મેઘાણી, અને મારી ઓરેન્જ ની વાર્તા !
ઝવેરચંદ મેઘાણીની વાર્તા ‘ વહુ અને ઘોડો’ વાંચતા ન જાણે કેમ મને મારાં શાળા જીવનનો એ ભૂગોળનો પાઠ યાદ આવી ગયો!
ભૂગોળ અને મેઘાણીને શું લાગેવળગે ? તમે શંકાશીલ બની આશ્ચર્યથી પૂછશો .
પણ યાદ આવી જાય છે મને અનાયાસેજ મેઘાણી, અને મારી એ ઓરેન્જ ની વાર્તા !
આમ તો ભૂગોળ અને સાહિત્યને શું લાગેવળગે ?
દેશ પ્રદેશની ,ત્યાંના હવામાનની વગેરે વાતોમાં સાહિત્ય ક્યાં આવ્યું ? પ્રશ્ન થશે .
પણ પહેલા મેઘાણીની વાર્તા જરા જોઈ લઈએ !
‘વહુ અને ઘોડો ‘
આ વાર્તામાં વાર્તાની નાયિકા તારાને નાનપણથી જ પોતાના ઘરની નજીક આવેલ હવેલીમાં રહેતાં લોકો કેવાં સુખી હશે ,એ લોકો કેવી રીતે રહેતાં હશે …તે બધું જાણવાની ઈચ્છા થતી ! ‘તે સૌ સોનાના ઘરેણાં પહેરીને ઘોડાગાડીમાં કેવાં સરસ તૈયાર થઈને ફરવા જાય છે! ઓહો ! એ બધાં કેવાં સુખી છે ! ‘ તારા વિચારતી .
તો અમદાવાદ રહેતાં અમને સૌને પણ માધ્યમિક શાળામાં ભણતાં ત્યારે આ પ્રકારની કોઈક કલ્પના તરંગોની અનુભૂતિ થયેલી !
‘આ પ્રકારની એટલે ‘વહુ અને ઘોડાની’ વાર્તા જેવી?’ તમે પૂછશો .
ના , જુઓ , વાત એવી બની ને કે અમને અમેરિકાની ભૂગોળ વિષે કાંઈક શિખવાડતાં શિક્ષિકા બેન કહે; ‘ દુનિયામાં સૌથી વધારે ફળ અમેરિકામાં થાય છે , તેમાંયે કેલિફોર્નિયામાં તો દુનિયાનાં સૌથી વધુ મોટાં મોટાં ખેતરો છે … માઈલો સુધી લાંબા ! સફરજન , કેળાં, દ્રાક્ષ , નારંગી ,મોસંબી ,અખરોટ અને અંજીર વગેરે વગેરે પુષ્કળ જાત જાતનાં ફળ ત્યાં પાકે છે ..‘ . શિક્ષિકા બેન અમને રસથી શીખવાડતાં હતાં . અમારાં ભૂગોળ નાં પુસ્તકમાં અસંખ્ય નારંગીઓથી લચેલ ઓરેન્જનાં ઝાડવાંઓનો ફોટો હતો ..!
હજુ આજે પણ એ પાનું મારી સમક્ષ તાદ્રશ્ય થાય છે ..
ને ત્યારે અમને થાય કે એવાં કેવાં ખેતરો હશે ને કેવી હશે એ ફળની વાડીઓ !
અને માઈલો સુધી લાંબા ખેતરોમાં ખેતીએ કેવી રીતે થાય ? ખેડૂત બળદને હળ જોડીને માઈલો સુધી કેવી રીતે જાય ? અને પછી પછી કેવી રીતે આવે ? મગજમાં મને આવા કારણ વિનાના પ્રશ્નો ઉપજ્યાં ! પણ એ બધાનું કારણ હતું પેલું ચિત્ર!
બસ ,મેઘાણીની વાર્તાઓમાં પણ આમ સામાન્ય માનવીની અંતર્ગત સંવેદનાઓ સિફ્તથી વણી લીધી છે .
સામાન્ય માનવીને ,એની સંવેદનાઓને સહજ સ્વાભાવિક રીતે આલેખનાર , તેમનાં સુખ દુઃખ , આશા આકાંક્ષા , મનોપ્રદેશમાં ઉઠતાં સહજ ભાવ વિપુલ પ્રમાણમાં ,સચોટ રીતે દર્શાવનાર તેઓ પ્રથમ સાહિત્યકાર છે !
ધૂમકેતુ કે મુનશીનાં પાત્રો કરતાં મેઘાણીનાં પાત્રો વધુ સાચુકલાં લાગે છે. એમાં ભવ્ય ભૂતકાળની જાજરમાન રાજરાણીઓ ને શૂરવીર રાજવીઓની વાત નથી , એમાં તો છે નરી વાસ્તવિકતા !
‘વહુ અને ઘોડો ‘વાર્તામાં ધનવાન ઘરનો દીકરો વાર્તાની નાયિકા તારાને ધમકાવે છે , ‘ લાયકી મેળવજે નીકર પતો નહીં લાગે , તારા જેવી તો આ ઘરની સંજવારીમાં વળાઈ જાય છે.’
પાંચ વર્ષની ઉંમરની હતી ત્યારથી તારા એ હવેલીમાં રહેવા ઝંખતી હતી , કારણ કે એના કુમળા માનસ પર એ હવેલીની ઘોડાગાડીમાં ફરવા નીકળતી વહુવારુઓ , ઘરેણેથી મઢેલ હાથ પગ અને દોમ દમામ સજાયેલ સ્ત્રીઓ અને શણગારેલ ઘોડો અને ઘોડા ગાડી છવાઈ ગયાં હતા . પંદર વર્ષની થઇ ત્યાં સુધીમાં શેઠના ચાર છોકરાઓની કાંઈક કેટલીયે વહુઓ બદલાઈ ગઈ હતી ,અને શણગારેલા ઘોડાઓ પણ સાત બદલાઈ ચુક્યા હતા !પણ મનોમન તારા હવેલીમાં હવે કોઈ મરે ને પોતાને એ હવેલીમાં વહુ થવાનો અવસર મળે એની પ્રાર્થના કરતી હતી ..
હા , મેઘાણીની આ બધી વાર્તાઓ વાંચતાં ત્યારના સમાજના દર્શન થાય છે , અને સાથે સાથે દેશમાં જાગૃતિ લાવવા મથતા મહાત્મા ગાંધીજીને કેટ કેટલી મુશ્કેલીઓ પડી હશે તેની કલ્પનાથી ધ્રુજી ઉઠાય છે ! કેવો રૂઢિચુસ્ત અને અજ્ઞાની અંધકારમાં રાચતો હતો એ સમાજ !
ગાંધીજીએ તેથી જ તો ક મા મુન્શીના એક પુસ્તક Gujarat and It’s Literature ની પ્રસ્તાવનામાં મેઘાણીની પ્રશંશા કરતા લખ્યું , ‘ ભણેલા અને અભણ વચ્ચે સેતુરૂપ ભાષા એક માત્ર મેઘાણીએ જ પ્રયોજી છે …
ત્યારના સમાજથી અલગ રીતે , ગાંધીજીની જેમ ગરીબ ગ્રામ્ય માનવી અને અભણ , નિરક્ષર અને સ્ત્રી વર્ગ પ્રત્યે તેમને પક્ષપાત છે . તેમના ઉત્થાન માટે રાજકીય ,આર્થિક અને સામાજિક ન્યાયની વાતના મેઘાણી અગ્રેસર હતા . પાછળથી તો અનેક સાહિત્યકારોએ આવી વાર્તાઓ લખી , પણ વહુ અને ઘોડો , કે ચિતાના અંગારા , કે બુરાઈના દ્વાર પરથી , કે મારો વાંક નથી … વગેરે વાર્તાઓ આ જ વસ્તુ પ્રસ્થાપિત કરે છે .
સામાન્ય માનવીની સામાન્ય આકાંક્ષાઓ !
અને એ સામાન્ય આકાંક્ષાઓ પણ ઠોકર વાગે ?
આપણું દિલ રડી ઉઠે છે !
પણ આજે તો માત્ર ‘વહુ અને ઘોડો ‘- ૨૫ પાનાથી પણ લાંબી લઘુ નવલ જેવી વાર્તાની જ વાત કરવી છે .
૧૫ વર્ષની તારા તેની ઈચ્છા પ્રમાણે , શેઠના નાનદીકરાની ત્રીજી વારની વહુ બને છે .
લગ્નની પહેલી રાત !
તારા કેટ કેટલી આશાઓ સંઘરીને બેઠી છે : ‘ મારુ આખું શરીર જાણે હમણાં ઓગળીને પાણીની અંદર સાંકરની કણી જેમ ભળી જશે .. રૂના પૂમડાં જેવી બની હું પવનવેગે ઉડી જઈશ .. કપૂરની સુગંધની જેમ હું મહેકી ઉઠીશ .. નવોઢા તારાના એ અરમાનો છે !
અને શેઠ પુત્ર પધારે છે :
એનું મોં માતેલું દેખાયું , આંખોમાં રુઆબનો તાપ બળતો હતો . કબૂતરને દાઢમાં ભીંસનાર કોઈ બિલાડીની જેમ એણે એની બેહોશ ઈચ્છાને તારા ઉપર ભીસી દીધી !કપૂરની ગાંગડીને જાણે કે કોઈએ છુન્દે છૂંદો કરીને માટીની ભઠ્ઠીમાં ભભરાવી દીધી .. સુગંધ આપ્યા વિના યૌવન ભસ્મ બની ગયું !
આખી વાર્તા રઘુવીર ચૌધરીએ કહે છે તેમ ; ‘નારીની અવહેલના અને કરુણા જે શબ્દ રૂપ પામી છે તે ગુજરાતી સાહિત્ય જગતની નોંધ પાત્ર ઘટના છે ! ‘ વાર્તામાં ઘોડો પણ એક પ્રતીકાત્મક બની જાય છે . જાણે કે પોતાનો ભાઈ હોય તેમ તારા છાનીમાની એ ભૂખ્યા જનાવરને , આખો દિવસ ઢસરડો કરતા ઘોડાને ઘાસનો પૂડો આપે છે , એને વેચી દેવામાં આવે છે ત્યારે એ બોલે છે ,” ઘોડાની માફક માણસને શા સારું કાઢી નાખતા નહીં હોય ? હવે એને પેલો છાપ વેચતો ગરીબ પણ મહેનતુ છોકરો રસિક યાદ આવે છે .. ઉપેક્ષિત, એકલી , અસહાય ,અને અપમાનિત તારા ભદ્ર સમાજની ઉધઈ ખાધેલી પ્રતિષ્ઠાથી વાજ આવી ગઈ છે .. એને થાય છે કે પેલા ઘોડાની જેમ જો કોઈ એનેય અહીંથી લઇ જાય … એક કટાક્ષ વાર્તા કલાત્મક કૃતિ તરીકે પણ સાંગોપાંગ ઉતરે તેવી છે . ને તેથી જ વાચકને એ ગમી જાય છે .
અને હા , પેલી ભૂગોળની ચોપડીમાં જોયેલ ઓરેન્જની વાડી અને શિક્ષિકા બેને કહેલ વાતો જે દિલમાં ભંડારાયેલી હતી તેનું શું થયું ?
તમે પૂછશો!
કેલિફોર્નિયામાં લોસ એન્જલસથી સાનફ્રાન્સિસ્કો જતાં એક બે માઈલ નહીં પણ દશ દશ માઈલ લાંબી ફળોની વાડીઓ અને હજ્જારો નહીં પણ લાખ્ખો છોડવાં જોઈને, ક્યારેક વાવણી ચાલતી હોય તો ક્યારેક લણણી ! ક્યારેક ટ્રેકટરથી વાવણી થતી હોય ઓ ક્યારેક મોટાં પાણીના પાઇપો ને મશીનો દ્વારા પાણી પીવડાવવામાં આવતાં હોય ; ને કયારેક એય મોટાં મસ મશીનોથી નવા ફસલનાં ફળોની કાપણી થતી હોય.. એ જોઈને મન હજુ પણ આશ્ચર્યથી ધરાતું નથી! ઘણાં ખેતરો અને વાડીઓમાં ટ્રેકટરમાં અને પગપાળા ચાલવાનો લ્હાવો મળ્યો પણ હજુયે પેલું ભૂગોળનું ચિત્ર વિસરાતું નથી! કોઈ સુંદર કવિતા કે વાર્તાની જેમ જ કહોને !!!
ઝવેરચંદ મેઘાણીની સામાજિક વાર્તાઓને ક્યાંય ઝાંખી પાડીદે તેવી સોરઠી બહારવટિયાઓ અને સૌરાષ્ટ્રની રસધાર જેવાં અપ્રતિમ પુસ્તકોની થોડી વાર્તાઓનો રસાસ્વાદ હવે પછી !
