તમે કહેશો કે એક સિક્કોની એક બાજુએ જો ધર્મ હોય તો બીજી બાજુએ અધર્મ હોવો જોઈએ ; પણ આ વળી કેવું શિર્ષક? સિક્કાની એક બાજુએ ધર્મ અને બીજી બાજુએ ધર્મનો આભાસ ? એ વળી શું ?
પણ મારી જ જેમ સદીઓ પહેલાં આપણા ગુજરાતી જ્ઞાની કવિ અખાએ પણ આવું જ કંઈ કહ્યું હતું , યાદ છે ?
અખાએ લખ્યું હતું :
એક માણસને એવી ટેવ , પથ્થર એટલાં પૂજે દેવ !
તુલસી દેખી તોડે પાન , પાણી દેખી કરે સ્નાન!
ને કોઈ જો આવી વાત સૂરજની કરે , તો સામે જઈ ચાંચ જ ધરે;
‘ અમારે આટલાં વર્ષ અંધારે ગયાં, ને તમે આવાં ડાહ્યાં ક્યાંથી થયાં?
હા , પ્રિય વાચક મિત્રો ; જ્ઞાની કવિ અખો જે સમજાવતા હતા તે હતી ધર્મ – માનવ ધર્મની વાત , અને એ દર્શાવતા હતા તે હતી ધર્મના આભાસની વાત !
હવે કોરોના મહામારી બાદ જીવન થોડું વ્યવસ્થિત થઇ રહ્યું છે ત્યારે , ઘણાં માણસો મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં મુકાયાં છે ત્યારે આપણો સાચો ધર્મ શું એવો પ્રશ્ન થાય !
જે તે ભગવાનની મૂર્તિઓને માત્ર હરિ ૐ હરિ ૐ કરીને પૂજવાથી કાંઈ ભગવાન પ્રસન્ન થતા નથી – આજે કોરોના મહામારીમાં ઘણાં કુટુંબો કપરી સ્થિતિમાં છે , તેમને તરછોડીને માત્ર માત્ર મૂર્તિઓની પૂજા કરવાથી ભગવાન પ્રસન્ન નથી થવાના .
પણ , આપણને શું એની સમજ છે ખરી ?
ઘણી વખત ધર્મને નામે માનવી ઘણું અધાર્મિક કાર્ય કરતો હોય છે .
આપણને જો ખબર હોય કે આ કાર્ય અધાર્મિક છે , તો આપણે એવું કાર્ય ના કરીએ . કહીએ , “ ભાઈ , અમે એવું અધાર્મિક , અમાનુષી કામ નહીં કરીએ !” કોઈના ઘરમાં ચોરી કરવી કે સ્ટોરમાંથી કોઈ ચીજ પૈસા આપ્યા વિના લઇ લેવી એ ખોટું કામ કહેવાય . અધાર્મિક કામ કહેવાય .
“ પણ સ્ટોરમાં કોઈ ચીજ પ્રમોશન માટે મફતમાં આપવામાં આવતી હોય તો તે શું અધાર્મિક પગલું કહેવાય ?” તમે પૂછશો .
મંદિરમાં ભગવાનની મૂર્તિ પર દૂધનો અભિષેક કરવો એમાં કાંઈ ખોટું નથી , પણ , કોઈ ગરીબ બાળક એ દૂધ પીવા પામે તો એ સાચો ધર્મ – માનવ ધર્મ કહેવાય ! અને ત્યારે , પેલો શિવલિંગ પર કરેલ દૂધનો અભિષેક એ માત્ર ધર્મનો આભાસ બની જાય .
શું ધર્મ છે અને શું અધર્મ કહેવાય એ માટેની મથામણમાંથી જન્મેલ છે ધર્મ આભાસ !
યુનાઇટે નેશન્સ – એમાં વિશ્વના દેશોએ ભેગા થઈને ‘અધર્મ’ ની વ્યાખ્યા બનાવવા પ્રયત્ન કર્યા છે પણ આજ સુધી એમને સફળતા મળી નથી ! ને એમાં એક શબ્દ ; “ આતંકવાદ” વિષે આ સૌ રાષ્ટ્રો એક વ્યાખ્યા બનાવવા મથી રહ્યા છે ; ‘આતંકવાદ એટલે શું ? કોને તમે આતંકવાદ કહેશો , અને કોને સ્વર રાષ્ટ્રની રક્ષાર્થે કરેલ હુમલો કહેશો ? વળી હુમલો એટલે શું ?વગેરે વગેરે શબ્દોમાં એ સૌ હજુયે લડતાં – ઝગડતાં – વાદવિવાદમાં પડ્યાં છે !
વિશ્વમાં હમણાં કોરોના મહામારીનો મોટો જંગ ખેલાઈ રહ્યો હતો . ધીમે ધીમે પરિસ્થિતિ કાબુમાં આવતી જાય છે , પણ જે થયું એના પરિણામો , એની હવે પછી થવાની સમાજ ઉપર , કુટુંબ ઉપર અને વ્યક્તિ ઉપરની અસર -વિષે ચર્ચાઓ થઇ રહી છે ..
એવી જ એક ચર્ચામાં અમારાં એક મિત્રે જણાવ્યું ; “ અમારાં કુટુંબમાં કોરોનમાં એક વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયું . એમની અંતિમ ક્રિયામાં ( અંત્યેષ્ઠી) માટે આવેલ એમનાં સગાંને કોરોના થયો અને એમનું પણ આખરે , થોડા અઠવાડિયા બાદ મૃત્યું થયું .. સરકારે સખ્ત લોક ડાઉન જાહેર કરેલું ,પણ એ લોકોએ ગણકાર્યું નહોતું .. એ લોકો કહે મૃતાત્માને શાંતિ મળે એ માટે આટલી વિધિ તો કરવી જ પડે ..
ભારતમાં પરિસ્થિતિ હાથ બહાર થઇ ગઈ હતી , તે માટે ઘણાએ સરકારને જવાબદાર ગણી , પણ ; લગ્નોત્સવોમાં વરઘોડામાં જઈને પૂર જોશમાં નાચનાર સૌ એને પોતાનો ધર્મ સમજીને , પોતાની ફરજ સમજીને જ ત્યાં ગયાં હતાં ને ? લગ્ન પ્રસંગે વરઘોડો તો કાઢવો જ પડે . આ વિધિ તો કરવી જ પડે ! લગ્નમાં ગણેશ સ્થાપનમાં કન્યાના મામાએ તો હાજરી આપવી જ પડે , અને ફલાણાના મૃત્યું બાદ અમુક લોકોએ ગરુડ પુરાણ સાંભળવું જ પડે એમ કહેનારાઓ ,કોરોના ચારે તરફ ફેલાવવામાં ભાગીદાર બન્યાં છે . આને તમે ધર્મને નામે બજાવેલી ફરજ કહેશો કે ધર્મનો આભાસ ?
કોરોના મહામારીમાં ઘણાં કુટુંબોએ ઘરનું છત્ર ગુમાવ્યું . સરકારે સમજાવ્યું હતું કે જીવન જરૂરિયાતની ચીજ વસ્તુઓ સિવાય સામાજિક કારણોને લીધે બહાર નીકળવું નહીં . પણ ‘ આ જરૂરી છે ‘ એમ કહીને બિન જરૂરી કારણોસર લોકો બિન્દાસ સોસ્યલ ડિસ્ટેનશ – છ ફૂટની દુરી ભૂલીને , બહાર ફરતાં હતાં.. પરિણામે ઘણાં બાળકો માં કે બાપ વિનાનાં થઇ ગયાં ! શું એ લોકોને એવું કરવાની ઈચ્છા હતી ? ના , હરગીઝ નહીં ! પણ , સાચું સમજીને – એ તો જરૂરી છે એમ સમજીને -ખોટું પગલું લીધું !
આપણાં ભારત દેશનો ઇતિહાસ પણ આવાં જ ધર્મ આભાસોથી જ તો રચાયો છે !!
સાચું સમજીને ખોટું કરતાં રહેવું ! અને દુઃખ એ વાતનું છે કે જે લોકો સમજુ હતાં એને સાચું કરવા તરફ વળતાં હતાં એ લોકોને શિક્ષા પણ આ જ કહેવાતાં ધાર્મિક ‘પંચ- પરમેશ્વરો કરતાં રહ્યાં છે !
ગાંધીજી ૧૮ વર્ષની ઉંમરે ભણવા માટે પરદેશ ગયાં એટલે વૈષ્ણવ સમાજે એમને ન્યાત બહાર મૂક્યાં હતાં ! શું વિદ્યાભ્યાસ માટે દરિયો ઓળગવો એ ગુનો છે ? ના . આને છતાંયે , આ જાતનાં કહેવાતાં ધર્મ ને લીધે દેશનું ઘણું અહિત થયું છે .
રાજા રામમોહનરાયે વિધવાઓની સતી પ્રથા નાબૂદ કરવા ભેખ લીધો હતો પણ એમનો વિરોધ કરનારાઓ શું ઓછાં હતાં ?
સદીઓ પહેલાં જયારે દેશ પર પરદેશીઓના આક્મણ થવા માંડ્યાં ત્યારે તેમની સામે લડવા માટે માત્ર એક જ વર્ગ હતો : ક્ષત્રિય ! માત્ર ક્ષત્રિય પ્રજા જ લડવા જાય !! તો શું બીજાં બધાં હાથ જોડીને બેસી રહે?
હા ! બ્રાહ્મણો માત્ર પૂજા અને યજ્ઞો કરીને દેવોને આહવાહન આપે , કે હે ભગવાન હવે તું આવીને દુશમનને મારી નાંખ !!
ને આ બધું ધર્મને નામે થતું !! આ ધર્મનો આભાસ કહેવાય .
સાચો ધર્મ દોરા ધાગા કે યજ્ઞો કે આરતી ભજનોમાં નથી , નથી . હા , માનવીને શાંતિ માટે આ જાતનું મેડિટેશન , યોગ , ભજન કીર્તન વગેરે જરૂરી છે , પણ માત્ર તુલસી દેખી તોડે પાન, પાણી દેખી કરે સ્નાન – એમ અખાએ કહ્યું છે તેમ , આ બધાં ઉપકરણો સાચો ધર્મ નથી . જેમ કોરોના સામે લડવા એની પ્રતિકાર શક્તિ કેળવવી પડે છે , અને એ રસી દ્વારા – વેક્સિનેશન દ્વારા આવે છે , ત્યાં માત્ર યજ્ઞો કરવાથી કાંઈ કામ ના સરે , એ જ રીતે સાચો ધર્મ માત્ર મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા કરવાથી નહીં , માનવ સેવાથી જ સાર્થક થાય છે ..
સિક્કાની આ બાજુ છે .. ધર્મ ને બીજી તરફ છે ધર્મનો આભાસ. !
એક સિક્કો બે બાજુ : 23) ધર્મ અને ધર્મનો આભાસ !
2
