મીરાંબાઈ ના જીવન ના લૌકિક સંબંધો – માં-દીકરી નું ભાવવિશ્વ
આજે મારે મીરાંબાઈ અને તેમની માતા ના એટલે એક એક માં-દીકરી ના ભાવવિશ્વ માં ડોકિયું કરવાનો પ્રયત્ન કરવો છે. કહેવાય છે કે “દીકરી એટલે ઈશ્વર ના આશીર્વાદ નહિ – પણ આશીર્વાદ માં અવતરેલા ઈશ્વર” .દીકરી એટલે હોઠે,હૈયે અને શ્વાસે વસેલી બારેમાસ વસંત. વળી દરેક માં માટે તો દીકરી એ પોતાનું આબેહૂબ પ્રતિબીંબ અને બાળપણમાં દરેક દીકરી માટે – માં એટલે તેના જીવન વર્તુળ નું કેન્દ્ર. મીરાંબાઈના બાળપણ માં પણ તેમની માતા નું સ્થાન કેન્દ્ર સ્થાને હતું. મીરાંબાઈની માતા વીરકુંવરી ખુબ સુશીલ, સાત્વિક અને ભક્તિ પારાયણ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા. મીરાંબાઈનું જન્મ સમયે અપૂર્વ તેજોમય મુખમંડળ જોઈને તેમનું નામ “મિહિરા બાઈ” એટલે કે સૂર્ય સરીખી તેજસ્વી રાખવામાં આવ્યું હતું. બાળપણમાં મીરાંબાઈ તેમના દાદાજી સાથે ડાકોર તીર્થયાત્રા પર ગયા હતા ત્યારે સૌ પ્રથમવાર એક સંત પાસે તેને ગિરિધર ગોપાલ ની મૂર્તિ જોઈ અને એક અભૂતપૂર્વ ખેંચાણ અનુભવ્યું. અને પછી તેમની બાળહઠના લીધે એક સંત પાસે રહેલા ગિરિધર ગોપાલ ની મૂર્તિ ની પધરામણી મીરાંબાઈ પાસે થઇ. અને આમ મીરાંના જીવન માં ગિરિધર ગોપાલ મીરાંબાઈ ના મન માં શ્રી કૃષ્ણ ભક્તિની અનન્ય ભક્તિ ના બીજ રોપાયા. જયારે મીરાંબાઈ એક નાની બાલિકા હતા ત્યારે એકવાર તેમણે ગલીમાંથી એક લગ્નનો વરઘોડો પસાર થતો જોયો. મીરાંબાઈએ માતાને નિર્દોષતાથી પૂછ્યું, “મારા પતિ કોણ હશે?” તેમની માતાએ અડધી ઉતાવળ અને અડધી મજાકમાં ઉત્તર આપ્યો, “તારે તો પહેલેથી શ્રી કૃષ્ણ તારા પતિ છે ને”. અને આમ મીરાંબાઈના મનમાં કૃષ્ણ ને મનમીત તરીકે સ્થાપિત કરવા માં તેમની માતા નિમિત્ત બન્યા.
પછી તો જેમ જેમ મીરાંબાઈ મોટા થતા ગયા તેમ તેમ તેમની કૃષ્ણ ભક્તિ વધુ ને વધુ ઊંડી થતી ગયી. બાલિકા માંથી કુમારિકા અને યુવાવસ્થા તરફ પગરણ તો મીરાંબાઈ એ માંડ્યા પણ તેઓને સાંસારિક વિષયો માં કોઈ રસ જ ના હતો અને તેમનો વધુ ને વધુ સમય તેઓ પોતાના ગિરિધર ગોપાલ સાથે ના પોતાના અલોકિક ભાવવિશ્વ માંજ વિતાવતા હતા અને તે જોઈ ને તેમની માતા અતિ ચિંતિત હતા. કઈ માંને પોતાની દીકરી ને સુંદર સાંજ શણગાર સજે એ જોવાની ખેવના ના હોય? પણ મીરાંબાઈ તો વિષયભોગ થી સાવ અલિપ્ત….આ જોઈને એક માતૃહૃદય વલોપાતું હતું. માતા વીરકુંવરીએ વિચાર્યું કે મારી વિવાહયોગ્ય દીકરી ના હવે હું વિવાહની તૈયારી કરું, કદાચ વિવાહ પછી તેના પતિના પ્રેમ માં મારી દીકરી આ પાગલપણું વિસરી જશે. એટલે એક દિવસ લાગ જોઈને મીરાંબાઈ સાથે વિવાહ ની વાત છેડી તો મીરાંબાઈ એ કહ્યું,
ऐसे बर को के बरु, जो जन्मे और मर जाये
वर बरिये गोपालजी म्हारो चुड़लो अमर हो जाये
આવો જવાબ સાંભળી માતા વીરકુંવરીનું હૃદય દ્રવી ઉઠ્યું અને તેઓના નેત્રો માંથી અશ્રુધારા વહેવા લાગી અને મનોમન વિચારવા લાગી કે મારી આવી ફૂલ જેવી અલોકિક લાવણ્યમયી દીકરીને પ્રભુ કેમ આવું નિર્મોહી હૃદય આપ્યું….મારુ હૃદય તો કહે છે કે તને તારા ભક્તિ ના પંથે પ્રગતિ કરવા દઉં પણ મારુ મન સમાજે પાથરેલા ચીલા પર થી હઠવાની ના પડે છે….. પછી પોતાની લાડકી દીકરી ને વળગી ને કહેવા લાગ્યા બેટા, તને પામી ને જેમ હું ધન્ય થયી ગઈ તેમ તને પામનારો પણ ધન્ય થઇ જશે. એ કોણ એવો ભાગ્યશાળી હશે જેને તારો હાથ સોંપીશ….પછી તો માતા નું મન રાખવા મીરાંબાઈએ લૌકિક લગ્ન કરવા મંજૂરી તો આપી પણ તેમના મન અને હૃદય માં તો તેમનો મનમીત ક્યારનોય પ્રસ્થાપિત થઇ ગયો હતો. લગભગ ૧૪ વર્ષની વયે મીરાંબાઈના લગ્ન સીસોદીયા કુળ ના રાજા ભોજરાજ સાથે કરવા ની તૈયારી ચાલી….માતા વીરકુંવરીતો ખુબજ હોંશથી દીકરી ને લાલ પીળી ચુનરી ઓઢાડવા અને હાથે મહેંદી મુકવા તત્પર થયેલી હતી પણ મીરાંબાઈ એ તો માંને કહ્યું કે માં, મેં તો સપના માંજ જગદીશ સાથે લગ્ન કરી લીધા છે, ત્યારે માં એ બાવરી દીકરીને કહે છે કે બેટા – સપનાતો એક મૃગજળ હોય છે હકીકત નહિ… આમ માં-દીકરી વચ્ચે જે સંવાદ થાય છે તે નીચે ના પદ થકી મીરાંબાઈ એ રજુ કરેલ છે….
माई म्हनै सपने में,परण्या जगदीश
सोती को सपने आवियाजी, सुपनो विश्वबिस
माता : गैली दिखे मीरां बावली, सुपनो आल जंजाल
मीरां :माई म्हनै सपने में,परण्या गोपाल
राती पिली चुनरी ोधी मेहदी हाथ रसाल ।
काई और को बरू भावरी महा के जग जंजाल
अंग अंग हल्दी मैं करीजी, सूधे भिनज्या गात ।
माई म्हनै सपने में,परण्या दीनानाथ
छप्पन कोड जहाँ जान पधारे, दूल्हों श्री भगवान ।
सपने में तोरण बंधियोजी, सपने में आई जान
मीरां ने गिरिधर मिल्याजी , पूर्व जनम के भाग ।
सपने में म्हने पारण गयाजी, हो गयो अचल सुहाग
પછી તો મીરાંબાઈ ના લગ્ન રંગે ચંગે રાજા ભોજરાજ સાથે થઇ ગયા અને જાનવિદાય વેળા એ માતા વીરકુંવરી એ મીરાંબાઈ ને માં સહજ શિખામણો આપી. સાસરે જઈને ત્યાં એકરૂપ થઇ જવાની શીખ આપી અને દીકરી ની અંગત સંભાળ લેવા માટે સાથે દાસી વિદુલાને પણ રવાના કરી અને અશ્રુભરી આંખે અને સંશયીત હૃદયે દીકરી ને વિદાય કરી. કદાચ તેમના એક આંખના અશ્રુ માં દીકરી વિદાય ની વેદનાના આંસુ હશે તો બીજી આંખ માં એક માં તરીકે દીકરી ને સામાજિક નિયમો પ્રમાણે જીવવાની ફરજ પડી તેની પીડા ના આંસુ હશે?
મીરાંબાઈ અને તેમની માતા ના આ મીઠા સંઘર્ષ વિષે લખતા વિચાર આવ્યો કે મારી આગળ ની પેઢી માં (અને કદાચ મારી પેઢી માં પણ) માતા (કે પિતા) ને સંતાન જેવું છે તેવુંજ સ્વીકારતા ક્યારેક થોડો ખચકાટ થતો હતો. આપણા સંતાન ના રુચિ અને વિચારો જો આંપણી અપેક્ષા પ્રમાણે ના હોય અને તેમના પોતાના મૌલિક હોય તો આપણને ખુશી ના બદલે ક્યારેક ગ્લાનિ ની લાગણી અનુભવાતી હતી. શું આપણને સામાજિક નીતિનિયમો ના દાયરાનો ડર હતો? અને માત્ર સંતાનો જ શા માટે? કોઈ પણ વ્યક્તિ ને તમને તે જેવી છે તેવીજ અપનાવવા માં આનાકાની થાય તો સમજવું કે તમારા એ વ્યક્તિ સાથે ના સબંધો માં તિરાડ પાડવાની શરૂઆત થઇ ગઈ છે. તો પછી સંતાન ને તો જે સ્વરૂપે છે તે સ્વરૂપે અપનાવવા જ રહ્યા. જો કે હવે તો સામાજિક બદલાવ ની શરૂઆત થઇ ચુકી છે અને માતા-પિતા પોતાના સંતાનની મૌલિક ઓળખ ને, તેમના રુચિ,વિચારો ને અને સંતાને પોતાના જીવન માં લીધેલા નિર્ણયો ને સહર્ષ આવરે છે. અને આજના પુખ્ત સંતાનો પણ પોતાના વિચારો ને અડગતા થી વળગી રહે છે અને પોતાની જિંદગી ના નિર્ણયો ને જાણી-સમજીને પોતાની રીતે જ લે છે….માતાપિતા એ તો દરેક બાબતે હસીને સંમતિ આપવાની હોય છે……માતા-પિતા સમજી વિચારી ને સંતાનને માત્ર પાંખો આપી ઉડતા શીખવાડે અને સંતાનો પોતાને ઉડવાનું આકાશ પોતે પસંદ કરે તોજ સબંધો ની ગરિમા જળવાઈ રહેશે.
તો ચાલો આજે આ મીરાંબાઈ ના પોતાની માતા સાથે ના સંવાદ નું એક સુંદર ભજન સાંભળતા આપણે છુટા પડીયે…
તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયો ની અપેક્ષા સાથે….
અલ્પા શાહ
