દ્રષ્ટિકોણ 45: ધર્મ, સાહિત્ય, શાંતિ નો સંદેશ – ખ્રિસ્તી ધર્મ (love thy neighbor) – દર્શના

હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. આપણે દરેક ધર્મ માં શાંતિ નો સંદેશ કરી રીતે વણી લેવામાં આવ્યો છે અને તેના સાહિત્ય વિષે વાત કરીએ છીએ. આ પહેલા આપણે યહૂદી, ઝોરાસ્ટ્રીઅન, જૈન, શીખ, અને બુદ્ધ ધર્મો વિષે વાત કરી. આજે ખ્રિસ્તી ધર્મ વિષે વાત કરીએ.

 

ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ, બૌદ્ધ, જૈન અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત ઇસ્લામ, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન અને લગભગ તેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.

 

ખ્રિસ્તી ધર્મ: ખ્રિસ્તી ધર્મ નું એકદમ જૂનું લખાણ ગ્રીક ભાષા માં છે. તે પછીનું લેટિન માં અને તે પછી અંગ્રેજી માં લખવામાં આવ્યું છે. ઈશુ ઘણી વખત બહુજ સાદી ભાષામાં લોકોને સમજાય તેવા ટૂંકા નૈતિક પાઠ દ્વારા પ્રભુનો સંદેશ લોકોને આપતા હતા. ઈશુનો શાંતિનો સંદેશો માત્ર તેમના શબ્દોમાં નથી પણ તેમની વાર્તાઓમાં અને તેમના વર્તન માં પણ દેખાય છે.  ઈશુ એ કહ્યું છે કે
“તમારા દુશ્મનોને પ્રેમ કરો, તમને નફરત કરનારાઓનું સારું કરો, જેઓ તમને શાપ આપે છે તેઓને આશીર્વાદ આપો, તમને દુરૂપયોગ કરનારાઓ માટે પ્રાર્થના કરો”.

 

પાડોશીને પ્રેમ કરો

 

ખ્રિસ્તી ધર્મ નો સંદેશ કે તમારા પાડોશીને પ્રેમ કરો તે રમુજી અર્થ માં નહિ પણ સાચા અર્થ માં લેવા યોગ્ય છે. ઈશુએ કહેલું કે ઈશ્વર ને ખરા દિલ થી ચાહો અને તે જ રીતે તમારા પાડોશી પ્રત્યે દયા અને પ્રેમ ની લાગણી રાખો. મેં ઇઝરાયેલ, ઈજીપ્ત અને જોર્ડન માં આખી ખ્રિસ્તી ધર્મ ના યાત્રાળુઓ જોડે “ઈશુના પગલે ચાલો” નામની પુરી યાત્રા કરેલી.  તેમાં મને ઘણું જોવા, જાણવા અને શીખવાનું મળ્યું અને ખ્રિસ્તી ધર્મ ના શિલ્પકામ વિષે નીચે વાત કરીશું. ઇસરાઇલમાં એક વસ્તુ એ જોવા મળી કે તે ખુબ એ નાનો પ્રદેશ છે અને એકદમ બાજુ બાજુમાં યહૂદીઓ, ખ્રિસ્તીઓ, અને મુસલમાનો રહે છે. ઈશુનો પાડોશીને તરફ પ્રેમ અને દયાનો સંદેશ ત્યાં અત્યારે પણ તેવોજ લાગુ પડે છે જે ત્યારે લાગુ  પડતો હતો જયારે ત્યાં રોમનો વસતા હતા અને યહૂદીઓને પજવતા હતા.

 

ઈશુએ તેમના પ્રવચન માં કહેલું છે………
* ધન્ય છે દયાળુઓ, કારણ કે તેઓ પર દયા કરવામાં આવશે. …
* તમારી વચ્ચેની જે કોઈ પાપ વિનાની વ્યક્તિ હોય તે બીજા ઉપર શંકા કરીને તેને પથ્થર ફેંકી શકે છે. છે એવું કોઈ જેણે કદી કોઈ પાપ ન કર્યા હોય?
*જો તે આખું વિશ્વ મેળવે પણ પોતાનો આત્મા ખોઈ નાખે, તો તે માણસને શું ખરો ફાયદો થશે?
*જાણો કે હું હંમેશાં તમારી સાથે છું; હા, સમયના અંત સુધી.
*બધી કડવાશ અને ક્રોધ, ગુસ્સો, ધાકધમકી અને નિંદા ને તમારાથી દૂર રાખો, અને એકબીજા પ્રત્યે માયાળુ થાવ, એક બીજાને માફ કરજો, કેમ કે ક્રાઈસ્ટ ભગવાને તમને માફ કરી દીધા છે. તેથી બાળકોની જેમ ભગવાનનું અનુકરણ કરો અને પ્રેમ ના રસ્તે ચાલો.

 

ખ્રિસ્તી શિલ્પકામ અને દુનિયા ના અદભુત ચર્ચ:

 

વેટિકન માં આવેલ સેન્ટ પીટર ની બાઝિલિકા જ્યાં ખ્રિસ્તી ધર્મ ના સૌથી મોટા ગુરુ પૉપ વસે છે તે દુનિયાનું સૌથી મોટું ચર્ચ છે. લગભગ 30 વર્ષ પહેલા હું ગયેલી ત્યારે ત્યાંની બારીમાંથી પોપે દર્શન આપેલા. ઇટાલીમાં બીજા ઘણા અતિ ભવ્ય ચર્ચ આવેલા છે. રશિયા ના અતિ સુંદર ચર્ચ મેં જોયા નથી. પરંતુ ટર્કી માં આવેલ હાગિયા સોફિયા ચર્ચ દુનિયાનું સુંદર ચર્ચ ગણાય છે અને તે ખરેખર અદભુત છે. તે ચર્ચ માંથી મસ્જિદ માં બદલાય ગયેલ અને અત્યારે ત્યાં મ્યૂઝિમ છે. મને ટર્કીનો ધર્મનિરપેક્ષ ઉપાય ખુબ ગમ્યો.  એસ્ટોનીયા, સર્બિયા અને જોર્જિયા માં પણ સુંદર ચર્ચ આવેલા છે. સ્પેઇન માં આવેલ બેસિલિકા દ લા સાગરાડા ફેમીલીઆ દુનિયા નું સૌથી મોટું અધૂરું ચર્ચ છે અને તેનું બાંધકામ ગૌડીએ આપેલ ડિઝાઇન અનુસાર ચાલ્યેજ રાખે છે.

 

ઇંગ્લેન્ડ નું વેસ્ટમિનિસ્ટર એબી ચર્ચ 1066 માં બાંધવામાં આવેલ અને શાહી લગ્ન અને રાજ્યાભિષેક માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે. તમારા જાણ માં હશે કે ખ્રિસ્તી ધર્મ ના બે પંથ રાજા હેન્રી 8 ના સમય માં ઇંગ્લેન્ડ માં પડ્યા. હેન્રી ને બીજા લગ્ન કરવા હતા પરંતુ ખ્રિસ્તી ધર્મ અનુસાર તેને પૉપ પાસેથી તેની પત્ની કેથરીન પાસેથી છૂટાછેડા લેવાની પરવાનગી મળતી નહોતી. હેનરીએ ધર્મ ને થોડો બદલ્યો અને કેથોલિક પંથ થી અલગ, હેન્રીના તે પ્રોટેસ્ટન્ટ પંથમાં, રાજા પોતે તેનો ઉપરી બની શકે તેવું ફરમાન કર્યું અને તે પછી તેણે કેથરીન ને છૂટાછેડા આપ્યા અને એન બોલીન જોડે લગ્ન કર્યા। પછી તો હેનરીએ પાછળ જોયું જ નહિ. તેને જેન સીમોર જોડે લગ્ન કરવા હતા તો તેણે એન ના કૈક ગુના ગોત્યા અને એન નો વધ કર્યો અને જેન જોડે લગ્ન કર્યા। જેન ગુજરી ગઈ પછી તેણે એન ઓફ કલીવ્સ સાથે લગ્ન કર્યા। તેની પાસે થી છૂટું થવું હતું ત્યારે એન ઓફ ક્લીવસે તુરંત હા પડી — મરવા કરતા તો છુટ્ટુ થવું સારું. અને તે પછી હેનરીએ કેથરીન હાવર્ડ જોડે લગ્ન કર્યા અને તેનો પણ શાહી ગુના ના આધારે વધ કર્યો અને કેથરીન પાર સાથે લગ્ન કર્યા। કેથરીન પાર સરાસર બચી ગયી કેમ કે આખરે હેન્રી મૃત્યુ પામ્યો.  આ હેન્રી 8 અને તેની 6 વહુઓની તો સાઈડ સ્ટોરી થઇ ગઈ.

 

મેં ઈઝરાઈલ માં ખુબ પ્રાચીન ચર્ચ જોયા। ઈઝરાઈલ માં આવેલ ચર્ચ ઓફ હોલી સેપલચર ખુબ જૂનું અને પ્રાચીન ચર્ચ છે. ઈશુને, રોમન રાજાએ તેને મારવા માટે કરેલ ક્રોસ લઈને ચાલવાની ફરજ પાડી હતી. ઈશુ જે માર્ગ ઉપર ચાલ્યા તે માર્ગ યાત્રાનો માર્ગ ગણાય છે જેના ઉપર અમે ચાલેલા. ઈશુ વધસ્તંભ સુધી પહોંચતા ચૌદ જગ્યાએ થોભેલા અને દરેક જગ્યાએ શ્રદ્ધાળુ ખ્રિસ્તીઓ થોભીને પ્રાર્થના કરે છે. (કેવી ક્રૂરતા કે જે વ્યક્તિએ પ્રેમ અને દયાનો સંદેશ આપ્યો તે જ વ્યક્તિને ધર્મ ને નામે આટલી ક્રૂરતા સહન કરવી પડી). દરેક જગ્યા ઉપર જ્યાં ઈશુ થોભેલા તેનું અમુક મહત્વ છે. પહેલી જગ્યાએ તેમને પોન્ટિસ પાઇલટ રાજાએ મ્ર્ત્યુ ની સજા જાહેર કરી અને ક્રોસ લઈને ચાલવાની ફરજ પડી, પછી તે તેમની માતાને મળ્યા, એક જગ્યાએ તે થોભ્યા ત્યારે એક બાઈએ તેમના ચહેરાને લૂછ્યો, એક જગ્યાએ જેરુસલેમ ની બહેનો રોવા લાગી તેમ અમુક જગ્યાએ નાના નાના ચર્ચ છે જેમાં લોકો થોભીને પાર્થના કરે છે. અને આખરે જ્યાં ઈશુને ક્રોસ ઉપર ચડાવ્યા તે જગા ઉપર પહોંચતા ત્યાં આ મોટું ચર્ચ બનાવેલ છે.

 

નાતાલ નો તહેવાર નજીક આવી રહ્યો છે. બધાને નાતાલ અને નવા વર્ષ ની શુભેચ્છાઓ। હું ક્યારેક ક્યારેક નાતાલ ની રાત્રે મીડ નાઈટ માસ (ખ્રિસ્તી પ્રાર્થના) માટે ચર્ચ માં જાવ છું અને તેના ગીત ગાવાની પણ મજા આવે છે. એક જાણીતા ગીત ની લિંક અહીં મુકેલી છે.  https://www.youtube.com/watch?v=3CWJNqyub3o .

 

આવતા અઠવાડિયા માં આપણે ઇસ્લામ અને હિન્દૂ ધર્મ વિષે વાત કરીશું.

સંવેદનાના પડઘાની ભીતરમાં -૨

અંગત સગાને ત્યાંથી લગ્નમાં દીકરીને વળાવીને ઘેર પાછા ફરતાં ,દીકરીને વળાવતા તેના માતા-પિતા અને ભાઈબહેનને રડતાં જોઈ મારું યુવાન હ્રદય વલોવાઈ ગયું.મેં મારા પિતાને પૂછ્યું”કેમ છોકરીને પોતાનું ઘર છોડીને છોકરાને ઘેર જવાનું? છોકરો લગ્ન કરીને છોકરીના ત્યાં ન આવી શકે?”

બાળપણથી આજ સુધી આવા અનેક રીતરિવાજો,અંધશ્રદ્ધા અને ધાર્મિક માન્યતાઓ જોઈ મારા મનમાં અનેક વિચારોનો વંટોળ વાતો.માંગી શકાય એવા લોકો પાસે તાર્કિક જવાબો માંગતી અને દલીલો કરતી.આવીજ મનમાં ઉદ્દભવેલ સંવેદનાને તમારી સમક્ષ રજૂ કરવાનો મોકો મળ્યો “સંવેદનાના પડઘા “ કોલમ દ્વારા.

સામાજિક સંસ્થા જેવા પરિવારમાં ઉછેર,સંયુક્ત રુઢીચુસ્ત પરિવારમાં લગ્ન અને પચ્ચીસ વર્ષની બુટિકની સફરે જીવનમાં અનેક લોકો સાથે મળવાનો સંજોગ આપ્યો.મારાં હ્રદયમાં ઘૂંટાતી વેદના લોકોના મનમાં ઘર કરી ગયેલ ખોટી માનસિકતા જોઈને અસહ્ય બની જતી.

લગભગ દરેક બાળકી કે યુવતી નજીકના કુટુંબીજન કે કૌટુંબિક મિત્ર કે સગા દ્વારા ભોગવેલી શરીરના અંગત હિસ્સા સાથે થયેલ છેડછાડ કે બળાત્કારની વાત પોતાની અંદર જ છુપાવીને રાખે છે.પોતે અંદરને અંદર જ ગભરાઈને એકલી જ રડીને ચુંમાઈને રહે છે.દરેક યુવતીએ દરેક સ્ત્રીએ ખાલી થવાની જરુર છે. ભારેલો અગ્નિ તમારા હ્રદયને ધુમાડાથી ભરી કાળુંમેશ કરી દેશે. અને આ લાગણીઓને બધા બહાર કાઢી શકે માટે સર્જાઈ વાર્તા “મને પણ” .કોઈએ કીધું “ભાઈ હું તો આવું ન લખી શકું” પણ કોઈએ તો પહેલ કરવી પડે ને? કોઈ લખતા પહેલા પોતાની ઈમેજનો વિચાર કરે. પણ કોઈ પણ જાતની ક્રાંતિની કોઈકે તો પહેલ કરવી પડેને?મીઠું -મીઠું ,ગળ્યું તો સૌ પીરસે ,નગ્ન સત્યની વાત, સમાજની આંખો ખોલવા કોઈકે તો કરવી પડેને?આ વાર્તા વાંચીને કોઈ બાળકી કે યુવતી પોતાની અંગત વીતીની વાત માતા-પિતાને કરશે તો મારી વાતનો સાચો પડઘો પડ્યાનો આનંદ થશે.

દુનિયા અને વિજ્ઞાન કૂદકે અને ભૂસકે આગળ વધી રહ્યું છે ત્યારે પણ સ્ત્રીઓના માસિક પીરિયડ અંગેની આપણા દેશના લોકોના મગજમાં ઘર કરી ગયેલ ખોટી માન્યતા કે પિરીયડ ચાલતો હોય ત્યારે સ્ત્રી મંદિરમાં ન જઈ શકે.”માનસિકતા બદલાઈ નથી” વાર્તા દ્વારા મેં ખૂબ ભણી ગણીને અમેરિકાઆવ્યા પણ પિરીયડમાં સેવાના રુમમાં દીવો કરવા ન જવાય તે માનસિકતા બદલાઈ નથી તે સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો. માસિક એ ધર્મ નથી એક શારિરીક પ્રકિયા છે તે સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો.

સ્ત્રીનું શોષણ સમાજમાં અનેક રીતે થાય છે.તેના ગમા અણગમાનો પતિએ પણ સ્વીકાર કરવો જોઈએ.સ્ત્રીના જીવનમાં તેના પતિ સિવાય તેના બાળકો,માતા-પિતા અને ભાઈ-બહેન પણ તેના હ્રદયનેા એક ભાગ હોય છે. ખૂબ સંવેદનશીલ હ્રદય ધરાવતી સ્ત્રીને અંગત લોકોના જીવનની મુશ્કેલીઓ પણ અસર કરતી હોય છે. અને ત્યારે તેનું મગજ કોઈ બીજી જગ્યાએ રોકાએલ હોય છે .ત્યારે તે સંભોગ માટે તૈયાર નથી હોતી. પતિની માંગણી મોટાભાગની સ્ત્રીઓ ઠુકરાવી શકતી નથી.આવા સમયે પત્નીની અનિચ્છાએ કરેલ સંભોગ પણ પતિએ પત્ની પર કરેલો બળાત્કાર જ છે.આ બળાત્કારનો શિકાર તો ઘણી સ્ત્રીઓ થતી હોય છે. પરંતુ આપણા પુરુષપ્રધાન દેશમાં આ અંગે બોલવાની સ્ત્રીઓની હિંમત ઓછી હોય છે.અને આ વિચારની રજૂઆત માટે “પ્રેમની પરિભાષા શું?” ની વાત લખાઈ.

આવા અનેક વિષયો  જેનાથી લોકો પીડાઈ તો રહ્યા છે પણ બધા સહેમીને સહન કરેછે.તેની સાચી સમજ અને તે ની સામે અવાજ ઉઠાવવાની જરુર પણ છે જ.મેં  મારી અંદર આ અંગે સળગી રહેલ સંવેદનોને વાર્તા દ્વારા વાચા આપી છે.

હું માત્ર નારીશક્તિ જિંદાબાદનાં જ નારા ગાવામાં માનતી નથી અને એટલે જ તેની રજૂઆત માટે યુવતીઓએ પણ પોતાના શરીરની મર્યાદા સમજી તે પ્રમાણે વર્તન કરવું જોઈએ.ખોટી હિંમત કરી દીકરીઓએ અડધી રાત્રે એકલા ન ફરવું જોઈએ.આ વાત સમજાવવા એક સત્યઘટના પર આધારિત વાર્તા “સ્ત્રી ની શારીરિક મર્યાદા” લખાઈ.

આમ વર્ષોથી મનમાં ઘરબાઈ રહેલી વાતો “સંવેદનાના પડઘા”દ્વારા લોકો સુધી પહોંચાડવાનો એક નમ્ર પ્રયાસ કર્યો જે મારા વાચકોએ ખૂબ સરસ રીતે વધાવ્યો.

જિગીષા પટેલ

Sent from my iPad

દ્રષ્ટિકોણ 44: ધર્મ, સાહિત્ય, શાંતિ નો સંદેશ – શીખ ધર્મ (નિસ્વાર્થ સેવા) – દર્શના

હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. આપણે દરેક ધર્મ માં શાંતિ નો સંદેશ કરી રીતે વણી લેવામાં આવ્યો છે અને તેના સાહિત્ય વિષે વાત કરીએ છીએ. આ પહેલા આપણે યહૂદી, ઝોરાસ્ટ્રીઅન, જૈન અને બુદ્ધ ધર્મો વિષે વાત કરી. આજે શીખ ધર્મ વિષે વાત કરીએ.

ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ, બૌદ્ધ, જૈન અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત ઇસ્લામ, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન અને લગભગ તેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.

શીખ ધર્મ:  શીખ ધર્મની સ્થાપના ગુરુ નાનક દેવ દ્વારા 15 મી સદીમાં ભારતમાં પંજાબ વિસ્તારમાં થયેલ। હિંદુ ધર્મ ના જાતિ પ્રથાના પડકાર રૂપે શીખ ધર્મ નો ઉદય થયો. શીખ ધર્મ ની મુખ્ય ભાષા છે પંજાબી। જુના શીખ શાસ્ત્રો મૉટે ભાગે ગુરુમુખીમાં લખેલ પંજાબી ભાષામાં હોય છે. શીખ ધર્મ ના પાયામાં બે મૂળ ગ્રંથ છે, આદિ ગ્રંથ અને દસમ ગ્રંથ।  આદિ ગ્રંથ 31 વિવિધ રાગ ઉપર ગાઈ શકાય છે. શીખ ધર્મ ને માનનારાઓ ની માત્રા પ્રમાણે આ ધર્મ દુનિયા માં પાંચમા નંબરે આવે છે. શીખ ધર્મની મૂળ માન્યતાઓ અનુસાર એક સર્જક માં વિશ્વાસ રાખવો અને તમામ માનવજાત માટે નિસ્વાર્થ સેવા કરવા તૈયાર રહેવું। સેવાના આદેશ અનુસાર દરેક શીખ ગુરુદ્વારા માં, લંગર માં, કોઈ પણ માણસ ને કોઈ પણ સમયે પ્રેમ થી ભોજન કરવાની સુવિધા મળે છે પછી તે હોય હિન્દૂ, ખ્રિસ્તી, મુસલમાન કે જૈન. શીખની ગુરુવાણી એટલી કર્ણપ્રિય અને મધુર હોય છે કે જાણે સાંભળતાજ રહીએ।  મારી સખીઓ સાથે અમે ક્યારેક ગુરુદ્વારામાં સેવા આપવા જઈએ છીએ અને ત્યાં સાથે ભોજન બનાવવામાં મદદ કરીએ અને પછી સાથે બેસીને સંતોષપૂર્વક જમીને ને આવીએ। હું થોડા દિવસ ભારતમાં ગુરુદ્વારા માં રહી પણ છું અને ગુરુવાણી સાંભળતા સવારે જાગવાનો એક મધુર અનુભવ છે. 

ગુરુ નાનક કહે છે –
કિનારો પાર કરવા માટે ગુરુ આવશ્યક છે. 

સંત કબીર ઉત્તર પ્રદેશ માં જન્મેલા અને હિન્દૂઓ, મુસલમાનો અને શીખ લોકો તેમનો આદર કરતા। ગુરુ નાનક ના ઉપદેશ અને કબીર ના દોહા માં ઘણી સમાનતા જોવા મળે છે. કબીરે પણ કહ્યું છે કે – ઈશ્વર અને ગુરુ બંને હોય તો પહેલા ગુરુને પગે લાગુ કેમકે ગુરૂએજ મને ઈશ્વર જોડે મળાવ્યો છે.
ગુરુ ગોવિંદ દોઉ ખડે, કાકે લાગુ પાય
બલિહારી ગુરુ આપને, જિન ગોવિંદ દિયો મિલાય  

ગુરુગ્રંથ સાહેબ માં કહેલ છે કે નિશ્વાર્થ સેવા દ્વારા શાસ્વત શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. (જેની આપણે સેવા કરીએ તેની જોડે તો લડવાના નહીંજ ને?) ને નીચે કબીર નો દોહો વાંચો.
ઐસી વાણી બોલીયે, મન કે આપ ખોયે
અપના તન શીતળ કરે, ઓરોકો સુખ હોયે

શીખ ધર્મ માં ગુરુ નાનક ના સંદેશ અનુસાર લોભ કરવો યોગ્ય નથી અને લોકોની મદદ કરવા હંમેશા તત્પર રહેવું। તેજ પ્રમાણે કબીરે તેના દોહા માં કહેલ છે કે ઈશ્વર મને એટલું આપજો કે મારુ કુટુંબ સલામત રહે, હું પણ ભૂખ્યો ન રહું અને કોઈ મારે ઘેર થી ભૂખ્યો ન જાય.
સાઈ ઇતના દીજિયે, જ મેં કુટુંબ સમાયે
મેં ભી ભૂખ ના રાહુ, સાધુ ના ભુખા જાયે 

શીખ શિલ્પકામ: શીખ આર્કિટેક્ચર પ્રગતિશીલ હોય છે અને તે વળાંક અને સીધી રેખાઓ બંને માટે જાણીતું છે.  શીખ આર્કિટેક્ચર માં મોગલ અને રાજપૂત શૈલીઓ ની અસર દેખાય છે. તેના ગુંબજ, ભીંતચિત્ર કામ, મલ્ટિ-ફોઇલ કમાનો તે શાહજહાં ના સમય ના મોગલ શિલ્પકામ ને આધારે છે અને છત્રી, બારીક કામ સાથેની બારીઓ, કૌંસ સપોર્ટિંગ ઇવ્સ, અને બીજા આભૂષણ માં રાજપૂત શિલ્પકામ ની અસર દેખાય છે. 

શીખ ના ગુરુદ્વારા એક એવું સ્થળ છે જ્યાં ગુરુ વસે છે અને તે શીખ ના દસ ગુરુઓ અથવા તેમને લગતી ઇતિહાસિક ઘટનાઓ સાથે જોડાયેલા હોય છે. અમૃતસર માં આવેલ હરિ મંદિર સાહિબ (સુવર્ણ મંદિર) સૌથી પ્રખ્યાત અને ભવ્ય છે. લગભગ છ વર્ષ પહેલા હું તેની મુલાકાતે ગયેલ અને ત્યાં લંગર માં મેં ભોજન લીધેલ। આ ગુરુદ્વારા નો પાયો 1588 માં નંખાયેલ 1604 માં તેમાં આદિ ગ્રંથ ની સ્થાપના થઇ. 19મી સદીમાં મહારાજ રણજિત સિંઘે તેના ઉપરના ભાગ ને સુવર્ણ થી શણગાર્યું ત્યારથી તે સુવર્ણ મંદિર કહેવાય છે. ગુરુદ્વારામાં ધાર્મિક ઘટના નું વર્ણન છે. પણ તે ઉપરાંત ત્યાં જે શીખ સૈનિકો બીજા વિશ્વ યુદ્ધ માં શાહિદ થયા તેમની વાતો નો પણ ઉલ્લેખ છે. અલબત્ત ગુરુદ્વારા ની નજીકમાં જલિયાંવાલા બાગ છે જ્યાં 1919 માં જનરલ ડાયરે બેરહેમીથી શાંતિથી ભેગા થયેલ (મોટા ભાગના શીખ) ભારતવાસીઓ ઉપર ગોળીઓનો વરસાદ વરસાવ્યો હતો જેમાં 379 લોકો માર્યા ગયા અને 1000 થી વધુ લોકોને ઇજા પહોંચેલ. કહેવાય છે કે ત્યારથી સ્વતંત્ર ભારત માટેની ચળવળ ની શરૂઆત થઇ.  અમૃતસર માં આવેલ બાબા અટલસાહેબ મંદિર થોડું નાનું પણ તેટલુંજ સુંદર છે. પટના સાહેબ, હઝુર સાહેબ, દમદમા સાહેબ વગેરે ગુરુદ્વારા જાણીતા અને સુંદર છે.

વર્ષો પહેલા અમે રહેલા તે ગુરુદ્વારા કુલુ થી 45 કિલોમીટર ના અંતરે મનાલી માં 1737 મીટર ની ઊંચાઈ ઉપર આવેલ છે. ગુરુ નાનક અહીં પધારેલા તેથી આ ગુરુદ્વારા માં પણ લોકો ખુબ આસ્થા રાખે છે. તેની બાજુમાં પહાડ માંથી નીકળતા ગરમ પાણીના ઝરણાં છે અને ત્યાં કુંડ માં નાહવાની વ્યવસ્થા છે. અમે ત્યાંથી હિમાલય નો પહાડ ચડવા ગયેલા અને અમારા સાથીઓમાંથી અમુક લોકો 21,165 ફિટ ની ઊંચાઈ ઉપર આવેલ પાપશુરા શિખરે ચડીને આવેલ. અમને ગુરખાઓ પહાડો માં મૂકીને ગયા પછી અમે ત્યાં એક મહિનો રહ્યા અને જાતે બધો સમાન ઊંચકીને પહાડો ચડ્યા – એ પણ એક જમાનો હતો.

આવતે અઠવાડિયે ખ્રિસ્તી ધર્મ ઉપર અને પછી ઇસ્લામ અને છેલ્લે હિન્દૂ ધર્મ વિષે વાતો કરીશું. 

દ્રષ્ટિકોણ 43: ધર્મ, સાહિત્ય, શાંતિ નો સંદેશ – બુદ્ધ ધર્મ (સારા કર્મ દ્વારા મોક્ષ પ્રાપ્તિ) – દર્શના

હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું.

આપણે દરેક ધર્મમાં શાંતિ નો સંદેશ કઈ  રીતે વણી લેવામાં આવ્યો છે અને તેના સાહિત્ય વિષે વાત કરીએ છીએ.આ પહેલા આપણે યહૂદી, ઝોરાસ્ટ્રીઅન http://bit.ly/2MsTXDy અને જૈન http://bit.ly/2PrtUym  ધર્મો વિષે વાત કરી.

આજે બુદ્ધ ધર્મ વિષે વાત કરીએ.

ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ ધર્મ, બૌદ્ધ ધર્મ, જૈન ધર્મ અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત ઇસ્લામ, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન અને લગભગ તેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.

બુદ્ધ ધર્મ: બુદ્ધ ધર્મ નું જન્મસ્થળ પણ ભારત છે. પરંતુ હાલ માં બુદ્ધ ધર્મ ના અનુયાયીઓ ભારતની બહાર ઘણી વધારે સંખ્યામાં છે અને દુનિયા માં 7 પ્રતિશત માણસો પોતાની ધાર્મિક ઓળખ બુદ્ધિસ્ટ તરીકેની આપે છે. બુદ્ધ ધર્મ નું સાહિત્ય પહેલા ભારત ની પાલી અને પ્રાકૃત ભાષામાં હતું અને તે પછી ઘણી ભાષાઓમાં તેનું સાહિત્ય વિકસ્યું અને અત્યાર સુધીમાં તે બધાનો અંગ્રેજી માં અનુવાદ થઇ ચુક્યો છે. બૌદ્ધ ધર્મ ની અંદર વિવિધ પરંપરાઓ, માન્યતાઓ, અને આધ્યાત્મિક પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થાય છે જે મોટાભાગે ગૌતમ બુદ્ધ ના મૂળભૂત ઉપદેશો પર આધારિત છે. બુદ્ધિઝમ ફિલોસોફી દરેક સંસ્કૃતિ માં થોડી અલગ અલગ રીતે અને વિવિધ રીતે ચર્ચાઈ છે.  તો તેમના મૂળભૂત ઉપદેશો ને જોઈએ। સામાન્ય માણસ ને સહેલાઈથી સમજાય તેવી રીતે બુદ્ધે તેમના ઉપદેશો આપ્યા છે અને તે ઘણા છે. મને ગમે તેવા થોડા વાક્યો મેં અહીં મુક્યા છે. 

* જે વ્યક્તિએ હિંસા નો ત્યાગ કર્યો છે અને તે કોઈની હત્યા નહિ કરે અને નહિ કરાવે તેવી વ્યક્તિને હું પવિત્ર માનું છું.
* જે સત્ય ના માર્ગે ચાલે છે તે આ જીવન માં અને તેના પછી ખુશ રહેશે।
* આપો, તમારી પાસે થોડું જ હોય તો પણ.
* જો તમે મારી જેમ આપવાની શક્તિ ને જાણતા હો તો તમે એક પણ ભોજન બીજાને આપ્યા વગર ખાશો નહિ.
* હજાર  ખોખલા શબ્દો કરતા એક શાંતિસભર શબ્દ બધું કિંમતી છે.
* આજે તમે જે છો તે તમારા કરેલા કાર્ય નું પરિણામ છે. તમે કાલે શું બનશો તે આજે શું કરો છો તેની ઉપર આધારિત છે.
* બોલતા પહેલા વિચારો, કે જે બોલવાના છો તે સત્ય છે, જરૂરનું છે, અને દયાળુ શબ્દ  છે.
* આપણે જે છીએ તે આપણા વિચારો છે. આપણા વિચારો દ્વારા આપણે દુનિયા સર્જીએ છીએ.
* તીક્ષ્ણ છરી જેવી જીભ… લોહી વહાવ્યા વગર મારી નાખે છે.
* તમે ગમે તેટલા પવિત્ર શબ્દો વાંચો, ગમે તેટલા પવિત્ર શબ્દો બોલો, પણ તે શું કામનું; જો તમે તે પ્રમાણે વર્તો નહિ તો?
* સાચો માર્ગ આકાશ દ્વારા નથી, સાચો માર્ગ સાચા હૃદય થી નીકળે છે. 

બુદ્ધિસ્ટ શિલ્પકામ: બુદ્ધિસ્ટ ધર્મ ભારત માં જન્મીને ભારત ની બહાર ઘણો ફેલાયો। તે જાપાન માં ખુબ પ્રચલિત છે. જાપાન માં બુદ્ધિસ્ટ શિલ્પકામ પણ અતિ સુંદર હોય છે.  જાપાનના નારા એરિયા માં બુદ્ધિસ્ટ ધર્મ વધુ પ્રચલિત રહ્યો, ત્યાંના બુદ્ધિસ્ટ આશ્રમ (મોનેસ્ટ્રી)માં મારી જાપાનીઝ સખી જોડે હું ચાર દિવસ રહી આવી છું અને તે એક અતિ સુંદર અનુભવ હતો. એકદમ સાફ જગ્યા માં રહેવાનું. સુંદર બાથ માં નાહવાનું. ઓરડો એકદમ સાદો અને જમીન ઉપર કરેલી પથારી માં સુવાનું. સવારે મેડિટેશન કરવા જવાનું. અને સવાર સાંજ સુંદર શાકાહારી ખોરાક મળે અને જમતી વખતે બિલકુલ વાતચીત નહિ કરવાની. જાપાનના ઘણા બુદ્ધિસ્ટ મંદિરો ચાઇના ના બુદ્ધિસ્ટ મંદિરો ઉપર આધારિત છે તેથી ઘણી સમાનતા જોવા મળે, ત્યાં મંદિરોની છત જોવામાં ખુબ આકર્ષક હોય છે અને મૉટે ભાગે તે મંદિર ની અડધો ભાગ રોકે છે. સહેજ વળાંકવાળી છાલ દિવાલોથી આગળ વિસ્તરેલી હોય છે અને ફરતા વરંડાને આવરી લે છે. આ મોટી છત ના વજન ને  ટોક્યો નામની જટિલ કૌંસ સિસ્ટમ્સ દ્વારા સમર્થન આપવું આવશ્યક છે. આ ઓવરસાઇઝ ઇવ્સ આંતરિક ભાગ ને સરસ ગુણધર્મ પ્રદાન કરે છે.  ક્યોટો માં રેયોનજી મંદિર જોયું તેમાં બહાર નો પથ્થર નો બગીચો બહુજ સુંદર હતો. જાપાન ના ઘણા બુદ્ધ મંદિરોમાં બહાર સુંદર પથ્થરનું ડ્રાય લેન્ડસ્કેપ હોય છે. તેવા ઝેન બગીચાને કરે-સેનસુઇ કહેવામાં આવે છે. 

મેં ક્યોટોમાં બે ભવ્ય મંદિરો જોયા તે છે કિનકાકુજી (સોનેરી મંદિર) અને ગીનકાકુજી (ચંદેરી મંદિર). તે સુંદર અને ભવ્ય મંદિરોનું વર્ણન કરવાનું મારુ સામર્થ્ય નથી તેથી  વર્ણન ની બદલે તેમના ફોટા મુકું છું. તે સુંદર દિવસે અમને બે જાપાનીઝ 80 અને 82 વર્ષની સખીઓ, નાકાગોમાં સાન અને હનાડા સાન ફરવા લઇ ગયેલ અને તેમણે આખો સુંદર દિવસ પ્લાન કરેલો તે મારી ઘણી સફરો માં નો એક અત્યંત યાદગાર દિવસ રહ્યો છે. હોંગ કોંગ માં પણ ઘણા બુદ્ધિસ્ટ મંદિરો અમે જોયા તેમનું એક હતું શા ટીન માં આવેલ દસ હજાર બુદ્ધ નું મંદિર.  આ બૌદ્ધ મઠ પ્રખ્યાત છે કારણ કે તેની મુખ્ય ઇમારતમાં દિવાલો પર કલાત્મક રીતે મુકેલી સોનાના સિરામિક બુદ્ધની મૂર્તિઓનાં 13,000 લઘુચિત્ર છે.

આ પછી શીખ ધર્મ અને પછી ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઇસ્લામ ધર્મ અને છેલ્લે હિન્દૂ ધર્મ ઉપર વાત થશે. 

કહેવત ગંગા -કલ્પનારઘુ

મિત્રો,

આજે કલ્પનાબેનના  “કહેવત ગંગા”ના  ૫૧ આર્ટીકલ પુરા થયા છે જે જણાવતા આનંદ અનુભવું છુંતો ચાલો તેને વધાવીએ.

કલ્પનાબેન એક એવા લેખિકા છે જે પોતાની જ આવડત અને રહસ્યથી અજાણ છે.

કહેવત’ એટલે જે કહેવાતી આવી છે તે વાત.ભાઈ કહેવાતી વાતને થોડી કહેવાની હોય  હા છતાં કલ્પના બેને કહી છે અને એમણે કહી ત્યારે વાંચનારના મન પર એ સીધી જ જઈને ચોંટી છે એમણે એમની કોલમમાં કહેવતની વ્યાખ્યા નથી આપી પણ કહેવતનો અર્થ તર્કાતીત રીતે પુરવાર કરી કહેવતનું મહત્વ સુંદર સરળ રીતે સમજાવ્યું  છે.  કલ્પનાબેને  તમે ક્યાંક તો સાંભળી હશે તેવી જ કહેવતની વાતો  કરી છે પણ તો તેનો અર્થ અને કથાનક દર્શાવી કલ્પનાબેને કહેવતની સમૃદ્ધી આપણા સમક્ષ પ્રસ્તુત કરી છે.લેખ એકવાર વાંચો તો હવે નહિ ભૂલાય તેવી ખાત્રી તેમણે કરાવી છે અને પ્રંસગોપાત્ત તમારા જીવનમાં આ કહેવતો ઉઘડતી આવશે જ કારણ વાંચનારને ક્યાંય કૃત્રિમતા નથી લાગી, તેમણે અનેક ઉદાહરણ આપી કહેવતોને પોખી છે.આ કહેવતનો વૈભવ આપણે એમના દરેક લેખમાં માણ્યો છે.

કહેવતો  નાના હતા ત્યારે શાળામાં ગુજરાતી વ્યાકરણ ભણતી વખતે શીખ્યા હતાં, એમાંની  ઘણી ક્હેવતો તો દાદા કે દાદીની વાતચીતમાં રોજ સાંભળવા તમને મળી હશે,તો  ક્યારેક છાપના મથાળે દેખી હશે,  આ લુપ્ત થઇ ગએલી કહેવતોને કલ્પનાબેને જીવિત કરી આપણને સામાન્ય અને રોજીંદી વાતચીતમાં ઉપયોગ કરવા કહેવતો છુટ્ટે હાથે આપી દીધી છે છતાં સમય સાથે બધું જ બદલાય છે ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે શું ખરેખર આમ હોય છે ?  કળિયુગની વાસ્તવિકતા અને આ કહેવતનું અર્થઘટન પણ સુદર રીતે મૂકી કહેવતને કલ્ગંપનાબેને ગંગા  જેમ વહેતી કરી છે. 

ભાષાનું શ્રેષ્ઠ હથિયાર કયું ? તો જવાબ છે કહેવત ! વિશ્વની એવી કોઈ ભાષા નહિ હોય કે જેમાં કહેવતો નહિ હોય  દરેક ભાષાઓમાં પણ કહેવતો પ્રચલિત છે.’કહેવત’ એટલે પરંપરાથી લોકોમાં કહેવાતા બોધરૂપ દ્રષ્ટાંત અથવા તો નાના પણ ચોટદાર અને અસરકારક વાક્યો, કહેવતના લેખકનું નામ નથી હોતું .અસલમાં કહેવતના કર્તાનું નામ ઠામ ખબર નથી હોતી પણ એના ઉપયોગ કે સંવર્ધિકરણમાં સામુહિક ફાળો રહેલો હોય છે.ખરેખર તો  કહેવત એક એવું સાહિત્ય છે જે કયારે લખાતું નથી.. કહેવતોની ખરી મઝા અને મહત્વ  તેને યોગ્ય સમયે, યોગ્ય સંદર્ભમાં વાપરવા થકી છે.કલ્પનાબેને કહેવતોને એના અર્થને યોગ્ય માવજત સાથે આપણા માટે પીરસી આ આનંદ સાથે જ્ઞાન આપ્યું છે. 

કહેવત આપણી ભાષાની થાપણ છે.આજના ઈન્ટરનેટના સમયમાં આપણી આવનારી પેઢીઓ માટે  ભાષાની આ કહેવતની સચોટ અને સરળ  અર્થસભર જૂઆત કરી એના મૂલ્યથી આપણને વાકેફ કર્યા છે અને આ ભાષાની થાપણને સાચવવામાં અને સંવર્ધન કરવામાં કલ્પનાબેન બેન તમારો ફાળો નોંધનીય છે.

બસ તો તમને બધાને પણ એમની વાતો અને કહેવતો ગમી હોય અને સહૃદયથી સ્વીકારી હોય તો એમના આ પ્રયત્નને જરૂર વધાવજો,’બેઠક’ અને તેના દરેક સર્જકો અને વાંચકો તરફથી કલ્પનાબેનને  ‘અભિનંદન’.

હું એમને ફરી આમંત્રણ આપું છું કે જાન્યુઆરી મહિનાથી આપ “શબ્દોના સર્જન” પર એક નવા વિષય સાથે આપની કલમ રજુ કરો. તે દરમ્યાન આ લેખ લખતા થયેલા આનંદ અને અનુભવને આપ દર ગુરુવારે   લખી ચાલુ રાખો જેથી બીજાને લખવાની પ્રેરણા મળે.

આપણી ભાષા સમૃદ્ધ છે માટે વાંચન અને સર્જન સાથે ગતિમય રહેવી જોઈએ. આપણી માતૃભાષાને સાચવવાની જવાબદારી સૌની છે. કલ્તપનાબેન તમારા યોગદાનની ‘બેઠક’ કદર કરે છે અને અમે તમારા માટે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.

   – પ્રજ્ઞા દાદભાવાલા

દ્રષ્ટિકોણ 42: ધર્મ, સાહિત્ય, શાંતિ નો સંદેશ 2 – જૈન ધર્મ (અહિંસા પરમોધર્મ) – દર્શના

હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. આપણે દરેક ધર્મ માં શાંતિ નો સંદેશ કરી રીતે વણી લેવામાં આવ્યો છે અને તેના સાહિત્ય વિષે વાત કરીએ છીએ. આ પહેલા આપણે યહૂદી અને ઝોરાસ્ટ્રીઅન ધર્મો વિષે વાત કરી http://bit.ly/2MsTXDy . આજે જૈન ધર્મ વિષે વાત કરીએ.

ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ ધર્મ, બૌદ્ધ ધર્મ, જૈન ધર્મ અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત આસપાસ લોકો ઇસ્લામનું પાલન કરે છે, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી ધર્મનું પાલન કરે છે, અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન ધર્મ નું પાલન કરે છે. અને લગભગ તેમના જેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.  આ પહેલા આપણે ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદી ધર્મ ઉપર વાત કરેલ। હવે પછી બુદ્ધ ધર્મ, શીખ ધર્મ, ખ્રિસ્તી ધર્મ, ઇસ્લામ ધર્મ અને હિન્દૂ ધર્મ ઉપર વાત થશે.

જૈન ધર્મ – જૈન ધર્મ માં અગમ સૂત્રો અને ગ્રંથો અર્ધ-માગદિ પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલા છે. ત્યાર બાદ તે ગ્રંથો નો પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રમ, જૂની મરાઠી, રાજસ્થાની, ગુજરાતી, હિન્દી, કન્નડ, તામિલ, જર્મન અને અંગ્રેજી જેવી ભાષાઓમાં અનુવાદ થયેલ છે. જૈન ધર્મ ના પાયાનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત છે અહિંસા। તે પ્રમાણે કોઈ પણ પ્રાણી અથવા જીવને ઈજા પહોંચાડવી નહીં, કોઈ જીવનો દુરુપયોગ કરવો નથી  કરો, કોઈને ગુલામ બનાવવું નહિ કે કેદ ન કરવું, કોઈના ઉપર જુલમ ન કરવો, કોઈનું અપમાન કરવું નહિ કે કોઈને ત્રાસ આપવો કે મારવું નહિ.  

તે ઉપરાંત અનેકાંતવાદ નો પણ સિદ્ધાંત તેના પાયામાં છે. અનેકાંતવાદ એટલે કે સત્ય અને વાસ્તવિકતા જટિલ છે અને તે અનેક વિવિધ પાસાઓ ધરાવે છે. દરેક ને વાસ્તવિકતાનો અનુભવ થઈ શકે છે પરંતુ દરેકને તે અનુભવ જુદી રીતે થાય છે અને જુદી રીતે સ્પર્શે છે જેને બધાજ એક રીતે સમજી શકે તેમ ભાષાથી સંપૂર્ણ રીતે વ્યક્ત કરવું શક્ય નથી. તેથી કોઈ પણ સત્યને કોઈ પણ ભાષામાં વ્યક્ત કરવું તે પ્રયાસ માત્ર છે અને તે એક અપૂર્ણ પરિપેક્ષ્ય જ હોય છે. તેથી એકપક્ષી પરિપેક્ષ્ય (પર્સપેકટીવ) ધરાવવું અને તેને જ સત્ય માનવું અને અન્ય ને બાકાત કરવું તે મોટી ભૂલ છે.  હું મંદિર, તપ અને બીજી ધાર્મિક વિધિઓમાં વિશ્વાસ નથી કરતી પરંતુ અનેકાંતવાદ અને અહિંસા મારા જીવનના પાયાના સિદ્ધાંત છે.

જૈન ધર્મ ની મુખ્ય પ્રાર્થના, શ્રી નમોકાર મંત્ર પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલ છે. તે મંત્ર માં પ્રભુ પાસે કોઈ યાચના નથી કરવાની। તે મંત્ર માં આપણે બધાજ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ અને ચરિત્ર વ્યક્તિઓને નમન કરીએ છીએ.  અર્ધમાગદિ ભાષાની પ્રાર્થના અનુવાદ કર્યા વગર સમજવી અઘરી હોય છે. પણ અમીભર્યા જૈન સ્તવન સાંભળવામાં મધુર અને કરુણા ભરેલા હોય છે. આબુ, દેલવાડા, સમતશિખર, અને પાલીતાણા જેવા જૈન તીર્થસ્થાન ભવ્ય હોય છે અને નીચેના સ્તવન મા પ્રભુ ભજન સાથે તે ભવ્યતા નો ઉલ્લેખ છે. ધર્મ અને સાહિત્ય ના સબંધ ઉપરાંત ક્યારેક ધર્મસ્થળ ના શિલ્પકામ (આર્કિટેક્ચર) ની પણ વાત કરવી જોઈએ. કેમ કે ધર્મસ્થળ ની જગ્યાના શિલ્પકામ અદભુત રહ્યા છે. હવે પછીના લેખ માં તેનો થોડો ઉલ્લેખ કરીશ. 

ઊંચા ઊંચા શત્રુંજય ના શિખરો
વચ્ચે મારા દાદા કેરા ડેરા જગમગ થાય
જય જય સિદ્ધાચલ, જય જય વિમલાચલ
દાદા તારી યાત્રા કરવા, મારુ મન લલચાય
તળેટીયે શીશ નમાવું, ચડવા લાગુ પાય
પવન ગિરી નો સ્પર્શ થતા પાપો દૂર થાય 

અને શ્રી ચિત્રભાનુ મહારાજ લિખિત આ પ્રખ્યાત રચના જૈન ધર્મની બધા પ્રત્યે સદભાવના અને પ્રેમ ની લાગણી વ્યક્ત કરે છે. 

મૈત્રીભાવનું  પવિત્ર ઝરણું   મુજ હૈયામાં વહ્યા  કરે
શુભ થાઓ આ સકળ વિશ્વનું એવી ભાવના નિત્ય રહે
ગુણથી  ભરેલા ગુણીજન  દેખી હૈયું મારું  નૃત્ય કરે
એ  સંતોના ચરણ કમળમાં  મુજ જીવનનો અર્ધ્ય રહે
દીન,  ક્રૂર ને  ધર્મવિહોણાં   દેખી દિલમાં દર્દ  વહે
કરુણાભીની   આંખોમાંથી અશ્રુનો   શુભ સ્રોત વહે

જૈન શિલ્પકામ: જૈન ના મંદિરો ખુબ સાફ સુથરા અને સુંદર હોય છે. તેમાં આબુ પર્વત થી 2.5 કિલોમીટરે આવેલા, 11 મી અને 16 મી સદી વચ્ચે બાંધેલા 5 દેલવાડા ના મંદિરો એકદમ આબેહૂબ છે અને સફેદ માર્બલ અને બારીક કોતરણી માટે જાણીતા છે.  મંદિર નું ભવ્ય પ્રવેશદ્વાર છે. મંદિરો બહાર થી જરાપણ ખ્યાલ ન આવે અને ડુંગરા જ દેખાય તે રીતે પહાડોની શ્રેણી વચ્ચે બનાવેલ છે. કહેવાય છે કે એ જમાના માં 1,500 શિલ્પકારો અને 1,200 મજૂરોને એક મંદિર બનાવતા 14 વર્ષ થયેલ. આ ભવ્ય મંદિરોમાં આદિનાથ ભગવાન અને નેમિનાથ ભગવાન ના મંદિર અતિ સુંદર અને પ્રખ્યાત છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે શિલ્પકારોને જેટલી માર્બલ ધૂળ ભેગી થાય તે પ્રમાણે પૈસા આપવામાં આવતા તેથી તેઓ ખુબ જીણી કોતરણી કરવા માટે પ્રેરાય.  નેમિનાથ ના મંદિર માં શ્રી કૃષ્ણ અને ગોપીઓ ના શિલ્પો પણ છે. કહેવય છે કે છેલ્લું પાર્શ્વનાથ નું મંદિર મજૂરોએ પોતાના પૈસે, અને પોતાના આરામ ના સમય દરમ્યાન બનાવેલ છે.

આવતા અઠવાડિયે આપણે બુદ્ધ ધર્મ વિષે વાત કરીશું।

“સંવેદનાના પડઘા” જીગીષા પટેલ

   મિત્રો આજે જીગીષાબેનના લેખનના ૫૧ ચેપ્ટર પુરા થયા તો આનંદ છે તો ચાલો તેમને વધાવીએ.

રાજુલબેનની મિત્રતા થકી મને જીગીષાબેનની  ઓળખાણ થઇ, પછી તો’ બેઠક’ના નિયમિત સભ્ય બન્યા બધાની સાથે ‘બેઠક’ના વિષય લખવાની પ્રવૃત્તિ શરુ કરી મારુ કામ માત્ર એને પ્રોત્સાહન આપવાનું બન્યું ,વિચાર તો હતા સાહિત્ય વાંચ્યું હતું એટલે કલમ ચાલવા માંડી.અને તેમણે સંવેદનાના પડઘા લખવાની કોલમ શરુ કરી. 

આમ જોઈએ તો એમની સંવેદનાના પડઘા દરેક ચેપ્ટરમાં પડઘાયા અને આપણે સહુએ એને વધાવ્યા , “સંવેદનાના પડઘા”માં જિંદગીના બનતા પ્રસંગો, વાતો, વાર્તા રૂપે વહેતા થયા છે. વાર્તા માનવ જીવનમાં અનેક રંગોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે એ વાત ખબર હતી પણ એમને વાંચતા અનુભવી.  જીગીષાબેને કોઈ પણ જાતનો અંચળો ઓઢ્યા વિના જે સંવેદના અનુભવી તે નરી સરળતાથી કોઈ પણ અયાસ કે પ્રયાસ વગર અને જ્ઞાનનું પ્રદર્શન કર્યા વગર આપણી સમક્ષ મૂકી. પરિણામે આપણે સૌ એમાં ખેચાતા ગયા અને પછી તો બુધવારે હવે જીગીષાબેન શું નવું લઇ આવશે તેવી ઉત્સુકતા જાણે રહેવા માંડી.

એમનું સાહિત્વાંયનુ વાંચન હતું જ પણ મને ક્યારેક એવું લાગતું કે જીગીષાબેન માણસોને વાંચી શકે છે,એટલે શબ્દોમાં સરળતા સાથે આભા હતી પણ ક્યાંય છેતરામણો આભાસ નહોતો.. માનવી ભલે વિકાસ કરતો હોય પણ આપણે સહુ માનવીની સંવેદનાને સૌથી ઉપર અને સૌથી આગળ મુકીએ છીએ.કારણ માનવીની સંવેદના જ માનવીને  તાજા કરારા રાખે  છે! આજના જમાનામાં જયારે માણસ રૂપિયા કામવવામાં પોતે પરચુરણ જેવો થતો ગયો છે ત્યારે સંવેદના પડઘા માણસને સંભાળય એ ખુબ મોટી વાત છે.  .એ જ પડઘા એ જ અહેસાસ ,એ જ લાગણી ,એ જ ઝાકળનાં બિંદુની ભીનાશ  અને  એ જ સંવેદનાનો અનુભવ આપણે તેમની દરેક વાતોમાં,વાર્તામાં અનુભવ્યો છે.  

જીગીષાબેને તેમના ૫૧ લેખો પુરા કરી આપણને “સંવેદનાના પડઘા”માં  સાહિત્યનો આનંદ સાથે માનવીની લાગણીનો, સંબંધનો , અહેસાસ કરાવી જાગૃત કર્યા છે તો ક્યારેક  આપણા અંદરના માયલાને  કોઈની અંગત જિંદગીમાં ડોકિયું કરાવી સંવેદનાના પડઘા સંભળાવ્યા છે. સાચું કહું સરળતા અને સહજતા કોને ન ગમે? બસ તો તમને બધાને પણ એમની વાતો અને વાર્તાઓ ગમી હોય અને સહૃદયથી સ્વીકારી હોય તો એમના આ પહેલા પ્રયત્નને જરૂર વધાવજો   

બેઠક અને તેના દરેક સર્જકો અને વાંચકો તરફથી જીગીષાબેનને ‘અભિનંદન’.

હું એમને ફરી આમંત્રણ આપું છું કે જાન્યુઆરી મહિનાથી આપ “શબ્દોના સર્જન” પર એક નવા વિષય સાથે આપની કલમ રજુ કરો. તે દરમ્યાન આ લેખ લખતા થયેલા આનંદ અને અનુભવને આપ દર બુધવારે  લખી ચાલુ રાખો જેથી બીજાને લખવાની પ્રેરણા મળે.

આપણી ભાષા સમૃદ્ધ છે માટે વાંચન અને સર્જન સાથે ગતિમય રહેવી જોઈએ. આપણી માતૃભાષાને સાચવવાની જવાબદારી સૌની છે. જીગીષાબેન તમારા યોગદાનની ‘બેઠક’ કદર કરે છે અને અમે તમારા માટે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.

   – પ્રજ્ઞા દાદભાવાલા

દ્રષ્ટિકોણ 41: ધર્મ, સાહિત્ય, શાંતિ નો સંદેશ 1- ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદી ધર્મો – દર્શના

મારા, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તરફથી તમોને શાલોમ (યહૂદી અભિવાદન અનુસાર “શાંતિ ભર્યા વંદન”). આવતા શનિવારે વાત કરીશું જૈન ધર્મ ઉપર અને તે પછી શીખ ધર્મ, તે પછી ખ્રિસ્તી ધર્મ, અને તે પછી ઇસ્લામ અને તે પછી હિન્દૂ ધર્મ ઉપર વાત થશે.

ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ ધર્મ, બૌદ્ધ ધર્મ, જૈન ધર્મ અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત આસપાસ લોકો ઇસ્લામનું પાલન કરે છે, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી ધર્મનું પાલન કરે છે, અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન ધર્મ નું પાલન કરે છે. અને લગભગ તેમના જેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.

બેઠક માં “ધર્મ અને સાહિત્ય” શીર્ષક ઉપર આપણે ચર્ચા કરેલી. એ તો ખુબ મોટો વિષય છે. અને આ શીર્ષકની પ્રમુખતા એ છે કે બધાજ ધર્મ માં કવિઓ અને સાહિત્યકારોની સર્જનાત્મક કૃતિઓના આધારે દરેક ધર્મ ને અનોખું સ્થાન પ્રાપ્ત થયું છે. કવિઓ અને સાહિત્યકારોએ તેમના પ્રેમ અને પુણ્યતાની ભાવનાથી ધર્મ ને તેમના શબ્દોમાં વણી લીધો છે. પણ મારુ કહેવું એ પણ છે કે તે સામે ધર્મ વિશેના લેખન થી સાહિત્ય પણ ખીલ્યું છે, ચમક્યું છે અને સાહિત્યનો પણ વિકાસ થયો છે. તેથી ધર્મ અને સાહિત્યનો અરસપરસ નો ગહેરો સબંધ રહ્યો છે.

આમ તો હું ભારત માં પૂજાતા બધા ધર્મ વિષે એકજ લેખ લખવાની હતી પણ ધીમે ધીમે લેખ મોટો થઇ ગયો અને એક લેખ માં બધા ધર્મો ને આવરી શકાય તેમ નથી. તેથી દરેક ઉપર જુદા જુદા લેખ મુકીશ। સૌથી પહેલા ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદી નો ઉલ્લેખ પછી જૈન ધર્મ, પછી શીખ ધર્મ, તે પછી ખ્રિસ્તી ધર્મ, પછી ઇસ્લામ ધર્મ અને છેલ્લે હિન્દૂ ધર્મ ઉપરના લેખ મુકીશ। ધર્મ અને તેના સાહિત્ય વિષે થોડી ચર્ચા ઉપરાંત દરેક ધર્મ માં શાંતિ વિષે ના ઉપદેશ ને કઈ રીતે આવરી લેવામાં આવ્યો છે તે વિષે પણ થોડી વાત કરીશ।

ઝોરાસ્ટ્રીઅન ધર્મ: દુનિયા નો પ્રાચીન ધર્મ છે. ઈરાન માંથી બહાર આવેલ આ ધર્મ માં માનનારાઓ ઝોરાસ્ટ્ર અથવા જરથોસ્ત અને (Wise Lord) અહુરા મઝદા ને પૂજે છે. એકિશ્વરવાદી આ ધર્મ અનુસાર સ્વર્ગ અને નરક, ખોટા કર્મો અને સારા કર્મો વચ્ચે નો તફાવત, અને મૃત્યુ બાદ નો ચુકાદો એવા સંદેશાઓ બીજા ત્યાર બાદ આવતા ધર્મોએ અપનાવ્યા છે. સાહિત્યની વાત કરીએ તો તેના મુખ્ય સંદેશાઓ અવેસ્તા કરીને ચોપડીમાં નોંધ કરવામાં આવેલ છે અને તેમાં કાવ્યો નો સમાવેશ થાય છે. આ ધર્મ ના મૂકી સંદેશ અનુસાર વ્યકિને જીવન નું ખાસ ધ્યેય એ હોવું જોઈએ કે તે શાણપણ વિઝડમ) કેળવે અને દુનિયા માં આનંદ અને ખુશી ફેલાવે.

ઝોરાસ્ટ્રીઅન પરંપરાગત સાહિત્ય ઘણું વિશાળ છે અને તેમાં 75 કૃતિઓ નો સમાવેશ થાય છે અને તેમાં ધર્મ ના કાયદાઓ ઉપરાંત તે યુગ ની માન્યતાઓ અને રિવાજો અને જ્યોતિષવિદ્યા ઉપર ચર્ચા કરવામાં આવેલ છે. હવે આ શાસ્ત્રો વંચાતા નથી પરંતુ એ જમાના માં ધર્મ ને સમજવા અને સમજાવવા માટે લેખન અને વાંચન નો ઉપયોગ થતા તે રીતે લેખન અને વાંચન નો ખુબ પ્રચાર આ રીતે થયો.

તમે સાંભળેલી વાત હશે પણ આ નાની વાર્તા ફરી કહું છું. તે પ્રમાણે ઝોરાસ્ટ્રીઅન ધર્મ માં માનનારા પારસીઓ ઈરાન માં થઇ રહેલ ધાર્મિક દમન થી બચવા ગુજરાત ના કિનારે ઉતાર્યા અને રાજા જાડી રાણા પાસે આશરો માંગ્યો. રાજાએ જવાબ માં દૂધ થી ભરેલ પ્યાલા સાથે સંદેશ મોકલ્યો કે આમારું રાષ્ટ્ર અમારી પ્રજા થી ભરેલું છે અને તેમાં બિલકુલ તમારે માટે જગા નથી. પારસીઓએ તે પ્યાલા માં સાકર ભેળવીને આ સંદેશ સાથે પ્યાલો પાછો મોકલ્યો કે જેમ સાકર દૂધ માં ભળીને દૂધ નો સ્વાદ વધારે છે તેમજ અમે પણ તમારી પ્રજા જોડે ભળીને તમારી સંસ્કૃતિ ને ચમકાવશું। રાજા ખુશ થઇ ગયા અને તેમણે પારસીઓને આશરો આપ્યો.

યહૂદી ધર્મ: યહૂદી ધર્મ એક પ્રાચીન એકિશ્વરવાદી ધર્મ છે. આ ધર્મ નું સાહિત્ય તોરાહ અને બાઇબલ ના ઓલ્ડ ટેસ્ટામેન્ટ માં સમાયેલ છે. યહૂદી ધર્મ ના સંદેશ અનુસાર માણસો ને ઈશ્વર ના સ્વરૂપ માં બનાવવામાં આવ્યા છે અને માણસો પૃથ્વી ની લય અને પર્યાવરણ ની જટિલ વિવિધતા જોડે સંકળાયેલા છે. યહૂદી ધર્મ અનુસાર પૃથ્વી અને પર્યાવરણ ઈશ્વરે બનાવેલ છે અને માણસોએ પર્યાવરણ નો આદર કરીને રહેવું જોઈએ. પર્યાવરણ ને આદર કરવાનો એક માર્ગ સબાથ છે. તે અનુસાર, અઠવાઈડયા માં એક દિવસ બને તેટલા ઓછા સાધનોનો ઉપયોગ કરવો, ચાલી શકાય ત્યાં ગાડી નો ઉપયોગ કરવો નહિ, ઠંડુ ખવાય ત્યાં ગરમ કરવું નહિ, અને કામ ની બદલે તે દિવસ ઈશ્વર પૂજા અને ચિંતન માં વિતાવવો.

યહૂદી ધર્મ માં સારા કર્મો ઉપર ખુબ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. અહીં નીચે યહૂદી ધર્મ ના થોડા વાક્યો અનુવાદ કરીને મુકેલ છે.
“વિચારવા ઉપર બહુ મહત્વ નથી. ખાસ મહત્વ એ છે કે તમે કોણ છો અને શું બનવા માગો છો”.
“Gam zu l’tova. – આ પણ સારા માટે જ છે.”
“L’fum tzara aagra – પ્રયત્ન પ્રમાણે જ પુરસ્કાર મળશે।”
“આજ કરતા કાલે તમે વધુ સારી વ્યક્તિ નથી બનવાના, તો કાલ ની તમારે જરૂર જ શી છે?”

“L’Chaim!” – આ જિંદગી ની હર એક પળ ને ઉજવતું પરંપરાગત યહૂદી કહેવત ઉપર”ફિડલર ઓન ધ રૂફ” કરીને એક પ્રખ્યાત ચલચિત્ર માં આખું ગીત ગવાયેલ છે. “જિંદગી હંમેશા તમે ઈચ્છો તેમ જતી નથી પણ ગમે ત્યારે થોડો વિરામ લઈને, થોભીને જિંદગીની ખુશી ને માણી લ્યો કેમ કે આ પળ ફરી પાછી નહિ આવે”.

આવતા શનિવારે જૈન ધર્મ ઉપર થોડી વાતો કરીશું.

દ્રષ્ટિકોણ 40: નાણાકીય સ્વતંત્રતા અને સમજણ – દર્શના

નમસ્તે મિત્રો। શનિવારે પ્રકાશિત થતી દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને આવકારું છું. ઓક્ટોબર ની 12 તારીખે રાષ્ટ્રીય બચત દિવસ ઉજવાય છે. આજે આપણે બચત વિષે તો નહિ પરંતુ નાણાકીય સમજણ અને નાણાકીય સ્વતંત્રતા ઉપર થોડી વાત કરીએ। આપણે ભારતીય લોકોને બચત શીખવાની કદાચ એટલી જરૂર નથી પણ ખાસ કરીને સ્ત્રીઓને નાણાકીય સમજણ કેળવવાની જરૂર છે.

આ એક સ્ત્રીઓને લાગુ પડતી વાત છે કે ક્યારેક આપણે નાણાકીય વાતોમાં બિલકુલ રસ ધરાવતા નથી અને તે વિશેની બધી જવાબદારી આપણા પતિને સોંપી દઈએ છીએ. મારી પોતાની જ વાત કરું તો અમારા લગ્ન માં થી છુટા થતા સૌથો મોટો ભય મને નાણાકીય જવાબદારી ઉપાડવાનો હતો. હું કમાતી તો હતી જ. પરંતુ મારી કમાણી ના ચેક આવે તો મારા પતિના હાથ માં સોંપી દવ. મારે કામ માટે સફર કરવાની આવે ત્યારે તેને કહી દવ કે મારે બહારગામ જવાનું છે તો મને પૈસા જોશે અને તે લાવી આપે. હું બધુજ કામ કરતી સિવાય કે પૈસા ને સમજવાનું। એટલે સુધી કે હું ક્યારેય એટીમ માં પણ જતી નહિ અને મને પાસ્વર્ડ પણ યાદ હતો નહિ. મને એક જાત નો ભય હતો કે પૈસા સંભાળતા મને આવડશે જ નહિ અને મારા પતિએ વારંવાર મને સંભળાવેલ પણ ખરું કે આ બાબત સમજવાની તારી શક્તિ નથી. 

પરંતુ નાણાકીય જવાબદારી સમજવાની દરેક વ્યક્તિને જરર હોય છે. પતિ બધું સારી રીતે સંભાળતા હોય છતાં પણ જીવન નો ક્યારેય ભરોસો નથી અને થોડી સમજદારી તો દરેકે કેળવવી જ જોઈએ।  

પણ આ એટલો મોટો વિષય છે કે અહીં એક નિબંધ માં તે વિષે જાણકારી આપી શકાય નહિ તેમજ હું આ બાબત માં નિષ્ણાત નથી પણ કામચલાઉ થોડી સમજણ મેં કેળવી છે. હું થોડુંઘણું અહીં શેર કરીશ અને તે પછી આશા રાખું કે તમે પણ થોડી ઘણી તમારી સમજણ વિષે શેર કરો (ખાસ કરીને પુરુષ ભાઈઓ) તો આપણે બધાને થોડું શીખવા મળે. 

1) સૌ પ્રથમ કપટથી સાવધ રહેવું – આપણે નાણાકીય દેખરેખ સાંભળતા હોઈએ ત્યારે સૌ પ્રથમ કૌભાંડકારો થી સાવધ રહેવું તેથી પૈસા ગુમાવવાનો વખત ન આવે. તે માટે — ક્યારેય કોઈને ફોન ઉપર સોશ્યિલ સેક્યુરીટી નંબર અને બીજી નાણાકીય માહિતી આપતા પહેલા ખુબ વિચાર કરવો। શંકા જેવું લાગે તો તરતજ હેલ્પલાઇન માં ફોન કરી શકાય છે. 

2) નિષ્ણાતોની સલાહ લઇ શકાય છે – મારી બાબત માં મને નાણાકીય જવાબદારી સંભાળવામાં સૌથી વધુ સફળતા નિષ્ણાતોની સલાહ દ્વારા મળી છે. છુટા થવાનો નિર્ણય માત્ર કર્યો હતો ત્યારે મારી દોસ્તી એક નાણાકીય નિષ્ણાત બહેન સાથે થઇ. અને વર્ષો બાદ પણ અમારી દોસ્તી ગાઢ છે અને તે જોબ બદલે તો હું મારો પોર્ટફોલિયો તેની સાથે તેની નવી બેન્ક માં લઇ જાવ છું. તે શાંતિથી મને બધુજ સમજાવે છે અને લાંબી દ્રષ્ટિ થી સંભાળવાની વ્યૂહરચના વડે બધું સંભાળે છે. તેમજ મારા ટેક્સ કરનાર ભાઈ પણ તે રીતેજ મારુ કામ કરે છે. અને એક સહેલી જે મારી રીયલ એસ્ટેટ એજેન્ટ પણ છે તેની સાથે પણ મારી ગાઢ મૈત્રી છે અને મને તેની સલાહ માં પૂરો વિશ્વાસ છે. તો આપણને સારી સમજણ ન હોય તો સારા નિષ્ણાત ની સાથે સબંધ કેળવવાથી ઘણી મદદ થઇ શકે છે. 

3) વિલ બનાવવું જરૂરી છે – તાજેતરમાં એક વિલ બનાવનાર એટર્ની જોડે અનાયાસે મારુ મળવાનું થયું। તેણે  મારુ વીલ બનાવવાનું કામ કર્યું તેમાંથી મને ઘણું શીખવા મળ્યું। વીલ બનાવવું શા માટે જરૂરી છે? કેમકે તેના વગર જો કોઈ મૃત્યુ પામે તો આપણી ઈચ્છા પ્રમાણે નહિ પરંતુ તે સ્ટેટ ના કાયદા પ્રમાણે મિલકત ની વહેંચણી થાય. તે માટે વારસદારોને પ્રોબેટ પ્રક્રિયા નો સામનો કરવો પડે અને તે માટે સમય અને પૈસાનો વ્યર્થ બગાડ થાય. જો વીલ પ્રમાણે કુટુંબ ના સભ્યો અથવા ચેરિટી માં મિલકત વહેંચવામાં આવે તો એસ્ટેટ ટેક્સ માં પણ ઘટાડો થઇ શકે. 

4) પોતના જીવન માટે પૈસાની વ્યવસ્થા રાખવી – જૂની પરંપરા મુજબ અને બાળકો પ્રત્યે લાગણી વડે ખેંચાઈને માં-બાપ ઘણી વાર બાળકો ના નામ ઉપર બધી મિલકત મૂકી દ્યે છે. તેમાં એક પરિસ્થિતિ બાગબાન જેવી સર્જાઈ શકે. પણ તેવું ન થાય તો પણ તે સૌથી ઉત્તમ માર્ગ નથી અને આ સમયમાં તે  વ્યવહારુ વ્યવસ્થા નથી. મૉટે ભાગે બાળકો તેમના સમય પ્રમાણે પ્રગતિ કરતાજ હોય છે. અને પોતાની મિલકત પોતે સુરક્ષિત રાખી અને માં-બાપ રહી શકે તો બાળકો માટે તેમને મોટી ઉમર માં સંભાળવાવાનો બોજો ઘટે છે, વધતો નથી. અને માં-બાપ અને બાળકો પૈસા ની જટિલતા માં ગૂંચવાઈ જવાની બદલે પ્રેમ ના બંધને રહી શકે છે. આજના જમાના માં લોકો માને છે કે આપણે આપણા પોતાના માટે જીવવાની વ્યવસ્થા કરીને કોઈના ઉપર બોજો બનવું નહિ. 

તમે કેળવેલી સમજણ અથવા તમારા અનુભવ અહીં શેર કરશો તો બધાને શીખવા મળશે અને તે માટે પહેલેથી જ તમારો આભાર।

વાત્સલ્યની વેલી ૪૬) બાળકો શું ઈચ્છે છે?

અમે એરપોર્ટ પર કેન્સલ થયેલી ફ્લાઇટને લીધે કંટાળીને અફસોસ કરતાં બેઠાં હતાં. કેટલાંક લોકો ફોન કે કમ્પ્યુટર પર કાંઈ કામમાં વ્યસ્ત હતાં, તો કોઈ છાપું કે પુસ્તક વાંચતું હતું. પણ બાળકોને કોણ કહે કે ‘ભઇલા, આપણી ફ્લાઇટ કેન્સલ થઇ છે, એટલે હજુ ગેઇટ ઉપર વધારે રોકાવું પડશે ?’

અમારી પાછળની હરોળમાં એક યંગ કપલ સ્ટ્રોલરમાં બેઠેલ બાળકને રમાડવા પ્રયત્ન કરતું હતું .

મેં જોયું કે એ બે અઢી વર્ષનો છોકરો ધીમે ધીમે કંટાળી રહ્યો હતો. શરૂઆતમાં તો એની મમ્મીએ એને બીજાં પ્લેન વગેરે બતાવ્યાં હતાં, પણ હવે એનેય બીજાં કામ હોય ને ?

થોડી વાર પછી પપ્પાએ એનો ચાર્જ લીધો, અને એને ચક્કર મરાવ્યું. હવે એય કંટાળ્યો .પણ તોયે પેલા બાપે એને આઈસ્ક્રીમ લઇ આપ્યો . થોડી વાર પછી કોઈ ચોકલેટ પણ આપી ! હવે?

“ હવે બેસ નિરાંતે !” જાણેકે એનાં મા બાપ કહેતાં હતાં.

થોડીક વાર એને સ્માર્ટ ફોન પકડાવ્યો ; પણ બાળકને એમાંયે રસ ના પડ્યો !

મા બાપને પોતાની રીતે નિરાંતે બેસીને ફોનમાં કોઈની સાથે વાતો કરવી હતી ! નિરાંતે કોઈ સોસ્યલ મીડિયામાં પોસ્ટ મુકવી હશે – કે કાંઈ વાંચવું હશે. કે પછી કાંઈ પણ કર્યા વિના શાંતિથી બેસવું હશે! પણ પેલું બાળક કોઈને કાંઈ જ કરવાદેતું નહોતું !

એને દોડાદોડી કરવી હતી, કુદકા મારવા હતાં, અહીંયા ત્યાં – આને તેને અડકવું હતું.. આ ઉંમર જ એવી હોય છે ને? અને મા બાપ એને શાંતિથી બેસવા કહેતાં હતાં!

હવે?

હવે એ ક્જયે ચઢ્યો !

“ Just ignore him !”

બાપે ગુસ્સામાં પત્નીને કહ્યું ; “ હવે તું એની સામું જોઇશ નહીં ! રડવા દે !”

પણ એથી તો એ વધારે જિદ્દે ચઢ્યો! અને એણે ભેંકડો તાણ્યો!

પત્નીએ પણ ઘુરકિયું કર્યું ; “ શું જોઈએ છે તારે ?”

આવા પ્રસંગો આપણે ક્યારેક એરપોર્ટ પર, ગ્રોસરી સ્ટોરમાં કે કોઈ જાહેર સ્થળે – પાર્કમાં કે લાયબ્રેરીમાં જોતાં હોઈએ છીએ ! ( ઘરમાં તો આવું અવારનવાર બનતું હોય!)

શું જોઈતું હોય છે બાળકને?

થાકેલાં , કંટાળેલા મા બાપ એ ભૂલી જાય છે કે એ નાનકડું – ક્યારેક તદ્દન નાનું પાંચ – છ માસનું , ને ક્યારેક છ- સાત વર્ષનું – બાળક પણ એ મા બાપની જેમ જ કંટાળ્યું હોય છે ; અથવા તો એનીએ કોઈ આગવી ઈચ્છા હોય છે!

ક્યારેક કોઈ સ્ટોરમાં, મોલમાં કે એરપોર્ટ પર, નવાં વાતાવરણથી બાળક ખુબ આનંદમાં આવીને અધીરાઈથી બધી વસ્તુઓને અડકવા દોડે છે ! આ બધું બાળકોના વિકાસના સામાન્ય તબક્કાઓ છે – આશ્ચર્યથી અભિભૂત , આશ્ચર્યચકિત થઈને બાળક એની આસપાસનું વાતાવરણ જોવા , માણવા, સમજવા મથતું હોય છે!

પણ કેટલું વિચિત્ર છે માનવનું મન ! બાળકને નવું નવું જોવા, જાણવા અને માણવા માટે જ બહાર લઇ જતાં પેરેન્ટ્સ જયારે પોતે થાકી કંટાળી જાય છે ત્યારે આખી પરીસ્થિતિને અવળી રીતે સમજે છે! બાળક આપણું કહ્યું કરતું નથી એમ માનીને એને શિસ્ત શીખવાડવા અકળાય છે!

દુખતું હોય પેટ , અને ફૂટે માથું !

આવું ઘણી વાર મેં નોંધ્યું છે. આજે ફરીથી મેં નોંધ્યું,ને હું અચાનક જ બોલી ઉઠી ;

“ Do you want to make a new friend?”

વરસો પહેલાં એક વખત મેં એવાં જ ગુંગળાયેલા વાતાવરણમાં તાજી હવા આવે એવાં હેતુથી કહેલું . મારાં ખિસ્સામાં એ દિવસે કોઈ રમકડું કે એવું કાંઈ હતું.મેં એ નાનકડું પતંગિયું મારાંવિન્ટર કોટનાં ખિસ્સામાંથી બહાર કાઢ્યું ! (વીસેક વર્ષ પહેલાં, ડે કેર સેન્ટરમાંથી નિકળતાં છેલ્લી ઘડીએ કોઈ બાળકનું એ રમકડું હશે)

બસ ! પેલું રડતું બાળક – વિષયાંતર થવાથી – એનું ધ્યાન આમ કોઈ નવી વ્યક્તિ , નવી પરિસ્થિતિ , નવું રમકડું વગેરે તરફ ખેંચાયું ; અને રડવાનું બંધ થઇ ગયું ! અમે બંને મિત્રો બની ગયાં! અને મા- બાપ અને આજુબાજુનાં સૌએ નિરાંતનો શ્વાશ લીધો !

અને પછી તો આવી પરિસ્થિતિમાં ગુંગળાયેલ વાતાવરણને હળવું કરવાનું ઘણી વાર બન્યું છે.. એટલી બધી વાર ,કે અમુક પ્રસંગો ઉપર વાર્તા લખાય !

“ પણ, કોઈની એ પર્સનલ પરિસ્થિતિમાં માથું મારવું શું વ્યાજબી છે?” તમે પૂછશો !

એનો જવાબ છે : “ ના! અને હા!”

ના, કોઈના પર્સનલ પ્રોબ્લેમમાં અચાનક કૂદી પડવું અસભ્યતા ગણાય , પણ અમુક સંજોગોમાં જો બાળકનાં મા બાપની પરિસ્થિતિ એવું કહેતી હોય તો, બાળકને મદદ થાય તે હેતુથી સમસ્યા હલ કરવા પ્રયત્ન કરીશકાય !

આજે ફરીથી એક વાર મેં સંજોગો ઉભા થતા ઝંપલાવ્યું !

મેં અક્ળાયેલ મા સાથે આંખ મિલાવી અને પ્રયત્ન કરવા અનુમતિ માંગી . અક્ળાયેલ , કંટાળેલ માની જગ્યાએ કોઈ વાતો કરવા આતુર એવી નવી મારાં જેવી મિત્રને જોઈને પહેલાં એણે એક સેકન્ડ માટે મારી સામે નજર કરી અને મારાં હાથમાં લટકતી પર્સ સામે જોયું.. બસ! રડવાનું ભુલાઈ ગયું! એણે હાથ લાંબો કર્યો અને

પર્સની ચેઇન પર લટકતી લટકણને અડકવા પ્રયત્ન કર્યો.. હા, વધુ એક વાર રડતું બાળક ઘડીભર શાંત થઇ શક્યું : ભલેને બહુ નહીં પણ થોડી વાર માટે!

વાત્સલ્યની વેલની આ કોલમમાં એ કહેવાનો ઈરાદો છે કે :

બાળકોને જો યોગ્ય રીતે સમજીએ તો નાની નાની સમસ્યાઓ મોટી થાય તે પહેલાં જ ઉકેલી શકાય છે!

બાળપણ એટલે જ નાની નાની લાડકોડની મીઠી યાદોની સરવાણી!

Childhood comes only once in the life : give our children the best , that they can cherish rest of their lives !

“ બાળકો જીદ્દ કરે છે, આપણું ધ્યાન ખેંચવા કકળાટ કરે છે!” એવું નકારાત્મક કહેવાને બદલે ,

“ બાળક કુતુહલવશ જિજ્ઞાસાથી નવું જોવા ,જાણવા અધીરું થઇ ગયું છે ; એને આપણી સાથે મૈત્રી કરવી છે!” એમ કહેવા અને વિચારવાથી નકારાત્મક વલણ હકારાત્મક બની જાય!

હું તમારી સાથે મૈત્રી કરવા આવું તો તમે મને કેવા ઉમળકાથી આવકારો !

એમાં સંબંધ બાંધવાની વાત છે, એમાં મદદ માટે લંબાવેલા હાથની લાગણી છે! અને પ્રતિભાવ પણ એવો જ ઉષ્મા સભર હોય તે સહજ છે!

બસ, એ જ ઉમળકાનો ભાવ એવાં વિચિત્ર સંજોગોમાં પણ આવી જશે !અને લગભગ એંસી ટકા પરિણામ સારું જ આવે છે!આ મારો પર્સનલ અનુભવ છે…