હોય એ સ્થળે ચાલવું , રાત્રે જ્યાં પહોંચાય ત્યાં રોકાવું અને જે મળે તેનાથી ચલાવી લેવું.સમુદ્રાન્તિકેમાં દરિયો કથાનું પાત્ર કહો તો પાત્ર અને પૃષ્ઠભૂમિ કહો પૃષ્ઠભૂ છે.અને દરિયાની સાથે ચાલતા ધ્રુવદાદા તેમને દરિયા સાથે રહી શું અનુભવાય છે ?તેનું સુંદર ગીત પણ ગાયું છે, તો ચાલો સંભળાવું દરિયાનું ગીત.

 

દરિયાની કોઈ વાત વાયકાઓ હોય નહીં દરિયે દરેક વાત સાચી.

ઘર ઘર સચવાઈ હોય નોખી નોખી ને તોયે દરિયાની જાત એક પાકી.

 

કોઈ કહે મોજામાં આવે તે વેદના તો કોઈ ગણે ઊભરાતી મોજ.

દરિયો દિલદાર તમે માનો તે સાચ કહી આવતો રહેશે રોજ રોજ.

પીર છે કે પથ્થર તે ભીતરની વાત જેને આવડે તે જાણી લે આખી.

દરિયાની વાતો કંઈ વાયકાઓ હોય નહીં દરિયે દરેક વાત સાચી.

 

દરેક માનવ પોતાના મનનાં પ્રતિબિંબની જેમ પ્રકૃતિને નિહાળે છે. દરિયાનાં મોજાંને ઉછળતું ,કૂદતું કિનારા તરફ આવી રહેલું જોઈને કોઈક દુ:ખીયારાને દરિયો પોતાની વેદના ઉલેચતો ખારું ફીણ ઓકી રહેતો લાગે છે,તો મનમોજી ઇન્સાનને દરિયામાં મોજ ઊભરાતી દેખાય છે.આપણા ધ્રુવદાદાનાં પેલા ઓચિંતા મળેલા માણસને જીવનમાં લાગે છે તેવી.ધ્રુવદાદાને દરિયાની એટલે કે દરિયા કિનારે વસતાં લોકોની કોઈ વાત સામાન્ય વાયકા નહીં પણ દરેક વાત સાચી લાગે છે……

 

સમુદ્રાન્તિકેની વાત ટાંકીને કહું તો,તેનો નાયક એક સરકારી ઓફીસરના પરિવેશમાં ,કેમિકલની ફેક્ટરી કરવા દરિયા કિનારે જમીન જોવા આવ્યો છે અને મહાનગરની સભ્યતા નિભાવતો ,નાનકડી બાળકી જાનકીને તેની નાની અમથી વાડીનાં કૂવા પરની ડોલ ,પાણી કાઢવાં લેવા પૂછે છે કે “બહેન,તારી ડોલ લઉં?”અને એ દરિયાપાટની સભ્યતા સમજાવતી ન હોય તેમ જાનકી બોલે છે ,” તે લૈ લે ને ,આંય તને કોઈ ના નો પાડે.”અને એ બાળકીનાં તુંકારામાં નાયક તેની પદવી,તેની શહેરી સભ્યતા,કેળવણી બધું ભૂલી ,જાણે ઘોડિયે સૂતેલા બાળક જેવો બની જાય છે.નાયક રૂપે રહેલા ધ્રુવદાદા સમગ્ર ચેતનામાંથી મુક્ત ,નિર્બંધ બની વાડીનાં લીલાંછમ પર્ણોની લીલાશમાં ભળી લીલોછમ્મ આનંદ મનભરી માણે છે.કૂવામાંથી કાઢેલા પાણી જેવા પાણીનું દર્શન અને સ્પર્શમાં પણ તેમને કોઈ અલૌકિક સુખ અનુભવાય છે.

 

જ્યારે મહેમાન નાયકનાં જાનકીની મા દુ:ખણાં લે છે ત્યારે દરિયાપાટનાં ,આ અત્યંત ગરીબ પણ દિલનાં અમીર લોકોની શહેરનાં લોકો સાથે સરખામણી કરતાં ધ્રુવદાદા તેમનાં હ્રદયની પ્રેમ નીતરતી સચ્ચાઈ પર વારી જાય છે. જેની સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી એવી વ્યક્તિનાં દુ:ખ પણ દુ:ખણા લઈ પોતાને શીરે લઈ લેતાં આ માનવીઓની માનવતાથી દાદા પ્રભાવિત થઈ તેમનાં હ્રદયની ભાવના પર ઓવારી જાય છે.અને તેમના મુખમાંથી ગીત સરી પડે છે…..દરિયાની વાત કંઈ વાયકાઓ હોય નહીં દરિયે દરેક વાત સાચી.

આગળ ધ્રુવદાદા ગાય છે,”પીર કહે કે પથ્થર તે ભીતરની વાત જેને આવડે તે જાણી લે આખી.”

પથ્થરમાં પીર કે ભગવાન જોનાર માણસ પણ એ ભગવાનને પોતાની ભીતર જોતાં શીખી લે છે ત્યારે તે જીવનની સચ્ચાઈને જાણી લે છે.આમ દરિયા સાથે ,તેના મોજ ભરેલા મોજા સાથે એકમેક બની દાદા તેમનાં જીવનચિંતન ,મનનનાં હિલોળાં લે છે તેમાં અદીઠ , અગમ્ય અનાહતનો અનુભવ કરી આપણને પણ તે અનુભવ કરવા પ્રેરે છે.

 

આપણે જે આજકાલ આવીને ગોત્યાં તે છીપલાંને કાંઠો કહેવાય નહીં

ખારવાના દરિયા પર આવડા ભરોસાને વારતા ગણીને રહેવાય નહીં.

દરિયો તો જુગજૂનો જોગંદર જાગતો ને આપણી તો આવરદા કાચી.

દરિયાની વાતો કંઈ વાયકાઓ હોય નહીં દરિયે દરેક વાત સાચી.

 

દરિયા કિનારે રહેતાં ખારવાઓ દરિયાને દેવ ગણે છે અને તેમને તેમના દેવ પર અતૂટ વિશ્વાસ હોય છે.દાદા તે વિશ્વાસને અકબંધ રાખતાં ખૂબ સરસ વાત કરે છે. દરિયાને જૂનો જોગી કહી કહે છે.જન્માંતરથી અવિચળ,અનંત વહેતો હાજરાહજૂર દરિયો અવિનાશી છે ,આપણી આવરદા તો સાવ તેના પ્રમાણમાં ઓછી કે સાવ કાચી છે તો આ જોગંદરની બધી વાતોતો સાચી જ હોયને? ધ્રુવદાદાની સાથે આ સમુદ્રની સફર કરતાં તેમના ગીતોને સાંભળતાં આપણે પણ ચિંતનનાં દરિયે પહોંચી કોઈ મૌનની ભાષાને ઉકેલવામાં વ્યસ્ત થઈ જઈએ છીએ. સાગરની સાથે ભીતરમાં રહેલી કોઈ અનોખી સંવેદનાઓની મોજને અનુભવી ,અવિનાશી અહાલેક સાંભળી તરબતર થઈ જઈએ છીએ.દરિયો આપણને પણ સાદ કરી બોલાવતો સંભળાય છે. આપને પણ આવો અનુભવ કરવો હોય તો વાંચો તેમના પુસ્તક અને ગાઓ તેમના ગીત.

 

જિગીષા દિલીપ

૯ મી માર્ચ ૨૦૨૨

 

સંસ્પર્શ-2 જિગીષા દિલીપ

‘ગાય તેના ગીત’ આવું નામ આપી ,ક્યારેક વાદળને વરસાદ સાથે વાત કરતાં ,તો ક્યારેક પ્રેમની પરિભાષા શીખવતા ગીત ધ્રુવદાદાએ લખ્યાં છે.ક્યારેક માછલીની આંખની ભીનાશને વર્ણવતાં,લય અને શબ્દોનાં સાયુજ્ય સાથેનાં દરિયો,ડુંગરા,અને ગાઢ જંગલોમાં અનહદનો અનાહત નાદ સંભળાવતાં ધ્રુવદાદાનાં ગીતો તેમણે ગાનારનાં કરી દીધાં છે.આજનાં કલિયુગમાં લેખકો,કવિઓ અને સાહિત્યકારો પોતાની લખેલ એક લીટી કે શબ્દ માટે પણ પોતાના નામની માંગણી કરે છે ,ત્યારે દાદાએ તો પોતાની લય સાથે વહાવેલી લાગણીઓને ગીત ગાનારાને નામે કરી દીધી છે.અને ધ્રુવદાદા તેમના ગીતો ગાનાર સાથે પ્રેમથી વહેંચતા કહે છે,

તમે ગાયાં આકાશ ભરી પ્રીતે

તે ગીત કહો મારા કહેવાય કઈરીતે?

 

ગીતને તો અવતરવું ઇચ્છાથી હોય છે કે ચાલ જઈ કંઠ કંઠ મ્હાલીએ

આપણે તે એવડાં તો કેવડાં કે મારું છે ચાલ કહી ગજવામાં ઘાલીએ

 

જે પ્રેમ કરી પામે તે જીતે

તે ગીત હવે મારાં કહેવાય કઈરીતે

 

આમ ગીતને ગાનાર સૌનાં કરી દેનાર ધ્રુવદાદા પર એક દિવસ કલક્ત્તાનાં એક બાઉલનો (baul)ફોન આવ્યો કે ‘ધ્રુવદાદા મને તમારું એક ગીત મોકલો મારે તમારું ગીત ગાવું છે.’આ બાઉલને તેમણે ગીત લખીને મોકલ્યું અને બાઉલ એટલે કોણ અને તે લોકોની શરુઆત કરનાર લાલોનની સુંદર વાત દાદાએ મને કરી હતી તે કહું.

 

“બંગાળ અને કલકત્તાની એવી એક જાતિના લોકો છે જે તંત્ર,વૈષ્ણવ ,સુફીસમ,બૌધ્ધિસમ આ બધાં ધર્મોને ભેગા કરી બનાવેલ જુદા ધર્મમાં માને છે અને ગાઈ બજાવી પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે.આ બાઉલ લોકો ભગવા કપડાં પહેરી ભજનો પોતાની મસ્તીમાં મસ્ત થઈ ગાય છે .આ બાઉલ શબ્દ Vtula પરથી આવ્યો છે.Vtula means Vyakula. આ બાઉલને લોકો પાગલ ગણે છે. પણ બાઉલ લોકો પોતાના ગીત-સંગીત અને ભજનોમાં મસ્ત બની ભગવાન સાથે જોડાઈ જવા માંગે છે. તેમને નાતજાત ,ધર્મનાં વાડા નથી હોતા.દાદાએ આ બાઉલ પ્રથાની શરુઆત કેવીરીતે થઈ તેની પણ વાત મને સરસ રીતે સમજાવી હતી.

 

લાલોન નામનો એક છોકરો હતો. તે તેના શેઠ સાથે કામ કરતો હતો. શેઠને જગન્નાથ પુરી જવાનું થયું તો આ લાલન પણ શેઠની પાલખી સાથે ચાલે અને શેઠને પાણી કે જે વસ્તુ જોઈએ તે લાવી આપી ,પાલખી જોડે ચાલતાં ચાલતાં શેઠની સેવા કરે. રસ્તામાં હતાં ત્યાંજ લાલોનને શીતળા નીકળ્યા એટલે શેઠ તેને રસ્તામાં છોડીને આગળ નીકળી ગયાં. લાલોનને બેભાન અવસ્થામાં જોઈ એક મુસ્લિમ દંપતી લાલોનને પોતાને ઘેર લઈ ગયાં અને તેની સેવા કરી ,તેને સાજો કર્યો. સાજા થઈ ગયાં પછી લાલોન તેના ઘેર પાછો ગયો તો તેના માતા-પિતાએ અને ગામનાં લોકોએ ‘તું વટલાઈ ગયો છે’કહી, ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો. લાલોનને કંઈ સમજાયું નહીં કે ‘હું કેવીરીતે વટલાઈ ગયો? ‘આ ધર્મ અને નાત-જાતનાં ભેદભાવ પર તેને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો અને તે ગામને છેવાડે જઈ ,ફકીર બની તંબૂરા સાથે ભજન ગાઈ રહેવા લાગ્યો. આ લાલનની સાથે જે લોકો જોડાયા તે બાઉલ લોકો ગામનાં છેવાડે ભજન ગાઈને પોતાનો જીવન નિર્વાહ કરે અને આ લોકો બાઉલ તરીકે બંગાળ અને કલકત્તામાં ઓળખાય છે.આ બાઉલ ફકીરો ભગવા કપડાં પહેરી ભજનો ગાય છે અને કોઈ નાત-જાતનાં કે ધર્મનાં વાડામાં માનતા નથી.

 

જે નાતજાત અને ધર્મનાં વાડામાં પોતે પણ નથી માનતા અને પોતાનાં ગીત ગાઈને પ્રકૃતિ સાથે જોડાઈ પરમ સાથે જોડાવવાનો આનંદ લે છે,તે ધ્રુવદાદાએ આવું સરસ ગીત “અમે જળને ઝંકાર્યા તો વાદળ થઈ ગયું“બાઉલને લખીને મોકલ્યું .આ ગીત તેમનાં “ગાય તેનાં ગીત” પુસ્તક ની પ્રસ્તાવનાનું ગીત છે.

 

હમણાં જ ક્યાંક સાંભળ્યું હતું કે અંતરમાં અજવાળા પાથરવા અજવાળાનાં સાત મેઘધનુષ રંગોની જરુર પડે. તે રંગો છે જ્ઞાન,સત્ય,પ્રેમ,સર્જન,સેવા,શ્રધ્ધા અને આનંદનાં રંગો.આ સાત રંગો તમે પામી શકો તો તમે જીવનમાં અજવાળું પ્રાપ્ત કરી શકો. સ્વપ્નવત્ જીવનમાંથી જ્ઞાનનાં પ્રકાશને પાથરી ભીતરને જગાડવાનું છે.ધ્રુવદાદાએ કેટલી સરસ વાત કરી કે ‘નીંદર ઓઢી તું આંખો ખોલ.’ પ્રેમ અને સત્યનાં જ્ઞાનથી કરાએલ આ સર્જનનો સ્પર્શ મને કોઈ અનોખા આનંદ તરફ ખેંચી જાય છે.આગળનાં શબ્દો તો જૂઓ,

 

અમે પરોઢિયે વહી આવ્યો ટહુકો સાંભળ્યો

 

વૃક્ષોને પૂછ્યું કોનો આ બોલ

 

પાને-પાન ઊછળતી ચમકી ચાંદની

 

શબદ કહે તું સાતે સાંકળ તોડ

 

શબદની સાંકળ ખોલી બોલવાનું નથી પણ મૌનનો મહિમા કરવાનું આપણને ધ્રુવદાદા શીખવે છે.માણસ સૌથી ખુશ ક્યારે થાય છે? જ્યારે તે પોતાની જાતને ભૂલી પ્રકૃતિનાં સર્જનમાં ખોવાઈ જાય છે.હિમાલયનાં બરફાચ્છાદિત પહાડોની વાદીઓમાં, ખળખળ વહેતી નદીનાં પ્રવાહ પાસે,કૈલાસની પરિક્રમા કરતાં ,૨૧૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ પૂનમની રાતે ,નભમંડળનાં ચમકતાં તારલાઓની રજાઈ નીચે ઊભા રહી, ખુદને ભૂલી ચાંદની રાતમાં ખોવાઈ જાવ તે જ શું મોક્ષ નથી?સત્ ચિત્ આનંદ એટલે સ્વ ને ભૂલી જવું.એ અનુભવ જ રુચિકર,અદ્વિતીય,અનોખો અને અદ્ભૂત હોય છે.પ્રકૃતિ પાસે જવા માણસ પ્રેરાય છે કે તેની પાસે જઈ માણસ એવો આનંદ મેળવે છે કે તે મેળવ્યા પછી તે બધું ભૂલી એમાં ખોવાઈ જાય છે.બધું ભૂલી ,તમારી જાતને પણ ભૂલી ,ખોવાઈ જવું તે જ મોક્ષ અને તે જ ધ્યાન નથી શું?

 

અજવાળાની યાત્રા સહેલી નથી પણ ધ્રુવદાદાની આંગળી પકડી ચાલીશું ,તો જરૂર સફરમાં આગળ વધાશે ખરું! દાદા આપણને રસ્તો બતાવવા દીવો તો ધરશે જ.શબદને છોડી ,અક્ષરને ગ્રંથોમાં વાંચી રટવા કે ઓળખવાનો બદલે દાદા શું કરવાનું કહે છે તે તો સાંભળો,

 

અમે ગ્રંથોને ખોલ્યા ને કોરા સાંભળ્યા

 

અક્ષર બોલ્યા ઓળખવાનું છોડ

 

અમે

 

‘નહીં ગુરુ’ ‘નહીં જ્ઞાન ‘લઈ નીકળ્યા

 

ડુંગર માથે રણકી ઊઠ્યા ઢોલ.

 

અને મને યાદ આવે છે કોઈ અજ્ઞાત કવિની પંક્તિઓ ,

 

તું રાખ ભરોસો ખુદપર,તું શાને શોધે છે ફરીસ્તાઓ,

સમંદરનાં પક્ષી પાસે ક્યાં હોય છે નકશાઓ

તોય શોધી લે છે રસ્તાઓ…..

 

આપણે ત્યાં કવિવર ટાગોરની ,શરદબાબુ અને બંકીમચંદ્રની કવિતાઓ અને વાર્તાઓનો બંગાળીમાંથી ગુજરાતીમાં અનુવાદ થયા છે અને આપણે વાંચ્યાં છે. પણ ધ્રુવદાદાનું આ ગીત

‘ અમે જળને ઝંકાર્યા તો વાદળ થઈ ગયું,માટી ફંફોસી તો મહોર્યા મોલ’

ધ્રુવદાદાએ આ બાઉલ લોકોને માટે લખીને મોકલ્યું ,જે તે લોકોએ બંગાળીમાં અનુવાદ કરીને ભાવથી ગાયું.જે તમે અહીં મૂકેલ યુ ટ્યુબમાં માણી શકશો.

 

ધ્રુવદાદાનાં ગીતો તેમણે પાઠ્યપુસ્તકનાં ઇતિહાસને ચાતરીને મનુષ્યનાં નૈસર્ગિક ઇતિહાસને સમજવા મથતાં માનવબાળને અર્પણ કર્યા છે.શબનમ વિરમાણી,વિપુલ રીખી,રાસબિહારી દેસાઈ,જન્મેજય વૈધ,ક્ષેમુભાઈ દિવેટીયા,અમર ભટ્ટ જેવા ખૂબ ઊંચાં ગજાનાં અને હવેતો નીલા ફિલ્મ્સનાં અનેક સુંદર ગાયકોએ ધ્રુવગીત ગાઈ ઘ્રુવગીતને પોતાનાં સ્વર આપી આપણા સુધી પહોંચાડ્યાં છે.

 

ધ્રુવદાદાનાં આવા જ મનને પ્રફુલ્લિત કરી મોજ કરાવતાં અને જીવનની સાચી ફિલસુફી સહજતાથી સમજાવતાં બીજા ગીતની વાત કરતાં મળીશું આવતા અંકે.

 

જિગીષા દિલીપ

૨/૨/૨૦૨૨

https://youtu.be/OyV8-g7dxUI

વિસ્તૃતિ શ્રેણી નં :૧ જયશ્રી પટેલ*

*
*મિત્રો,
હું છેલ્લે ૧૪વર્ષ પહેલાં કલકત્તાનાં એરપોર્ટ પર ઉતરી તો મારી આંખોમાં સમાયેલા એ કલકત્તાને પામી હું હર્ષાય ગઈ હતી.ઉગતી સવારે શંખનાદોનો ધ્વની અને દુર્ગાપૂજા કરવા જતી સફેદ ને લાલબોર્ડરવાળી બેંગોલી સાડી પહેરેલી સુંદર બંગાળી સ્ત્રીઓ, એ જ રસ્તા વચ્ચે દોડતી ટ્રામો અને બંગાળી બાબુઓ ને પેલી કાળી પીળી
ટેક્સીઓ , નાની ઢબનાં મકાનો ને ઘરે ઘરે તુલસી ક્યારાઓ..
હા, આ જ વર્ણન મારા પ્રિય લેખક શરદબાબુની કલમે મેં માણ્યું ને જાણ્યું ને વાંચ્યું છે આ બધું તાજું થઈ ગયું.
મિત્રો શરદબાબુ મારા પ્રિય લેખક છે. તેમનો પરિચય આપું ,તો તેઓનો જન્મ બંગાળના એક નાનકડાં ગામ દેવાનંદપુરમાં બ્રાહ્મણ કુટુંબ મોતીલાલ ચટ્ટોપાધ્યાયને ત્યાં ૧૫ સપ્ટેમ્બર ૧૮૭૬માં થયો હતો.માતા ભુવનદેવી
ગાંગુલી પરિવારમાંથી હતાં.નાની ઉમ્મરે માતા પિતાની છત્રછાયા ગુમાવવાને કારણે ગરીબાઈ ગળે વળગી, તેને કારણે આગળ અભ્યાસ પણ ન કરી શક્યા.અપૂર્ણ અભ્યાસને કારણે જાત જાતની નોકરી કરી પણ સિમિત વેતનમાં જ જીવન વિતાવવું પડ્યું. આખી જિંદગી બાબુ બનીને જ જીવ્યાં.

મિત્રો,સાહિત્ય, તેમને પિતા તરફથી વારસામાં મળ્યું હતું. પોતે લધુતા ગ્રંથિનાં ભાવથી પીડાતાં હતા.તેને કારણે પ્રથમ વાર્તા” મંદિર” મામાના નામે લખી અને સ્પર્ધામાં તે પ્રથમ પુરસ્કાર પામી.ત્યારબાદ તેઓ પોતાના નામે વાર્તાઓ લખતા થયાં.પેટિયું રળવા બર્મા ગયા, ત્યાં રેલ્વેમાં કારકુનની નોકરી શરૂ કરી.તેઓ કહેતાં કે વતનમાં ૧૦૦ રૂપિયાની નોકરી મળે તો તેઓ પાછાં ફરે.કલકત્તા પાછા ફરવાનું કારણ તેમની વાર્તાઓ જ હતી.

ગરીબાઈએ તેમને કેટલાંય ટંક ભૂખ્યા રહેતા શીખવી દીધું. ભૂખે જ તેમને લખતા કરી દીધાં. એક સમય આર્થિક સંકડાશને કારણે પોતાની નવલકથાઓ પ્રકાશકને ૩૦૦રૂપિયામાં વેંચી હતી.છતા એ જ ગરીબાઈએ તેમને કલમના બાદશાહ બનાવી દીધાં.

મિત્રો, વિચારો આજથી એકસોને છેત્તલીસ વર્ષ પહેલાંના સમયની કલ્પના કરી શકો છો? જ્યાં હજુ અંગ્રેજોનું રાજ હતું! ત્યારની ભારતીય નારીની કલ્પના કરીએ તો શું વિચારો તમને સ્ફૂરે ? સ્ફૂરે તો શું લખો? એવા સમયે શરદબાબુની કલમે પરણિતાની વાર્તામાં લલિતાનો જન્મ થયો હતો. તેઓએ સ્ત્રીઓને અદ્ભૂત રીતે આલેખી ,પરંતુ સ્ત્રીઓનું સુખ પોતાના જીવનમાં ન પામી શક્યા.તેમના જીવનમાં બે પત્ની આવી . પહેલી પત્ની પ્લેગમાં મૃત્યું પામ્યાં, બીજી પત્ની તેમની સાહિત્યની કલમને ન ઓળખી શક્યા.
દૈનિકપત્રમાં હપ્તાવાર આવતી વાર્તા “બડીદીદી” નવલકથા વાંચ્યા પછી ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે તેમની સરાહના કરીને કહ્યું કે”આના જેવો બીજો લેખક નથી” આ શબ્દો શરદબાબુના પ્રેરણા સ્ત્રોત બની ગયાં. ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ ટગોર તેમના સાહિત્ય ગુરુ જો હતા! સાદગી, નમ્રતા અને સહજતા તેમનું સબળું પાસું હતું. ગુરુવર્યની સરાહનાથી હિમ્મત વધી લઘુતાગ્રંથીની ભાવના છૂટી અને ધીરે ધીરે હથોટી બેસતાં મોટા લેખકોમાં તેમની ગણત્રી થવા લાગી.
મિત્રો, પછી તો કલમ એવી ઉપડી કે હપ્તાવાર વાર્તાઓ છપાતી રહી. તેમની નવલકથાઓઓ અને વાર્તાઓ પરથી નાટકો, સિનેમાઓ બન્યાં. તેમના નામનો ડંકો દેશ વિદેશમાં લાગ્યો.તેમની રચનાઓનો દરેક ભાષામાં અનુવાદ થયા. અરે! તેમની અલગ ને નોખી વિચારશરણીથી શરદબાબુને ચાહનારા બે પક્ષ ઊભા થયાં. એક વર્ગ તેમને આંખ મીંચી ચાહતો ને બીજો વર્ગ કહેતો કે તેમના ઘૃણા યુક્ત પાત્રો જ વાંચક વર્ગને જકડી રાખે છે.એક ચાહ ઊભી કરે છે.
મિત્રો, સત્ય એ જ છે કે મારી આંખોમાં પણ કલકત્તાનાં બંગાળી જીવનની આબેહૂબ છબી તેમણે જ ઊભી કરી હતી. હું તેમને વાંચતી ત્યારે બંગાળની સામાજિક વ્યવસ્થા મારી નજરો સમક્ષ ઊભી થઈ જતી.
મારા માટે શરદબાબુ સંવેદના અને લાગણીનાં વાહક હતા.મારા જીવનમાં તેમની ૨૫ નવલકથાઓનું અને ૭ કથા સંગ્રહોનું એક અજબ આકર્ષણ હતું ને રહેશે.
મિત્રો, મારી જ વાત કરું તો, મારા લગ્નની પહેલી તિથિએ મેં મારા મિત્ર સમાન પતિદેવ મિલન પાસે ભેટ સ્વરૂપે શરદ ગ્રંથાવલીનાં સેટની માંગણી કરી હતી. તેમને જરૂર થયું હશે દર દાગિનાં નહિને પુસ્તકની માંગ એમ કેમ? પણ મને શરદબાબુનો તેમની ઉત્કૃષ્ટ કલમનો ગજબ લગાવ હતો. મારે મન તે જણસોથી વધું પ્રિય હતાં, કારણ હું પણ સાહિત્ય પ્રેમી છું. તેના માટે મારાં માતા પિતાની ઋણી છું તેમણે મને નાનપણથી દરેક ભાષાનાં લેખકોનો પરિચય કરાવ્યો હતો.
મિત્રો, ચાલો મારી આ શ્રેણીમાં આગળ આપણે શરદબાબુની સાહિત્યકૃતિઓની વિસ્તૃતિ કરીશું અને માણીશું. મારા લખાણમાં તેમની કલમનું જાણતાં અજાણતાં પણ હું અપમાન ન કરું એવી ભાવના સાથે મળશું આવતા અંકે.
અસ્તુ.
જયશ્રી પટેલ.
૩૦/૧/૨૨

 

એક સિક્કો બે બાજુ: આવજો !

આ આપણી ગુજરાતી ભાષા પણ અજબ છે ! જનાર વ્યક્તિ ને આપણે વિદાય પણ કેવી રીતે આપીએ ? આવજો !
આવજો ? જેમાં છૂટાં પડ્યાં પછી પણ પાછાં મળવાનો ભાવ રહ્યો છે !
છેલ્લાં ચાર વર્ષથી બેઠક ના બ્લોગ પર પ્રત્યેક મંગળવારે મારો એક લેખ તમે વાંચ્યો છે .
શરૂઆત થઇ ; “ આવું કેમ ?” એ વિચાર ધારાથી .ધનતેરસનો એ દિવસ હતો ; વર્ષ હતું ૨૦૧૭! દર અઠવાડીએ વિવિધ વિષયો ઉપર આવું કેમ ? એ પ્રશ્ન સાથે આપણાં વાચક અને લેખકના સબંધો શરૂ થયા .
ને એના પુરા ૫૧ લેખ બાદ બીજે વર્ષે લખવાનું શરૂ કર્યું ‘ત્યાં સુધીમાં અમારું શિકાગોથી કેલિફોર્નિયા તરફનું પ્રયાણ પણ શરૂ થઇ ગયું હતું . સાન ફ્રાન્સિસ્કો અને લોસ એન્જલ્સ વચ્ચે બિઝનેસમાંથી નિવૃત્તિ લઈને અમે લોસએન્જલ્સમાં સ્થાયી થવાનું નક્કી કર્યું .. બાળકો સાથેના મારા ત્રણ દાયકાના અનુભવોને “વાત્સલ્યની વેલી’ એ કોલમમાં લખીને .વાગોળવાની પણ મઝા આવી ને સાથે સાથે સૌ સાહિત્ય રસિક મિત્રો સાથે એની ચર્ચા કરવાનો સમય પણ મળ્યો , જે ત્રીસ વર્ષ બાળકો સાથે કામ કર્યું ત્યારે એક પણ વાર એવો સમય પ્રાપ્ત થયો નહોતો !!પ્રવવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ વચ્ચે એટલો જ ફેર છે : ને એટલે જ કહે છે ને કે જીવનમાં પૂર્ણ વિરામ આવે તે પહેલાં થોડાં અલ્પ વિરામો પણ આવવા દો !!
ને પછી ગયા વર્ષે તો શુદ્ધ ગુજરાતી સાહિત્યનો જ એક વિષય લખવા માટે નક્કી કર્યો ! હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ ! જેમાં સૌરાષ્ટ્રની વાતો કરતાં કરતાં ઝવેરચં મેઘાણી વિષે ઊંડાણથી અભ્યાસ કરીને લખવાનું બન્યું . મારાં જીવનની કારકિર્દીની શરૂઆત જ મેં ગુજરાતી ભાષાના વ્યાખ્યાતા – લેક્ચરર – તરીકે કરી હતી , જે અમેરિકાના ચાર દાયકાના નિવાસ દરમ્યાન સાવ ભુલાઈને સ્વપ્નું બની ગયેલી ; તે સૌ યાદો તાજી થઇ . ને તેનો આભાર બેઠકના પ્રણેતા પ્રજ્ઞાબેનને જ આભારી છે ને ? પહેલાં તો એ લોકોને ગુજરાતી ભાષા – માતૃભાષા માટે પ્રેમ જગાડે . પછી ગુજરાતી વાંચવા પ્રેરે . પછી લખતાં શીખવાડે . ગુજરાતી લિપિમાં કમ્પ્યુટરમાં કેવી રીતે લખવું તે શીખવાડે . ને પછી સ્વાતતંત્ર રીતે લખવા પ્રેરણા આપે .
હા , હું પણ આ બધાં પગથિયાંઓમાંથી પસાર થઇ છું . મને તો તેમણે દર વર્ષે કોલમમાં નિયમિત લખવા માટે પ્રેરણા આપી , ને આજ સુધીમાં ભાગ્યેજ મેં ચાર વર્ષમાં ચાર હપ્તા ગુપચાવ્યાં હશે !
આ વર્ષે – એટલે કે ચોથા વર્ષે એક સિક્કો : બે બાજુ કોલમમાં ધર્મ , વિજ્ઞાન અને રાજકારણ બધું જ બીજી બાજુથી જોવા , નિહાળીને નિરીક્ષણ કરીને એની બીજી બાજુ વિષે લખવાનું શરૂ કર્યું અને બીજી અનેક દિશાઓ ખુલી ગઈ .
આમ પણ , ઝવેરચંદ મેઘાણી માટે મેં જ લખ્યું હતું તેમ : ગાંધી યુગમાં જન્મીને મેઘાણીએ સામાન્ય જનતામાં જાગૃતિ આણવાનું કામ કર્યું ;”નથી જાણ્યું અમારે પંથ શી આફત ખડી છે , ખબર છે એટલી કે માતની હાકલ પડી છે !”
એમણે લખ્યું , ગાયું અને લોકોમાં જાગૃતિ આણવા ગામડે ગામડે એ ઘૂમ્યા . ગાંધીજીએ એમને એથી જતો રાષ્ટ્રીય શાયર – રાષ્ટ્ર કવિ કહ્યા હતા ! આમ જુઓ તો સાહિત્યકારનું કામ સમાજને ઘડવાનું હોય છે . અથવા તો સમાજના પ્રશ્નોની છણાવટ સાહિત્યમાં થતી હોય છે . એ જ સાચું સાહિત્યકારનું કર્તવ્ય છે .
બસ ! એવા જ કોઈ આશયથી હવે સિક્કાની આ બીજી બાજુનો અભ્યાસ કરવા મન થનગને છે . હિન્દુત્વ અને એના અસ્તિત્વ ઉપર જયારે પ્રહારો થઇ રહ્યા છે ત્યારે એ પ્રશ્નોનો અભ્યાસ કરવા , એની જણકારી સમાજમાં આપવા એના અનુસન્ધાનમાં નાના નાના પ્રસન્ગો , સ્કીટ , ગીત – કાવ્ય વગેરે રચીને સમાજમાં મુકવા એક પ્રયાસ કરવા જઈ રહી છું ત્યારે આપ સૌની શુભેચ્છાઓ ઈચ્છું છું . અને આપ સૌની અહીંથી ભારે હ્ર્દયે રજા વાંછુ છું .
આવજો ! અસ્તુ !

એક સિક્કો બે બાજુ: 33)ઝવેરચંદ મેઘાણી અને લોકસાહિત્ય !

હમણાં આ અઠવાડીએ રાષ્ટ્રીય શાયર મેઘાણીની સવાસો વર્ષની જન્મ જ્યંતી વિશ્વમાં ઠેર ઠેર ઉજવાઈ ત્યારે જે એક કાર્ય માટે મેઘાણીનું પ્રદાન આજે પણ અજોડ ગણાય છે તે લોકસાહિત્ય વિષે આજે આ કોલમમાં વાત કરવી છે : લોકસાહિત્યની બે બાજુઓ ! સારી – અને અવળી !!

સંત સૂરો ને સતીયુંને દીધી જેણે વાણી ,
અરે પાળિયા એ જીવતા કર્યા , તને ધન્ય છે મેઘાણી !’
હા , લોક સાહિત્ય ને ચિરંજીવ કરનાર, પાળિયા એ જીવતા કરનાર ,સામાન્ય લોકોની અસામાન્ય વાતો વિશાળ પ્રમાણમાં સુજ્ઞ સમાજ સમક્ષ લઇ આવનાર- સૌ પ્રથમ હતા મેઘાણી !

એક વખત એકપુસ્તકલયમાં ભણેલ ગણેલ ગુજરાતીઓનું મંડળ ભેગું થયું હતું . અને મેઘાણી (કદાચ અનાયાસે જ)એ પુસ્તકાલયમાં હતા .
જાણીતા સાહિત્યકાર વિદ્વાન જયંત કોઠારી લખે છે ; “ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના એ ગ્રંથાલયમાં પારસી ગુજરાતીઓની એક નાનકડી મંડળીમાં મેરેજ સોન્ગ્સ “Marriage Songs” વિષયનો એક અંગ્રેજી નિબંધ વંચાઈ રહ્યો હતો …અને એમાં એક ગુજરાતી લગ્ન ગીતનો -તુચ્છ ગુજરાતી લગ્ન ગીતનો -નિર્દેશ હતો … ( એટલે કે એ લોકો અંગ્રેજીમાં ગુજરાતી લગ્નગીતની નકારાત્મક ટીકા કરી રહ્યા હતા )
ઝવેરચં મેઘાણી પોતે સ્નાતક કક્ષાના અભ્યાસ કરેલ , કોલેજ ગ્રેજ્યુએટ હતા એ તો વાચક મિત્રો તમને ખબર જ છે !
પોતે દ્રઢ માનતા કે યુનિવર્સીટી શિક્ષણમાં જે પ્રકારની પંડિતાઇ પોષાય છે તેને માટે તેમનું માનસ ઘડાયેલું નથી ..
આમ તો મેઘાણીએ પોતે પણ સાહિત્યનો વ્યવસ્થિત અભ્યાસ કર્યો હતો . કોલેજમાં એમણે અંગ્રેજી સાથે અન્ય ભાષાઓનો અભ્યાસ કર્યો હતો . કલકત્તામાં રહ્યા ત્યારે બંગાળી સાહિત્યનો અભ્યાસ પણ કર્યો હતો .તેઓ પોતે સૌરાષ્ટ્રના પહાડો અને જંગલો વચ્ચે ઉછર્યા હતા અને ક્યારેક ભયન્કર અંધારી રાત્રીએ ફરજીયાત કોઈ જંગલમાં અજાણ્યાઓ વચ્ચે રાતવાસો કર્યો હતો . એ લોકોની મહેમાનગીરી માણી હતી . એમનામાં છુપાયેલ લોકસાહિત્યનો વારસો એમણે પીછાણ્યો હતો . અને એ લોકો પ્રત્યે પ્રેમ હતો જ . એમનું સાહિત્ય શોધીને સમાજને આપવાની ઈચ્છા પણ હતી . અને એટલે જ કલકત્તાથી સારી નોકરી છોડીને એ ગુજરાતમાં પાછા આવેલ .
એટલે , એ દિવસે ગ્રંથાલયમાં પારસી ગુજરાતીઓની -આવા છીછરાં લોકોની અતિશય છીછરી વાતોથી એ ઘવાયા … એટલે તે દિવસે એમણે કટાક્ષમાં કહ્યું ; “વાહ , ( આ ભણેલાં લોકો !) થોડી સામગ્રી સાંપડે એટલે તરત જ તેના પર લખવું ! અને પંડિત બની જવું ! આ અંગ્રેજી ભાષાની ઘેલછા પણ એવી છે કે એ અંગ્રેજી ભાષા ચીંથરાની ઢીંગલીને પણ પાંડિત્યનો પોષાક પહેરાવી શકે છે !”
હા , વાત પણ સાચી જ હતી ને? આપણે ત્યાં એ સમયે ( અને હજુ આજે પણ ) અંગ્રેજીમાં જે પણ લખાયું હોય તે ઉચ્ચ કક્ષાનું સાહિત્ય લાગે , પણ આપણું ઉચ્ચ કક્ષાનું સાહિત્ય જો ગ્રામીણ લોકો પાસેથી આવે તો તુચ્છ લાગે !!
એટલે એ દિવસે એમણે કહેવાતા ભણેલ સમાજ પર રોષ ઠાલવ્યો હતો .
આજે આપણે ‘ લોક’ શબ્દનો અર્થ people એમ કરીએ છીએ ; એટલે કે ‘જનતા’ એમ કરીએ છીએ પણ સાચા અર્થમાં લોક એટલે Folk – મેઘાણીનાં એ લોકો એટલે ખેડૂત – કણબી ,વાણિયાં, બાહારવટિયા, સાધુ -સંતો , ખારવા – માછીમારો , હજામ , હરિજન , અને મકરાણી – બલોય , વાઘેર , હિન્દૂ અને મુસલમાન ..! એ બધાંય સ્વાભાવિક રીતે જ અભણ ને ઓછું ભણેલ ! એ સૌ એ ‘લોક’ શબ્દમાં અભિપ્રેત છે .

મેઘાણીએ પોતે જ કહ્યું છે કે સામાન્ય માનવીની વાતો લખનાર શામળ ને પ્રેમાનંદ ય બધાનું સાહિત્ય ગજ રાજનાં સાહિત્ય જેવું જાજરમાન છે . અને એને ભણેલ ગણેલ સમાજમાં સ્થાન મળ્યું છે , પણ આ લોકસાહિત્ય તો બકરી ને ગાય જેવું ! એ ગામની શેરીઓમાં , મહોલ્લાઓમાં ,વાડામાં ને ગલીઓમાંયે સમાઈ જાય ; ને પૌષ્ટિક દૂધેય આપે !
મેઘાણીને દેખીતી રીત જ એ લોકો અને એમનાં આ સાહિત્ય પ્રત્યે પક્ષપાત છે ..

પણ આ લોકસાહિત્ય જે શહેરથી દૂર ,ગામડાઓમાં વસેલાં રબારાં , કોળી , રજપૂત , ગરાસિયા વગેરે સમાજનું વારસાગત ઉતરી આવેલું લોકબોલીમાં સચવાયેલું સાહિત્ય હતું તેની , સિક્કાની બીજી પણ બાજુ છે!
સુજ્ઞ સમાજે એની ટીકા પણ કરી છે . અને આપણે તટસ્થ રીતે જોઈએ તો આપણને પણ એ સાહિત્યની બીજી બાજુ દેખાશે.
તમે જ જુઓ :
ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્યની એ બીજી બાજુ દર્શાવે છે :
સ્ત્રીના કૌમારત્વની વાત કરતા એ લખે છે કે એ કુંવારિકાઓ , “ ચોખો”પુરુષવાચક શબ્દ એટલે એ જમવામાં પણ ના લે !એટલું તો કડક બ્રહ્મચર્ય પાળે ! અરે જીવતા પુરુષની સામે પણ ના જુએ એટલું જ નહિ ચોખા , બજારો , મગ, જેવા અનાજ પણ પુરુષવાચક હોવાથી એ પણ ના ખાય !
વાચક મિત્રો ! આને તમે શું કહેશો ?

લોકસાહિત્યની વાતોમાં એ વર્ગનાં સંસ્કારો અને જીવન મૂલ્યોને બિરદાવીને એને “દિલાવર સંસ્કાર” કહીને સોરઠી બહારવટિયાઓ અને સંતોની વાતો કહે છે ; પણ એની નબળી બાજુઓ પણ છે જ .
એ અભણ વર્ગની જુનવાણી માન્યતાઓ ,એની રૂઢિઓ , વહેમ , કલહ કંકાસ અને અજ્ઞાન પણ છે જ . જુના વેર , દગો , ઘાતકીપણું એ બધું જ અહીં છે.
લોક સાહિત્યમાં સાસરિયામાં ત્રાસ અને પિયરમાં નણંદ ભોજાઇના દુઃખની ગાથા , દેરાણી જેઠાણી વચ્ચેના વિવાદ , એ બધું જ જે દર્શાવ્યું છે એ શું એટલે અંશે સત્ય હશે ? પ્રશ્ન છે .
“વહુએ વગોવ્યાં મોટા ખોરડાં રે લોલ !“અને “માડી હું તો બાર બાર વર્ષે આવીયો “ વગેરે લોકગીતો યાદ આવે છે .. જેમાં વહુને નસીબે ઝેર પીને મરવાનું જ લખ્યું છે !!
એ જ રીતે સંત ચરિત્રો અને વ્રત કથાઓમાં સાધુ સંતોનું માહત્મ્ય છે .. પણ એ સાધુઓ જે સાદું સરળ જીવન જીવે છે તે પૂરતું નથી : એ કથાઓમાં એ જ સાધુઓ મહાન છે કે જે પરચો બતાવે છે ; ચમત્કાર કરે છે ! હવામાંથી ભસ્મ કાઢીને સોનામહોરો વરસાવે છે !છોકરાને ખાંડણીમાં ખાંડી નાખી ને પછી દીકરાને જીવતો કરે છે !
આ લોકસાહિત્યમાં :સ્ત્રીના શિયળ પર શંકા કરનાર કોઢિયો થાય .. અથવા તો સતીના સતને પ્રતાપે ભગવાન પ્રસન્ન થાય અને ધણીને શ્રાપ આપે .. વગેરે વગેરે !!
વાચક મિત્રો , આપણે ખબર છે કે વસ્તવિક જીવનમાં આવું કાંઈ બનતું નથી ; પણ આ બધાં ચમત્કારોની વાતો અભણ પ્રજાને ગુમરાહ કરે છે ..
જો કે ઝવેરચંદ મેઘાણીની કેટલીક નવલિકાઓમાં આવી અંધ શ્રદ્ધા ઉપર એમણે એ પ્રશ્ન પણ કર્યા છે ..
આજકાલ શ્રાવણ માસમાં નાગ પાંચમ, શિતળા સાતમ વગેરે તહેવારો આપણે ઉજવી રહ્યા છીએ … એમાં સત કર્મ કરવાની પ્રેરણા મળે તેવા પ્રસંગો છે . કોઈનાં દુઃખ દૂર કરવા મહેનત કરનારને શિતળા માતા પ્રસન્ન થાય એ સંદેશો સારો છે , પણ બાળકને જો ખરેખર શિતળા કે ઓરી અછબડાં નીકળ્યાં હોય (હવે તો આ બધું વિશ્વમાંથી નાબૂદ થઇ ગયું છે – રસીની શોધ થતાં ) તો યોગ્ય મેડિકલ મદદ લેવી જોઈએ એવો સન્દેશો પણ એ અભણ પ્રજા સુધી પહોંચવો જોઈએ ને ?

મેઘાણીએ પણ કબુલ્યું છે કે હા , મરેલાં પુનર્જીવિત થાય તેવી ભ્રાંતિ આપણે ઉભી નથી કરવાની , પણ , રાજાની કુડી નજર પડતાં જાતને સમૂળગી વાઢી નાખનાર કે શરીરે સાપ વીટળાયો હતો છતાં પોતાની દેહ મર્યાદા ન છોડનાર સ્ત્રીને નમન કરવામાં ખોટું શું છે ?

વાચક મિત્રો , આ પ્રશ્ન તો હું તમને જ પૂછું છું :
મેઘાણીએ લખ્યું છે : “ બેશક , આજે આપણને દેહ મર્જાદનાં જૂનાં ધોરણો ઢીલાં કરવાની જરૂર પડી છે .લજ્જાની કેટલીક લાગણીઓમાં આપણને અતિરેક જણાયો છે .. પણ ઉપર જણાવ્યા તેવા દ્રષ્ટાંતોને નમવાથી આજના યુગમાં ગત યુગના પ્રસંગોને અપમાન સમજવાની જરૂર નથી . પતિ ભક્તિ , શિયળ , આતિથ્ય ઇત્યાદિ ગત યુગની ઉગ્ર ભાવના – અતિ ઉગ્ર ભાવના અને અતિરેકને અનુકરણીય ના ગણીએ, પણ એને આદર યોગ્ય તો ગણી શકાય ને ? એમાં કોઈ પ્રભાવક જીવન તત્વ તો જરૂર વિલસી રહ્યું છે ..
આપણે ત્યાં પુરાણોમાં વાર્તાઓમાં આવે છે કે એક ફૂલ ઓછું પડ્યું એટલે માથું વધેરી દીધું !
મેઘાણી આપણી એ કમળપૂજા ને જાપાનની હારાકીરી ની મૃત્યુ ભાવના સાથે સરખાવે છે અને કહે છે કે આવાં મૃત્યુને બુદ્ધિ હસી કાઢે છે , પણ તેમાં મરનારનો દેહ પરનો વિજય દેખાય છે તેને કોઈ પણ બુધ્ધિવાદની હોશિયારી ઝાંખો પાડીશકશે નહીં .. અહીં એ પ્રથાનું સમર્થન નથી પણ એમાં પ્રગટ થતી પ્રાણ શક્તિને અંજલિ છે .

આવા ગંભીર મુદ્દા પર સહેજ સ્પર્શવાનું એક કારણ છે !
મેઘાણીની વિદાયને પણ પોણી સાડી વીતી ગઈ . સમય બદલાયો . સંજોગો બદલાયાં. અરે સ્થળ પણ બદલાઈ ગયાં. મેઘાણીના સાહિત્યની શાશ્વતતા માણવા આ બધું જાણવું પણ જરૂરી છે . સારો સાહિત્યકાર માત્ર તત્કાલીન સમાજનું પ્રતિબિંબ જ નથી ઝીલતો , એ પોતે એનું પ્રતીક બની જાય છે ! એ સમયના સમાજમાં દેશ ગુલામીમાં ડૂબેલો હતો , મિથ્યા અભિમાન અને નાના નાના વાડાઓમાં વહેંચાયેલ લોકોને કોઈ પણ રીતે જગાડીને રાષ્ટ્ર ભાવના માટે જાગૃત કરવાનાં હતાં! ગાંધીજીએ ખુબ વિચારીને આળસુ લોકોને માત્ર રેંટિયો કાંતવાનું , સ્વાવલંબી બનવાનું સમજાવ્યું ; બસ , એ જ રીતે લોકોને એક કરવા રાષ્ટ્રીય કવિ મેઘાણીએ લોકસાહિત્યનું શસ્ત્ર હાથમાં લીધું !
લગ્નગીતો ઋતુગીતો સંત વાણી , ભજનો , હાલરડાંથી માંડીને મરશિયાં સુધીનું તમામ સાહિત્ય ભણેલ સમાજને પીરસ્યું અને આ બે વર્ગો વચ્ચે સેતુ બન્યા ! તેના વૈશિષ્‍ટય અને વૈભવ દાખવ્‍યાં છે.
રાષ્ટ્રીય શાયર, , લેખક , કવિ , નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, પત્રકાર ,લોકસાહિત્યકાર,સંશોધક-સંપાદક, વિવેચક, અનુવાદક, ,એવા શ્રી ઝવેરચંદ ઝવેરચંદ મેઘાણી 25 વર્ષોમાં સાહિત્યનું ૨૫૦ વર્ષોનું કામ કામ કરી ગયા…!
આજે આ કોલમ દ્વારા , સિક્કાની બીજી બાજુને સહેજ સ્પર્શીને એ દિવ્ય આત્મા ઝવેરચં મેઘાણીને ૧૨૫મી જન્મ જ્યંતીએ અંજલિ અર્પું છું !