“ખુલ્લી બારીએથી”-વાચક -રાજેશભાઈ શાહ

મિત્રો  
બહાર નીકળવાના દરવાજા અનેક હોય છે પણ અંદર પ્રવેશવાનો દરવાજો એક જ હોય છે.લાગણીની અભિવ્યક્તિ હંમેશા ખુલ્લા આકાશની અનુભૂતિ કરાવે છે.વાચક જયારે સર્જક બને છે ત્યારે મનોગત અભિવ્યક્તિ ને શબ્દનો સહારો મળતા અનુભૂતિ પ્રગટ થાય છે.”ખુલ્લી બારીએથી”આજની નવી કોલમમાં રાજેશભાઇએ એમના ગમતા સર્જક હરિભાઈ કોઠારીને પુસ્તકની બહાર કાઢીને અહોભાવ પ્રગટ કર્યા છે.રાજેશભાઈનું સ્વાગત છે.

“શબ્દ બ્રહ્મના સ્વામી પૂજ્યશ્રી હરિભાઈ કોઠારી”

‘બેઠક`- ગુજરાતી લિટરરી ગ્રુપમાં સભ્યોએ નવી શરુ થયી રહેલી કોલમ – “  જે દર શનિવારે રજુ થશે તેને દિલથી આવકારીએ છીએ.મને મારા આદર્શ એવા પ્રિય સાહિત્ય સર્જક પ્રાતઃસ્મરિણય પૂજ્યશ્રી હરિભાઈ કોઠારી માટે વિચારો અને મારા અહોભાવ રજુ કરવાનો આનંદ છે.

          મારે જયારે પણ કઈ રજુ કરવાનું હોય, લખવાનું હોય તો મન માં પ્રથમ વિચાર આવે કે વેદ-ઉપનિષદ, શ્રીમદ્દ ભગવદ્દ ગીતા અને પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અને માટે શું કહેવાયું છે…”ખુલ્લી બારીએથી” ની વાત આવી એટલે મને Readers Digest જે વર્ષો થી દર મહિને બહાર પડતું હતું તેનું પ્રથમ પાનું યાદ આવ્યું. ઋગ્વેદ નો વૈદિક મંત્ર જ કહે છે દસેય દિશાઓથી અમને કલ્યાણકારી અને ઉમદા વિચારો પ્રાપ્ત થાઓ…અને મુંબઈ ના વિનુભાઈ મહેતા યાદ આવ્યા તે કહેતા કે ઉઘાડી રાખજો બારી….ઘર ની અને મન ની પણ,આ માટે ઘર ની જ નહિ પણ મનની બારી પણ ખુલ્લી રાખવી પડશે.
તો ચાલો, આજે હું મારી કલમ અજમાવું….

      જયારે મારી કલામ મારા મન સાથે એક થાય છે ત્યારે વિચારો ની હારમાળા સર્જાય છે..અને એ સમયે હું મારા મન ને Target આપું છું અને મારુ મન એકાગ્ર થયી ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે લાગી જાય છે. જયારે જયારે, જ્યાં પણ કોઈ વ્યક્તિ જે કાંઈ સર્જન કરે છે અને ત્યારે જો તે કાર્ય માં ખોવાઈ જાય છે, તો ઈશ્વરની ખુબ જ નજીક પહોંચી જાય છે અને ઉત્તમ સર્જન ની તકો વધી જાય છે.
મારા આદર્શ રૂપ અને પ્રિય સાહિત્ય સર્જક વિષે વિચાર કરતા પહેલા મને મારુ મીઠું મધુરું બચપણ યાદ આવ્યું અને સાથે સાથે બાળકો માં પ્રિય થયેલા લેખકોની યાદો મન માં જીવતી થયી ગયી.બાબુભાઇ સોની, જીવરામ જોશી, યશવન્તભાઈ નાયક, હરીશ નાયક,ગિજુભાઈ કેટ કેટલા નામો અને બાલ સંદેશ, ઝગમગ, ચાંદાપોળી, બાલ જગત, ચક્રમ, વી.જેવા સામાયિકો માનસપટ પર આવી ગયા.
         બાળપણ થી જ ભાષા-સાહિત્ય ગમતું…ખૂબ વાંચન પણ હતું જ.ચાંદાપોળીમાં લખેલી ….’એક રાજા હતો’ વાર્તા હજુ મારી પાસે છે.કવિતાઓ પણ લખતો,આજે પણ તે કવિતાઓ વાંચું છું. પણ લગભગ ત્રણેક દસકાઓ નો ગેપ પડી ગયો…ભારત દેશ છોડી ને અમેરિકા વસવા નું થયું. અહેવાલો ખુબ લખ્યા પણ સાહિત્ય સાથે ઘરોબો કેળવવા ના સંજોગો ઉભા થયા.’પુસ્તક પરબ’ એજ  ‘બેઠક’ સાથે જોડાયો ત્યારે અને વાંચન વધ્યું…કલમ પકડી અને લખવાનું શરૂ કર્યું.
       અને જિંદગી માં એક દિવસ અનાયાસે જ વળાંક આવ્યો જેણે મને શ્રીમદ્દ ભગવદ્દ ગીતા ના પ્રખર અભ્યાસુ, તત્વચિંતક, યુગ પુરુષ, કર્મયોગી, મહામાનવ, પ્રાતઃસ્મરણીય પૂ. હરિભાઇ કોઠારી સાથે મુલાકાત કરાવી દીધી. બે એરિયામાં આવેલી મિલપીટાસની વૈષ્ણવ હવેલીમાં દર્શન કરવા ગયો હતો. ત્યાં પૂ.હરિભાઈ કોઠારીનું વિડિઓ દ્વારા મનનીય પ્રવચન સૌ વૈષ્ણવો સાંભળતા હતા…હું પણ બેસી ગયો…અને આ એક કલાકના પ્રવચને મારુ જીવન બદલી નાખ્યું. હું તેમના વિડિઓઝ, પુસ્તકો અને પ્રોગ્રામોમાં ઊંડો ઉતારતો ગયો…તેમના પ્રવચનો સાંભળતો ગયો….તેમના મનોભાવોને માણતો ગયો…જ્ઞાન સાથે ભક્તિ નો પ્રકાશ મળતો ગયો …અને મન ને નવી દિશા મળી ગયી..વિચારોને પાંખો મળી, મનની પાંખો ફેલાવવાનો અવકાશ મળ્યો…
      આપણી માતૃભાષા ગુજરાતીના પ્રખર જ્ઞાની,વક્તા,તત્વચિંતક પૂ. હરિભાઈ કોઠારી નો જન્મ વર્ષ 1939માં અને  2011ના વર્ષ માં દેહવસાન થયું તે 72 વર્ષના જીવનકાળ દરમ્યાન તેમણે લગભગ સાડા પાંચ દાયકા સુધી સાહિત્યની સેવા કરી અને કરાવી.તેમનામાં સાક્ષાત સરસ્વતીદેવીનો વાસ હતો. તેમની વાણીમાં પણ સાક્ષાત સરસ્વતીદેવીનાં દર્શન થતાં હતાં. આવા મહાન ગુજરાતી પૂ. હરિભાઈ કોઠારી ગુજરાતનાં ગામેગામ ગયા છે, પ્રવચનો કર્યા છે અને એવી જ રીતે સમગ્ર દુનિયામાં પ્રવચનો કર્યાં છે. પણ સફરની શરૂઆત સ્વાધ્યાય પરિવાર અને શાળામાં જઈ જ્યાં તક મળે ત્યાં પ્રવચન આપી કરી.   25000 થી વધુ મનનીય વ્યાખ્યાનો, યુ.કે, મોરેશિઅસ, નેપાળ, દુબઇ, મસ્તક, યુ.એસ.એ, સિંગાપોર, હોંગકોંગ, એન્ટવર્પ (બેલ્જિયમ), જેવા અનેક દેશોમાં પ્રવચનો ની હારમાળા, 550 થી વધુ CD, 51થી વધુ પુસ્તકો, શબ્દો ઓછા પડે અન્ય માટે માર્ગદર્શક બની રહે એવું તેવું વ્યક્તિત્વ.તેમણે આપણી માતૃભાષા ગુજરાતી માટે અસંખ્ય કાર્યો કર્યા છે. વેદો, ઉપનિષદો, ભગવત ગીતા જેવા મહાન ગ્રંથોનું અપાર જ્ઞાન હતું, એમનાં અનુભવમા ઉંડાણ,પરંતુ આલેખનમાં સરળતા અને સહજતા છે. હ્રદયની ઉર્મીઓને સરળ રીતે સમજાવીને વાસ્તવ સાથે જોડીને શ્રોતા-વાચક-ભાવકના મન-હૃદય સુધી વાત પહોંચાડનારા હરીભાઈના ખૂબ જાણીતા વાક્યો…અને સંદર્ભ જેને સૌ આજેય યાદ કરે છે….તે હવે લખું છું…

-જ્ઞાનથી આંખ આંજવી,
  ને માંજવુ મન ભક્તિથી’
– શ્યામ! તારી બંસી થયી ને બજવું છે જગ મારે;
   સુર છેડવા, કેવા, ક્યારે? તે જોવાનું તારે!
– જરા હસતા રમતા જીવો, જીવન બદલાઈ જશે,
  શિરે ભાર લઈને ફરશો તો જીવન કરમાઈ જશે.
– ગાદલાં બિછાવવામાં રાત તો વહી ગયી,      
  ઊંઘવાનું રહી ગયું અને સવાર થયી ગયી..
-પ્રભુ, આનંદરૂપે આપ મારા ઘર વિશે વસજો,
 બનો ઉત્સાહનું એ સ્થાન ને  સૌનો વિસામો હો!
 સુખી ને સાથ એમાં હો, દુઃખી ને પણ દિલાસો હો!
 પ્રભુ, નાનકડું ઘર મારું, સદા તારું જ મંદિર હો!
– હું તારી બોલાવું જે, પ્રભુ! મારી ખબર તું લે;
 આ તો તારી મારી બે ની વાત છે, કોઈ ત્રીજું ના જાણી લે!

        લગભગ સાડા પાંચ દાયકા સુધી તેમના ચાહકો તેમને સાંભળતા રહ્યા, માણતાં રહ્યા..પ્રત્યેક દિવડીને પોતાનું નિજી અસ્તિત્વ હોય છે. જે પોતાની આગવી અસ્મિતા પ્રગટ કરે છે.શ્રી હરિભાઈ જેવા એક દિવા માંથી હજારો દિવા પ્રગટતા રહ્યા…શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ના અમૃતરસનું પાન કરતાં કરતાં સૌ કર્મ યોગ, જ્ઞાન યોગ અને ભક્તિ યોગમાં ખોવાઈ ગયા.
         મારા અદર્શમૂર્તિ, પ્રેરણામૂર્તિ એવા સાહિત્યકાર, તત્વચિંતક અને પ્રવચનકાર પૂ.હરિભાઇ કોઠારી ની યાદો ને તેમના પ્રવચનો અને પુસ્તકોમાં થી બહાર લાવી,મારા મનના અહોભાવો પ્રગટ કરવાની અને આપની સમક્ષ મુકવાની જે તક મળી છે તેને હું મારું અહોભાગ્ય સમજુ છું અને ધન્યતા અનુભવું છું.
  ભારત થી અમેરિકા આવ્યો તેનો ખાસ લાભ એ થયો કે સાહિત્ય સર્જનની મારી સફરમાં મારા મનની યોગ્ય માવજત કરતો ગયો, અમેરિકા નું મનગમતું આકાશ મળ્યું, તકો થી ભરેલી સ્વપ્નમય ધરતી મળી અને ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યના આપના જેવા પ્રેમીઓ મળ્યા.

રાજેશ શાહ -પત્રકાર -ગુજરાત સમાચાર

‘બેઠક’ના સહસંચાલક 

કલમના કસબી : કનૈયાલાલ મુનશી -રીટા જાની

1. પ્રસ્તાવના

વ્હાલા વાચકમિત્રો,

સાહિત્ય એ વિશાળ સમુદ્ર છે અને વાચક પોતાની નૌકા લઈને તેના પર સરતો હોય છે. દરેક વાચકના માટે સાહિત્યનો પોતાનો અલગ અલગ અર્થ હોય છે. કારણ, દરેક વાચકનું ભાવવિશ્વ અલગ હોય છે. પોતાની નૌકા લઈને તે જેટલું ખેડાણ કરે એટલો ભાગ તેનો.

એક વહેલી સવારે પ્રજ્ઞાબેન ફોન પર રણકયા, ” તમારા પ્રિય લેખક કોણ? કોના પુસ્તકો વાંચીને તમે મોટા થયા?”  સવાલ અણધાર્યો હતો પણ જવાબ ખૂબ સહેલો હતો. જરા પણ સમય લીધા સિવાય મારો જવાબ હતો- કનૈયાલાલ મુનશી.  મુનશીના પુસ્તકો એક વખત નહિ પણ દરેક વેકેશનમાં વારંવાર વાંચી મારું મનોવિશ્વ ઘડાયેલું.સાહિત્યના સમુદ્રમાં મેં ખેડાણ કરેલું મુનશી ગ્રંથાવલીનું. પ્રજ્ઞાબેનના  આહ્વાન પર મેં બીડું ઝડપ્યું મુનશીએ સર્જેલું અને મારી નજરે અનુભવેલું સાહિત્ય આપ સૌને પીરસવાનું.

સ્વાભાવિક છે કે પહેલો પ્રશ્ન એ થાય કે ગુજરાતીમાં ઘણા સાહિત્યરત્નો  છે તો શા માટે મુનશી ? આજે અસ્મિતા શબ્દ નવો નથી. અસ્મિતા શબ્દ આજે જે સંદર્ભમાં પ્રયોજાય છે તેનો પ્રથમ ઉપયોગ કરવાનું  શ્રેય કનૈયાલાલ મુનશીને જાય છે.  તેમણે ફક્ત એ શબ્દનો ઉપયોગ જ નથી કર્યો પણ ગુજરાતની અસ્મિતાને ઇતિહાસના પૃષ્ઠોમાંથી બહાર લાવી ઉજાગર કરી છે. પોતાના સર્જન દ્વારા પૂરી જિંદગી અસ્મિતાની આરાધના કરી છે, અસ્મિતાના ઉદગાતા બન્યા છે. એકલો અને સીધો ઇતિહાસ શુષ્ક લાગે, જ્યારે ઇતિહાસના આધારે લખાયેલી નવલકથા શુષ્ક અભ્યાસને રસમય બનાવી શકે.ઐતિહાસિક નવલકથાના સર્જનમાં ક.મા.મુનશીની તોલે બીજા કોઈ ગુજરાતી લેખક ન આવી શકે.

મારા જીવનમાં મુનશીનો પરિચય તેમના કોઈ પુસ્તક દ્વારા નહિ પણ  સોમનાથ મંદિરના કારણે થયો. મારી ૧૦-૧૨ વર્ષની ઉંમરે પરિવાર સાથે સોમનાથ મહાદેવના  દર્શન કરવા ગયેલ. ત્યારે મારા પિતાએ કરેલ વાતનો મારા બાળમાનસ પર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો. ભવ્ય મંદિરની બહાર સમુદ્રકિનારે આવેલ પૃથ્વીના ગોળા અને તીર સામે ઊભા રહીને કે જ્યાંથી એ દિશામાં સીધા જઈએ તો  ઉત્તર ધ્રુવ આવે એ સમજાવ્યું અને મહમૂદ ગઝનવીએ  સોમનાથ મંદિર ખંડિત કર્યું અને બાદમાં આ નવું મંદિર બન્યું તેની વાત કરી. સાથે ગુજરાતના ભવ્ય વારસાને જાણવા મુનશીની લોકપ્રિય ઐતિહાસિક નવલકથાઓ વાંચવી જ રહી તે પણ કહ્યું. પછી શરૂ થયો એ સિલસિલો કે લાઇબ્રેરીમાંના તમામ મુનશીના પ્રાપ્ય પુસ્તકો વંચાઈ ગયા.

મુનશી મને ગમે છે કારણ કે તેમના લેખનમાં  રસની વિવિધતા છે. બુદ્ધિની કુશાગ્રતા છે તો હ્રુદયની સુકુમારતા પણ છે. રાજકારણના આટાપાટા છે તો પ્રેમની છાલકો પણ છે. તેમના પાત્રો તેજસ્વી ને ધારદાર છે તો મહત્વાકાંક્ષી ને માનવતાસભર પણ છે. તેથી જ તેમની કૃતિઓની અનેક આવૃત્તિઓ થઈ છે ને વાચક એકી બેઠકે પુસ્તક પૂરું કરવા ચાહે તેવી પકડ પણ છે.

મુનશીના  ખ્યાતનામ પુસ્તકોનો રસાસ્વાદ એટલે બત્રીસ ભોજન અને તેત્રીસ પકવાન. એ રસાસ્વાદ કરાવવા મારી કલમનો પનો ઘણો ટુંકો પડે. ત્યારે યાદ આવ્યો અલાસ્કાના આકાશમાંથી આકાશગંગા જોતાં મારા વામન અસ્તિત્વનો એહસાસ .સાથે જ રોમે રોમ અનુભવેલો રોમાંચ અને હર્ષ પણ યાદ આવ્યો. ત્વરિત નિર્ણય લેવાઈ ગયો. મુનશીના પુસ્તકો વાંચીને મારા જેવી એક આખી પેઢી મોટી થઈ છે. મુનશીના એ શબ્દવૈભવ, સંસ્કારવૈભવ, સંસ્કૃતિવૈભવની  અનુભૂતિ જે મેં કરેલી તેના ઘૂંટડાઓનું રસપાન સૌને કરાવવું.

આ નક્કી કરતાંની સાથે જ મનનો ઘોડો કૂદકે ને ભૂસકે દોડવા લાગ્યો. આપણે ત્રણ કાળમાં જીવીએ છીએ. ભૂતકાળ- જે જ્ઞાત છે , તેનો અનુભવ વર્તમાનમાં કરીને અજ્ઞાત ભવિષ્યના સપના જોઈએ છીએ. હાલમાં જ દુબઈ ફ્રેમ ની મુલાકાત વખતે ત્રણ કાળનું સુંદર નિરૂપણ જોયું. મુનશીએ પણ ભૂતકાળમાંથી જીવંત ઇતિહાસના પ્રસંગો લીધા, વર્તમાન સમયને અનુરૂપ રસપ્રચુર ઢાળ્યા અને ભવિષ્યની પેઢી માટે સંસ્કૃતિવારસાનું સર્જન કર્યું. મારે આ લેખમાળા માં ફક્ત તેમની ઐતિહાસિક નવલકથા જ નહિ પણ સમગ્રતયા તે સંસ્કારપુરુષની બહુમુખી પ્રતિભા, તેમની તેજસ્વી સિદ્ધિઓ, ગુજરાત, રાષ્ટ્ર અને સાહિત્યમાં તેમના પ્રદાનની પ્રસન્નતાપ્રેરક વાતો આલેખવી છે. તો મળીશું, દર શુક્રવારે…..

રીટા જાની

मेरे तो गिरधर गोपाल ….. – ૧ મુક્તાત્મા મીરાંબાઈ

                           मेरे तो गिरधर गोपाल दूसरो न कोई॥

                          जाके सिर है मोरपखा मेरो पति सोई।

              મીરાંબાઈ – મીરાં એટલે મુક્તાત્મા.માત્ર નારી મુક્તિ નહિ પણ જગત મુક્તિ, મીરાં એટલે અડગ વિશ્વાસ ધરાવતી સ્ત્રી.મધ્યકાલીન યુગ નું એક એવું વ્યક્તિત્વ કે જેને કોઈ ઔપચારિક ઓળખાણ ની જરૂર નથી.મીરાં તેમના શબ્દો, સંગીત અને તેમના સેવ્ય સ્વરૂપ શ્રીકૃષ્ણ – ગિરિધર ગોપાલ પ્રત્યે ની અનન્ય પ્રીતથી જ અજરામર થઇ ગયા છે.બે મિનીટ માટે મીરાં વગરના કૃષ્ણની કલ્પના કરી તો જુઓ,આપણા મનમાં અને હૃદયમાં મીરાં એ જ કૃષ્ણને જીવંત કર્યા છે.  

આ શ્રેણીમાં મારે મીરાંબાઈ ની ભક્તિ, મીરાંબાઈ નું જીવન અને મીરાંબાઈ ના પદો ને એકવીસમી સદી ની સ્ત્રી ની નજર થી મૂલવવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કરવો છે. તમે સૌ આ લેખનયાત્રામાં મારી સાથે રહેશો અને આપના અભિપ્રાય આપી મને માર્ગદર્શન આપશો.

મીરાં ની જ પસંદગી  શું કામ?

 મારી દ્રષ્ટિએ એ મીરાં – એક એવું સ્ત્રી વ્યક્તિવ છે જેમણે મધ્યકાલીન યુગમાં પણ પોતાની જીવન ની બાગડોર પોતાના હાથ માં રાખી હતી. મીરાં એક એવું વ્યક્તિત્વ હતું કે જેણે સામાજિક સ્વીકૃતિની ક્યારેય ઝંખના કરી નહોતી .ત્યારે તો એક એવો સમય હતો કે જયારે સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય જેવો કોઈ વિચાર પણ સમાજ માં જન્મ્યો ના હતો. આવા સમય માં પણ સામાજિક બંધનો અને નિયમો ની વચ્ચે રહી, વિરોધો ને પચાવી ને પણ મીરાંબાઈ પોતાની શ્રી કૃષ્ણ ભક્તિ માં દ્રઢ રહ્યા અને આગળ વધતા ગયા એમાં શ્રી કૃષ્ણકૃપા ની સાથોસાથ એ મહાન વ્યક્તિત્વ ના મનોબળ નો પણ એટલો જ ફાળો કહી શકાય.કોઈને માટે અતોનાત પ્રેમ કરવો એ મોટામાં મોટી ઘટના છે

    બીજી એક ખાસ વાત મીરાંબાઈ ની – જે મને સ્પર્શી ગયેલ છે કે એ યુગ માં પણ એક સ્ત્રી થઇ ને તેમણે તેમની અંતર ની સંવેદનાઓને  અક્ષરો માં  અભિવ્યક્તિ કરી – તેમના પદો ની રચના દ્વારા . મારો પોતાનો અનુભવ એમ કહે છે કે સંવેદનાઓ તો વહેતી રહે એમાંજ  જીવન ની ખરી સાર્થકતા છે. પછી એ ભલે ને શબ્દો, સંગીત, નૃત્ય કે પીંછી દ્વારા હોય – પણ સંવેદનાઓ ને તો વહેતીજ રાખવી.

   ત્રીજી વાત, કેટલીક વ્યક્તિ કે વિભૂતિઓ એવી હોય છે કે જેને આપણે આપણા અસ્તિત્વ સાથે કોઈક રીતે સાંકળી લઈએ છીએ. મીરાંબાઈ ના જીવન ની સૌથી મહત્વ ની બાબત જે મને સ્પર્શી ગઈ એ છે એમનો એમના  ગિરિધર ગોપાલ માં અચળ વિશ્વાસ. મીરાંબાઈ ની સરખામણી તો સાવ ક્ષુલ્લક પણ મારા જીવન ના ઝંઝાવાતો સામે ઝઝુમવામાં મારો પણ મારા ઠાકોરજી માં રહેલો અતૂટ વિશ્વાસ જ કારણભૂત છે.

    મીરાંબાઈ ના જીવન વૃતાન્ત પર જરા અછડતી નજર કરીયે તો, મીરાંબાઈનો જન્મ સંવત ૧૪૯૮માં મારવાડ ના એક ગામ માં થયો હતો. જ્યારે મીરાંબાઈ માત્ર ત્રણ વર્ષના હતાં ત્યારે તેમના ઘેર એક સાધુ આવ્યા અને તેમણે કૃષ્ણની એક રમકડાંની મૂર્તિ તેમના પિતાને આપી હતી. પ્રથમ દ્રષ્ટિ પડતાં જ આ મૂર્તિ મીરાંના મનમાં વસી ગઈ અને જાણે કૃષ્ણનું જીવંત અસ્તિત્વ બની ગઈ અને આ રીતે મીરાંબાઈ ના મન માં શ્રી કૃષ્ણ ભક્તિની અનન્ય ભક્તિ ના બીજ રોપાયા. જયારે મીરાંબાઈ એક નાની બાલિકા હતા ત્યારે એકવાર તેમણે ગલીમાંથી એક લગ્નનો વરઘોડો પસાર થતો જોયો. મીરાંબાઈ એ માતા ને નિર્દોષતાથી પૂછ્યું, “મારા પતિ કોણ હશે?” તેમની  માતાએ અડધી ઉતાવળ અને અડધી મજાકમાં ઉત્તર આપ્યો, “તારે તો પહેલેથી શ્રી કૃષ્ણ તારા પતિ છે ને”. અને આમ મીરાંબાઈ એ શ્રી કૃષ્ણ ને પોતાના હૃદયમાં મનમીત  તરીકે પ્રસ્થાપિત કર્યા. તેમના લોકિક લગ્ન ચિત્તોડના રાણા સંગાના પુત્ર મહારાણા કુમાર ભોજરાજજી સાથે થયો હતો. પણ લગ્નના થોડા જ દિવસ પછી પતિ ભોજરાજજીનો સ્વર્ગવાસ થઈ ગયો. પતિના મૃત્યુ તેમના જીવન માં ઘણા ઝંઝાવાતો આવ્યા પણ આ બધા સામે મીરાંબાઈ ની શ્રી કૃષ્ણ ભક્તિજ તેમનું જીવનચાલક બળ બની રહ્યું.  છેવટે તેમણે રાજમહેલ નો ત્યાગ કર્યો અને તીર્થાટન કરવા નીકળી ગયા. ઘણા લાંબા સમય સુધી વૃંદાવન ની કુંજ ગલીઓ માં કૃષ્ણભક્તિ કરતા રહ્યા.

         મીરાંબાઈ શ્રી કૃષ્ણ ને એક સાકાર સ્વરૂપે ભજતાં અને હંમેશા શ્રી કૃષ્ણ ની પ્રત્યક્ષ હાજરી અનુભવતા અને સાચેજ શ્રી કૃષ્ણ – પરમ પરમેશ્વર – છે જ એવું  વ્યક્તિત્વ કે જો તમે એને સમજવાનો પ્રયત્ન કરો તો જન્મોજનમ પણ કદાચ ઓછા પડે પણ તમે એક વખત તેનું શરણું સ્વીકારો એટલે તેને સમજવાની કોઈ જરૂર જ ના પડે કારણ કે તે સતત હાજરાહજૂર તમારી સાધે જ હોય. અને આ રીતે ભક્તિરસ માં તરબોળ મીરાંબાઈ દ્વારિકા માં ૧૫૪૮ માં દ્વારિકાધીશ ના ચરણો માં સમાઈ ગયા અને જાણે કહેતા ના હોય…

ઓ શ્યામ, ઓ શ્યામ, તને માન્યો મારો મનમીત

તારા ચરણોમાં સમાવી લે તું મુજને નિત

ઓ શ્યામ, ઓ શ્યામ, તને માન્યો મારો મનમીત

અલ્પા શાહ

કબીરા – ઓળખ

મારા મિત્રો ,હવે હું તમને લઈ જવાની છું એક એવી આધ્યાત્મિક સફરે ……અનહદને પેલે પાર….
અંતરની અનુભૂતિને જેણે સ્વાનુભૂતિથી વાચા આપી એવા રહસ્યવાદી ,સહજ ,સરળ,અનઉપમેય,અવિસ્મરણીય મારા કબીરા પાસે.હા,મને કબીરનું વળગણ લાગી ગયું છે કારણકે તે શબ્દનો નહી અર્થનો કવિ છે. તેની કવિતા ….કવિતાથી આગળ તે વાસ્તવવાદી છે.તેની પાસે ભણતરનું નહી પોતાના અનુભવથી ઊપજેલ સહજ જ્ઞાન છે.

તેના જન્મ અને મરણ રહસ્યમય હતા.એક હિન્દુ વિધવાની કૂખે જન્મ લીધો.લોકલાજથી બચવા માતાએ ત્યજી દીધો.નીરુ અને નીમા નામના મુસ્લિમ વણકર દંપતીએ તેને ઉછેર્યો.આમ જાણે કુરાન અને પુરાણનો સમન્વય થયો.૧૪મી સદીના અંતકાળથી ૧૬મી સદીના પ્રારંભ સુધી તેમની જીવનલીલા વિસ્તરેલી છે.તેમનાં જન્મ જેટલું જ તેમનું મૃત્યુ પણ રહસ્યમય હતું.તેમના મોત પછી મુસ્લિમો કહે કબીરશાહ ને દફનાવીએ અને હિન્દુઓ કહે અમારા કબીરદાસનેા અગ્નિસંસ્કાર કરીએ. તેમના અંતિમ સંસ્કાર માટે તેમના દેહ પરથી ચાદર હટાવી તો દેહના બદલે ફૂલોનો ઢગલો હતો જે હિન્દુ -મુસ્લિમોએ અડધો અડધો વહેંચી લઈ પોતપોતાની રીતે અંતિમસંસ્કાર કર્યા.તેઓ સંસારી હતા.તેમની પત્નીનું નામ લોઈ અને પુત્ર નામ કમાલ અને પુત્રીનું નામ કમાલી હતું.

ખરા અર્થમાં તો કબીર આજે પણ જીવે છે,કોઈ સાંપ્રદાયિકતા કે પંથને કારણે નહી પણ તેમની વિચારોની પ્રભાવકતા અને પ્રસ્તુતતાને કારણે.એમની વાણીનો રણકો એવો નિરાળો છે કે તેમની કવિતાના પુષ્પને કાળ પણ કરમાવી શક્યો નહી.કબીર સંગ છતાં નિસંગના કવિ છે.કબીર નિભ્રાંતિના કવિ છે.

જ્યારથી કબીરને જાણવા અને માણવાની કોશિશ કરી ત્યારથી દરેક સ્થિતિમાં કબીર તેમના દોહા ગાતા ગાતા જાણે મારી સમક્ષ ઊભા રહી,મારે ખભે હાથ મૂકી મને જીવન જીવવાનો સાચો માર્ગ દર્શાવે છે.કબીર મારી પાસે મહાન બનીને નહી,મારાં બનીને આપણાં માના એક બનીને આવે છે.

એક વણકર હોવાનો નાતે કબીરે તેમના આધ્યાત્મિક જ્ઞાનને જીવનની દરેક પરિસ્થિતિમાં વણીનેશબ્દોમાં વહેતું કરે છે.કોઈપણ સંજોગોમાં તે આપણને નિરાશ નહી કરે.મન આનંદમાં મત્ત હોય તો કબીરને મળો.ઉદાસીનાં વાદળ છવાઈ ગયાં છે? કબીરનો જીવનદાયી શ્વાસ તેને વિખેરી નાંખશે.વિરક્તભાવમાં ડૂબ્યા છો?કબીર તરતા શીખવશે.માયામાં ઠગાયા છો? જીવનના દુર્ગમ કોઠાને ભેદી કેમ બહાર નીકળવું, તેનો બોધ કબીર કરશે.કવિતાનાં ચરમ શિખર પર અનુભૂતિના પરમ આનંદ સાથે એકાકાર કરી દેશે.કબીર તમે એકલા પડો તો તમારી સાથે વાત પણ કરે છે.

         ૬૦૦ વર્ષ પહેલા જીવેલા કબીર વર્તમાનમાં પણ જીવંત છે આપણી આસપાસ છે કારણ રાજકીય,ધાર્મિક,સામાજિક ડામાડોળ સ્થિતિમાં કર્મકાંડીઓ,તાંત્રિકો,કાજીઓ,મુલ્લાઓ સમાજને તેની ઈચ્છા પ્રમાણે નચાવે છે ત્યારે માનવ સમાજના ઉદ્ધાર માટે કબીર સમાજને શબ્દબાણથી વીંધે છે.અજ્ઞાની સમાજને જગાડે છે અને નવચેતનાની હવા ફેલાવે છે.ધર્મ અને જ્ઞાતિ જાતિના ભેદભાવ અને સંપ્રદાયની વાડાબંધીથી તે વિરુદ્ધ હતા એટલે તેમણે તેમનો કોઈ સંપ્રદાય સ્થાપ્યો નથી.તેતો કહેતા પરમાત્માને કોઈ પંથ કે સંપ્રદાયથી બાંધી શકાય જ નહી.

         કબીરની વાણીમાં ઉપનિષદના ભણકારા વાગે છે.એમાં ઈશાવાસ્યમ્ ઇદમ્ સર્વમ્ ‘પણ છે. અને”તેન ત્યક્તેન ભૂંજીથા” ની વાત પણ છે. આ ઉપરાંત તેમાં જ્ઞાન,કર્મ,સમાનતા ,અભેદ,નિર્મોહ,સૂફીવાદી,નિમજ્જન એવા કેટલાય તત્ત્વોનો સમન્વય દેખાય છે.                                       

      કબીરવિચારધારાથી પ્રભાવિત કવિવર ટાગોરે તેમના ૧૦૦ દોહાનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો છે.તો ગુરુ નાનકે શીખ સંપ્રદાયના તેમના ગુરુ ગ્રંથસાહેબમાં કબીરજીના ૧૦૦ દોહાને સમાવિષ્ટ કર્યા છે.આમ વિશ્વનો સૌથી પહેલો બિનસાંપ્રદાયવાદી ચિંતક કબીરજી છે.

       આઓ નવા વર્ષના નવપ્રભાતે સૌ કબીરમય બની કબીરરસ પીને મારા કબીરાને સાવ નજીકથી જાણી તેના શબદ અને તેના સાહેબની સાહેબીને માણીએ.

જિગીષા પટેલ

નવા વર્ષનો નવો સંકલ્પ –

 

મિત્રો નવા વર્ષની વધાઈ

‘બેઠક’ના ચાહકો સર્જકો અને વાચકોને મારી નવા વર્ષની શુભકામના,  પહેલા નૂતન વર્ષની ઉજવણી મર્યાદિત હતી,અને હવે પણ ચાર દીવાલોમાં હોવા છતાં બ્લોગ દ્વારા સમગ્ર વિશ્વમાં ઉજવાય છે.મિત્રો નવા વર્ષે એવી શુભ કામના કરીશ કે આપણે કારણ વિના એકબીજાને પ્રેમ કરીએ  બેઠક જાણે છે કે સૌની ભીતર પડ્યો હોય છે,એક ચમકતો હીરો,મિત્રો ચાલો નવા વર્ષના સંકલ્પ સાથે ભીતર જઈએ અને શોધી લઈએ આપણી જાતને, બસ વાત સ્વયં પ્રગટવાની છે. વાંચન અને સર્જન દ્વારા સ્વયં પ્રગટી બીજાને પણ પ્રગટાવીએ.ચાલો આજે  રજનીશના જ્ઞાન થકી અજ્ઞાનતાની ઉજવણી કરીએ.
તમે માત્દર આજે જ નહિ દરરોજ જીવનના નવા ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરી રહ્યાં છો. કંઈક નવું, જે તમે જાણતા ન હતા તે,આજે તમારા અનુભવમાં આવ્યો છે. તમે ત્યારે જ સત્ય તરફ આગળ વધશો જ્યારે તમને “મને ખબર નથી” નો અહેસાસ થશે. જો તમને લાગે કે તમે જાણો છો, તો તમે અસત્ય તરફ આગળ વધવાનું શરૂ કરશો – કારણ કે “મને ખબર છે” એ ફક્ત એક વિચાર છે; “મને ખબર નથી” એ એક હકીકત છે, તે વાસ્તવિકતા છે. જેટલું જલ્દી તમે મેળવશો, તે વધુ સારું છે.

તમારા જીવનની સૌથી મોટી અનુભૂતિ એ છે કે તમે નથી જાણતા. “મને ખબર નથી” એક જબરદસ્ત સંભાવના છે. ફક્ત જ્યારે તમે “મને ખબર નથી” જોશો, ત્યારે ઝંખના અને જાણવાની કોશિશ અને જાણવાની સંભાવના વાસ્તવિકતા બની જશે.માટે વાંચન ની ભૂખ જરૂરી છે. ભલે આપણે કેટલુંય જાણીએ – પણ આપણી અજ્ઞાનતા અમર્યાદિત છે. તેથી જો તમે તમારી અજ્ઞાનતા સાથે ઓળખાઓ છો, તો તમે અમુક અર્થમાં અનહદ થઈ જાઓ છો, કારણ કે તમે જે કાંઈ પણ ઓળખો છો તે તમારા ગુણ હશે. રજનીશે સરસ રીતે કહ્યું છે કે, પ્રબુદ્ધતા એ અજ્ઞાનતાની ઉજવણી છે, આનંદિત અજ્ઞાનતા. વાંચન લેખન આ બધામાં -પ્રબુદ્ધતા ‘હું નથી જાણતો” એ અજ્ઞાનતા માંથી આવે છે.

“હું જાણું છું..” એ ભ્રમ પેદા કરે છે.અહંકાર એ સત્ય અંગે નું અજ્ઞાન છે.આપણો બધો જ સંઘર્ષ વધારે જાણવા નો છે….તમે તમારા થી બનતો બધો  જ પ્રયત્ન કરો,ફકત સાદી અને નિર્દોષ અવસ્થા-“ હું નથી જાણતો..!! મા રહો.આ જીદગી ગુઢ/રહસ્યમય છે.-સુંદર છે-તેને ભરપૂર જીવો,વાંચો વંચવો અને સર્જન કરો એવી ભાવના સદાય ‘બેઠક’ રાખે છે તમે પણ આજ ભાવના રાખો. નવા વર્ષે આનાથી વિશેષ શું સંકલ્પ હોઈ શકે.  સૌને ‘બેઠક’ તરફથી શુભ કામના

આયોજક અને સંચાલક -પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

સહ સંચાલક -રાજેશ શાહ ,કલ્પના રઘુ

દ્રષ્ટિકોણ 51: લેખકની જવાબદારી – દર્શના

મિત્રો હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને શનિવારે પ્રકાશિત થતી દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. ગયા અંકે શનિવારે આપણે “મને લખવું ગમે છે દિવસ” “આઈ લાઈક ટુ રાઈટ ડે” (http://bit.ly/35Sd01r) વિષે વાત કરેલી। આપણે લખવાના શું ફાયદા છે તેના વિષે પણ ચર્ચા કરેલી। આજે આપણે એક લેખક ની શું જવાબદારી છે અને લખાણ ને ઉચ્ચ સ્તર ઉપર લઇ જવાના સૂચનો છે તે વિષે થોડી વાત કરીએ।

લખવાની ક્રિયાના ઘણા ફાયદાઓ છે અને તે વિષે તો આપણે વાત કરી. અને ધીમે ધીમે સારી રીતે લખવાની મહેનત પણ કરતા રહેવું જોઈએ। આપણા લખાણ માં સુધારો લાવવા માટે નીચે થોડા મુદ્દાઓ વાચકો સમક્ષ મુકું છું.

 

* જો આપણે માત્ર ડાયરી ન લખતા હોઈએ અને ઇચ્છતા હોઈએ કે કોઈક આપણું લખાણ વાંચે તો તે માટે આપણે વાચકો ને શું વાંચવાનો રસ હોય તે વિષે વિચાર કરી શકીએ। 

* આપણા વિષયો ને સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવવા જોઈએ। જોડણી અને વાક્યોની ભૂલ સુધારી શકીએ તો તે ઉત્તમ છે.

* મારી ખાસ વિનંતી છે કે લેખકો તરીકે આપણી જવાબદારી છે કે આપણે અસત્ય ઘટનાઓ ને હકીકત તરીકે ન દર્શાવીએ. જો કાલ્પનિક વાર્તાઓ લખતા હોઈએ તો તે જરૂર યોગ્ય છે. પરંતુ હકીકત વિષે લખતા હોઈએ તો તે વિષે પૂરું સંશોધન કરીને, વિશ્વસનીય સ્ત્રોતો (ક્રેડિબલ સોર્સેસ) ને આધારે પુરી જાણકારી બાદ જ તે વિષે આપણે લખવું જોઈએ। મને ઘણા લોકોએ મારા બ્લોગ ઉપર લખવા માટે વિનંતી કરી છે. પરંતુ હું મારા બ્લોગ ઉપર ટેક્નોલોજી અને સત્ય ઘટનાઓ વિષે લખું છું અને જે હકીકત લખું છું તે ખુબ સંશોધન બાદ લખું છું, તેથી મારા બ્લોગ ઉપર હુંજ લખવાનું પસંદ કરું છું. 

* આપણું લખાણ નું ધ્યેય કોઈને ઉતેજ્જીત બનાવી, ચડાવવા અને ભડકાવવા માટે નું હોય તો તે વિષે પણ આપણે વિચાર કરવો જોઈએ કે તેનું શું પરિણામ આવી શકે છે. આ પહેલા મેં બ્લોગ લખેલ http://bit.ly/2xa5ijh તેનું શીર્ષક હતું ફેસબુક અને વૉટ્સએપ્પ વિરામ અને વિચાર માંગે છે.  ફરી વાચકોને વિનંતી કરું છું કે જરૂર વાંચશો અને ફેસબુક ઉપર મુક્ત પહેલા કે વૉટ્સએપ ઉપર ફોરવર્ડ કરતા પહેલા તે મોકલવાનો ધ્યેય શું છે તે વિષે વિચારશો। અને તે પણ વિચારશો કે આજના જમાના માં ખોટું લખનારાઓ પણ ઘણા છે અને જો તે ખોટું હોય અને કોઈ તે વાંચીને ઉતેજ્જીત થઇ ને બીજાને મોકલે અને તેમાં કોઈ વાંચનર ઉતેજ્જીત થઇ અને કોઈને નુકશાન પહોંચે તેવા પગલાં લ્યે તો આપણે તેવા અંતિમ પરિણામનું નિમિત્ત બનવું યોગ્ય છે? એવું નથી કે કોઈને ઉત્તેજિત કરવાનું આપણું ધ્યેય રહેવું જ ન જોઈએ। મેં પોતે ક્યારેક તેવું લખ્યું છે જેનો ધ્યેય કોઈને કૈક પગલાં લેવા માટે ઉતેજ્જીત કરવાનો હોય શકે. જેમ કે જયારે બોર્ડર ઉપર રેફયુજીસ બાળકો ને તેમના માતાપિતા થી અલગ કરવામાં આવ્યા ત્યારે તે વિષે મેં ઘણીવાર લખેલ। પણ કોઈપણ ઉત્તેજિત લખાણ ની શું અસર થઇ શકે તે વિચારવાની લેખકની પુરી જવાબદારી છે અને તેને આગળ મોકલનારાઓની પણ જવાબદારી છે. આપણા લખાણ થી વાચકો ઉતેજ્જીત થાય તે કરતા વાચકો પ્રેરિત થાય તેવું લખીએ તો તેની અસર ખુબ દૂર પહોંચે।

તો અહીં મેં થોડા મારા વિચારો દર્શાવ્યા છે. પરંતુ એક લેખક માટે તો ઘણા ઘણા વિધવાનો અને સારા સારા લેખકોએ સલાહ સૂચનો આપ્યા છે. બેઠકના એક ગુરુ, તરૂલતા બહેને પણ નિબંધ કેવી રીતે લખાય તે ઉપર એક નિબંધ લખેલ અને તે આ બ્લોગ ઉપર મુકેલ તે તમે વાંચ્યો જ હશે. તો તમે કેવા સલાહ સૂચનો વાંચેલ છે અને  તેમાંથી તમને શું યાદ રહી ગયું છે અને તમને તેમાંથી કેવી પ્રેરણા મળે છે તે જરૂર શેર કરશો.

તમને પ્રેરણા મળે તે માટે અમુક સારા સારા સૂચનો જે થોડાજ શબ્દો એક લેખકને ઘણું બધું કહી જાય છે તે અહીં મુકું છું.

“એક હજાર પુસ્તકો વાંચો, અને તમારા શબ્દો નદીની જેમ વહેશે.” – લિસા સી

“તમે હંમેશાં ખરાબ પૃષ્ઠને સંપાદિત કરી શકો છો. તમે ખાલી પૃષ્ઠને સંપાદિત કરી શકતા નથી. ” – જોડી પિકોલ્ટ

“લખવાનું શરૂ કરો, ભલે ગમે તે હોય. નળ શરુ કાર્ય વગર પાણી વહેશે નહિ.” – લુઇસ એલ’આમોર

“જીવનની દરેક બાબતો ઉપર લખી શકાય છે. માત્ર તેના માટે જોઈએ લખવાનો જુસ્સો, અને કલ્પનાશીલતા. સર્જનાત્મકતાનો સૌથી ખરાબ દુશ્મન આત્મ-શંકા છે. ” – સિલ્વીઆ પ્લેથ

“મને કહો નહીં કે ચંદ્ર ચમકતો છે; પણ તમારા લખાણ માં તૂટેલા કાચ પર મને પ્રકાશનો ઝગમગાટ બતાવો. ” – એન્ટોન ચેખોવ

 

સારું લખવા માટે સારા શબ્દો શોધો। તેટલુંજ નહિ. પણ સારા શબ્દોને સરસ રીતે ગોઠવો।  – અજ્ઞાત

ખરાબ લેખક પોતે વિચારે છે તેના કરતા વધુ કહેશે અને સારા લેખક પોતે વિચારે તેના કરતા વધુ કહેશે નહિ. – વોલ્ટર બેન્જામિન

એમ કોઈએ  કહેલું છે કે લખવામાં પરફેકશન ત્યારે ના આવે જયારે કઈ વધુ ઉમેરવાની જરૂર ન લાગે પણ ત્યારે આવે જયારે લખાણ માંથી એક પણ શબ્દ કાઢવાની જરૂર ન લાગે। એટલે કે જયારે એકે એક શબ્દ જરૂરી હોય ત્યારે તે પરફેક્ટ લખાણ કહી શકાય।

બીજા એક સૂચન પ્રમાણે તમે લેખ લઈને ગાડીની જેમ ચલાવો અને જુવો તે ક્યાં લઇ જાય છે. સરસ લખાણ માં લેખકે સ્પષ્ટ કહ્યા વગર વાચકોને તેમની સમજદારી પ્રમાણે એક ઊંડો ઉદેશ ઉભરતો દેખાશે। ખરાબ લખાણ માં  ઠોકી ઠોકી ને હેતુ વાચકો ઉપર મારવામાં આવશે અથવા કોઈ દિશા નહિ દેખાય અથવા તે કોઈ હેતુ વગર ઘણી દિશામાં દોડશે।

અને આખરે જો લખાણ સત્ય અને હૃદયસ્પર્શી હશે તો તેને વાંચવા માટે પ્રેક્ષકો મળશે અને જો નહિ હોય તો તેમાં આંતરિક આનંદ તો હશે જ. તો ઉપાડો કલમ.

મને શબ્દોનું સર્જન બ્લોગ ઉપર લખવાનો મોકો મળ્યો તેના માટે હું પ્રજ્ઞાબેન ની ખુબ આભારી છું. તે સાથે હંમેશા તેમનો સહકાર અને સૂચનો મળ્યા જેથી મેં થોડી થોડી લખાણ સુધારવાની આદત પણ કેળવી। વાચકો નો પણ અંતર થી આભાર. આશા છે કે અન્ય લેખકો લખતા રહેશે અને નવું નવું પીરસતા રહેશે। મારા 51 લેખ પુરા થતા સાદર વંદન સાથે વિરમું છું. 

 

 

 

દ્રષ્ટિકોણ 50: “મને લખવું ગમે છે” – દર્શના

મિત્રો હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને શબ્દોનુંસર્જન બ્લોગ ઉપરની દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. તાજેતરમાં ઉજવણી થઇ “મને લખવું ગમે છે” દિવસની. તો આજે આપણે લખવા ઉપર થોડી વાતો કરીએ. “આઇ લવ ટુ રાઇટ ડે” “મને લખવું ગમે છે” દિવસ ની ઉજવણી જોન રિડલ નામના લેખકે 2002 માં શરુ કરી ।  જ્યારે તેઓને તેના વિષે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, “આઈ લવ ટુ રાઇટ ડે માટેનું મારું ધ્યેય એ છે કે બધી ઉંમરના લોકો થોડો સમય લખવામાં વ્યસ્ત રહે.

 

પણ શા માટે? લખવામાં શું ફાયદાઓ છે? બલ્કે આપણા સમાજ માં એવા નિષ્ણાત લેખકો અને વિધવાનો અને ટીકાકારો છે જેમણે બેઠક ના લેખકોની ટીકા પણ કરી છે. સાન ફ્રાન્સિસકો ના બે એરિયા માં પુસ્તક પરબ અને પછી તેમાંથી બેઠક ની શરૂઆત થઇ ત્યારે ધ્યેય એવો હતો કે બધા થોડું ગુજરાતી વાંચે, લેખકો અને કવિઓને જાણે અને એ રીતે તે ગુજરાતી ભાષાને જીવંત રાખવાનો એક સામુદાયિક નમ્ર  પ્રયાસ હતો.

 

ધીમે ધીમે લખવા તરફ થોડું ધ્યાન દોર્યું અને બધાએ થોડું થોડું લખવાની શરઆત કરી. એ સમયે અહીંના ટીકાકારે ફેસબુક ઉપર લખેલ કે ત્રીસ પચ્ચીસ માણસોની એક ટોળકી ભેગી થઈ અને ઢંગધડા વગરનું લખે છે. તેમના જવાબ માં મેં લખેલ કે કોઈને કોઈનું લખાણ વાંચવાનો દબાવ નથી. પણ એકબીજા લખીને એકબીજાને સંભળાવે છે અને આનંદ લ્યે છે તેમાં કોઈને કઈ ખરાબ અસર થતી નથી. તે ઉપરાંત થોડી ઘણી નિપુણતા કેળવવામાં કઈ ખોટું તો નથીજ।  આ દેશમાં મેં મારા બાળકો ના graduation — KG, પાંચમા ધોરણ, બારમા ધોરણ અને કોલેજ માં મનાવ્યા છે. ત્યારે મેં તેઓને એમ તો કીધું નથી કે તમે મારી જેમ Ph.D. કરો તેનેજ graduation કહેવાય। તેમજ હું વેસ્ટર્ન ડાન્સ શીખતી ત્યારે મારી દીકરીએ તો તેમાં ઘણા એવોર્ડ્સ મેળવ્યા છે પણ તેણે મને એમ નહિ કીધેલ કે મમ્મી આટલા વર્ષ ના અભ્યાસ પછી અને અવૉર્ડ્સ થી recognize થાય તો જ તું ડાન્સ કરે છે તેમ કહેવાય। ડાન્સ ને તો ડાન્સ જ કહેવાય। ભલે કોઈ ઉપરી કક્ષાએ હોય અને કોઈ નીચેથી શરૂઆત કરે. અને આનંદ પણ કોઈપણ કક્ષાએ થી જોઈએ તેટલોજ મેળવી શકાય।

 

ખેર એ વાત જવા દો અને આજે આપણે લખવાના ફાયદા વિષે વાત કરીએ। લખવાની ક્રિયા માત્ર નિષ્ણાત લેખકો પૂરતી સીમિત નથીજ અને વધુ લખવાથી અને કેળવણી મળવાથી લખવામાં નિપુણતા પણ કેળવી શકાય છે. તો જ શાળાઓમાં લેખન કાર્ય શીખવાડવામાં આવે છે ને? દરેક બાબત માં નિપુણતા આપોઆપ પ્રગટ થતી નથી પણ ઘણી વખત વધુ પ્રયાસ કરવાથી કેળવી શકાય છે.  તેથી જ આઈ લવ તો રાઈટ દે ઘણી શાળાઓમાં ઉજવાય છે.

 

તો લખવા ના ફાયદાઓ શું છે? તમારા વિચારો જણાવશો। અને નીચે મારા વિચારો દર્શાવું છું. 

* લખાણ દ્વારા અસમકાલીન રીતે વિચારો દર્શાવી શકાય છે કારણ કે બીજી વ્યક્તિ કે બીજી વ્યક્તિઓ ની તે સમયે તે જગ્યાએ હાજરી હોવી જરૂરી નથી. 

* લખાણ દ્વારા વિચારો દર્શાવવા માં ચોકસાઈ કેળવી શકાય છે કેમ કે લેખન માં મૉટે ભાગે સમય નું બંધારણ ઓછું હોય છે અને તેથી સમજપૂર્વક વિચારોને દર્શાવી શકાય છે. 

* લેખિત રીતે વિચારો દર્શાવવાથી તર્ક અને જટિલ વિચારના અન્ય સ્વરૂપોને સુવિધાથી અને સ્પષ્ટતા થી દર્શાવી શકાય છે.

* લેખિત અભિવ્યક્તિ ની આપણને નિરંતર જરૂર પડતી હોય છે. મને ઘણી વખત મારી સહેલીઓ એ (તેમના માટે, તેમના બોસ તરફ, કોર્ટ માટે) વગેરે ઈ મેઈલ કંપોઝ કરી આપવાની વિનંતી કરી છે. વિચારો તો તેમના જ પરંતુ તેને હું સરળતાથી સમજાય તેમ લખી આપું છું. 

* ક્યારેક આપણે કરવાના કાર્યો ને લેખિત સ્વરૂપે કાગળ ઉપર ઉતાર્યા પછી તેની યાદ રહેવાની શક્યતા તો વધે જ છે બલ્કે અમુક સંશોધન અનુસાર તે કાર્યોને વ્યવસ્થિત રીતે પૂર્ણ કરવાની શક્યતા પણ વધે છે.  તેથી કરવાના કાર્યોને માત્ર મગજ માં યાદ રાખવાની બદલે તેનું લિસ્ટ બનાવવું વધુ યોગ્ય છે.

* લખવાથી આપણે વધુ શીખી શકીએ છીએ. કેમકે જટિલ વિષયોને લખવામાં ક્યારેક આપણે સ્પષ્ટ અભિવ્યકતી માટે શબ્દોનો વિચાર કરવો પડે છે, તેમને વાક્યો માં સ્પષ્ટ રીતે ગોઠવવાનો વિચાર કરવો પડે છે અને ઘણી વખત તે વિષયો ઉપર સંશોધન પણ કરવું જરૂરી હોય છે. 

* લખવાનું કાર્ય કરવાથી વાંચન માં પણ રસ કેળવાય શકે છે (અને કેળવવો જોઈએજ). અત્યારે બેઠક માં લખતા થયા પછી લોકો બીજા કવિઓ અને લેખકો ને માણતા પણ થયા અને બહારગામના લેખકો અને કવિઓ આવે ત્યારે મોટી સંખ્યામાં પધારે છે અને તેમનો ભાષા તરફ નો આનંદ વ્યક્ત કરે છે. 

* લખીને વિચાર દર્શાવવાથી વાંચવાવાળા પણ સમયની મર્યાદા વગર સમજપૂર્વક વિચારો સમજી શકે તેની શક્યતા વધે છે અને તેને પણ આપણા વિચારોની સહેમત માં કે વિરુદ્ધ માં શાંતિથી વિચારો દર્શાવવાની તક મળે છે.

 

આશા છે કે આપણે લખતા રહીશું અને અને સાથે સાથે વાંચતા રહીશું। ક્યારેક આપણે કોઈ વાંચે તે માટે જ નહિ પણ માત્ર આંતરિક આનંદ માટે લખવાનું ગમે છે. અને તેમાં પણ કૈજ ખોટું નથી. મેં લખવાનું શરુ કર્યું ત્યારે કોઈ વાંચે તે વિષે મેં વિચાર્યું જ નહિ. મને સારી ટેક્નોલોજી વિષે સાંભળવું ગમતું અને હું તેને ભૂલી ન જાવ તે માટે તે વિષે લખી નાખતી। તેમજ સારા નાટકો મને ખુબજ ગમતા અને તે આનંદ યાદ રાખું અને ફરી વાંચીને માણી શકું તે માટે લખી નાખતી। ધીમે ધીમે લોકો મારો બ્લોગ વાંચતા ગયા. 2012 માં શેડિ શેક્સપીયર થિયેટર કંપની ને http://www.shadyshakes.org તેમના નાટક ની મારી સમીક્ષાના આધારે બે એરિયા ની દસ શ્રેષ્ઠ નોન પ્રોફિટ માં સ્થાન મળ્યું અને ઇનામ અને માન્યતા મળી. મારા લખવાનો આનંદ વધતો ગયો અને ધીમે ધીમે મારા વાચકોને ધ્યાન માં રાખીને હું લખવા લાગી।  મિત્રો મારા બ્લોગ http://www.darshanavnadkarni.wordpress.com ની જરૂર મુલાકાત લેજો અને તમારી કોમેન્ટ મુકશો અને રસ પડે તો ક્યારેક વાચકોએ લખેલી કોમેન્ટ વાંચશો।

 

આવતા અંકના લેખમાં લેખક કેવી જવાબદારી લઇ શકે છે તે વિષે વાત કરીશું। 

 

વાત્સલ્ય વેલીની અંતર્ગત -3) !સફળતા અને આનંદ

જીવન એટલે જ ગતિ ! જન્મતાંની સાથે જ નવજાત શિશુ અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાની અથડામણ શીખી જાય છે : માંના ઉદરમાંથી બહાર આવી પોતાની જાતે નાક દ્વારા શ્વાસ લેતાં એને શીખવું પડે છે! એને કહેવાય છે Survival for the existence ! અને આ તો સૃષ્ટિનો નિયમ છે : ટકી રહેવા મહેનત કરવી જ પડે !પછી તે મનુષ્ય હોય કે ગમે તે પ્રાણી હોય!
પણ બુદ્ધિશાળી પ્રાણી મનુષ્યનું માતૃહ્ર્દય , (અને પિતા પણ) પોતાના જ એ અંશના વિકાસ સાથે સ્વની વિકાસ યાત્રા જોડી દે છે: ‘જે ભાવિ અમે જોવાનાં નથી એ ભાવિ ભણી ડગ ભરતાં અમે એને શીખવાડીશું ! ‘
બસ , એ જ વિચાર તંતુથી થાય છે વાત્સલ્ય વેલની શરૂઆત !
કેવાં ખાતર પાણીથી આ વેલને ઉછેરવી ? શું કરીએ તો આપણું બાળક ભવિષ્યમાં સુખી થાય? અને સફળ થાય?
મા બાપ બાળકને ‘ સુખી’ કરવા પોતે પેટે પાટા બાંધીને ,મજૂરી કરીને એને ગમતી ભૌતિક ચીજ વસ્તુઓ લઇ આપે છે!
તો ક્યારેક કોઈ મા બાપ સ્વભાવગત ,કે સંજોગવશાત દારૂ ,ડ્રગના રવાડે ચઢીને ઝગડા કંકાસથી ત્રાસનું વાતાવરણ ઉભું કરીને બાળકનું બાળપણ છીનવી પણ લે છે!
પણ કયાં સંજોગોમાંથી આવતું કયું બાળક કેવું નીવડશે એ સંપૂર્ણ વિશ્વાશથી કોઈ કહી શકે ખરું ?
ક્યારેક અતિશય લાડકોડથી ઉછરેલું બાળક સ્કૂલમાં (સમાજમાં) બીજાં છોકરાંઓ પાસેથી પણ પોતાને જોઈતી વસ્તુઓ લેવાનો આગ્રહ રાખે અને દાદાગીરી Bullying કરતાં પણ શીખી જાય!
આત્મવિશ્વાસ ટોક્ષિક બને તો એને રાવણ જેવા મિથ્યાભિમાની કે ઘમંડી બનતાં વાર ના લાગે ! આપણે ત્યાં એને દૂધ પાઈને સાપ ઉછેર્યો કહેવાય !
તો ખુબ ગરીબાઈમાંથી બહાર આવેલ ઍબ્રાહીમ અમેરિકાનો ૧૬મો પ્રેસિડન્ટ લિંકન બનીને ગુલમોનો તારણહાર બને!
ક્યારેક અતિશય શરમાળ પ્રકૃતિનો મોહનદાસ ભવિષ્યમાં મહાત્મા બને અને બસ્સો વર્ષની ગુલામીમાંથી દેશને આઝાદ કરે !
તો ક્યારેક આખાબોલો , સ્પષ્ટ વક્તા , તોફાની વલ્લભ ભવિષ્યમાં સરદાર બની અખંડ ભારતના વિચારને સાકાર કરે!
પણ એ બધું ભવિષ્ય સ્પષ્ટ રીતે ભાખી શકાય નહીં!
હા , તેમનાં જીવનને તપાસતાં તેમનાં ઉછેરનાં પરિબળોને શોધી શકાય ખરાં. કે બાળકનાં ઉછેરમાં કયાં ગુણો કયાં સંસ્કાર કેવી રીતે વિકસ્યાં!
ચારેક દાયકા પૂર્વે એક પુસ્તક મારા હાથમાં આવેલું : Roots of Success !સફળતાનાં મૂળિયાં ! અને વર્ષો સુધી એ મારુ પ્રિય પુસ્તક રહ્યું હતું . એમાં દુનિયાના અને અમેરિકાનાં ઘણાં બધાં મહા પુરુષોનાં બાળપણની વાતો હતી.
જો કે સફળતા મેળવ્યા બાદ પણ ખાલીપો અનુભવતાં મહાનુભાવોથી પણ ઇતિહાસ ભરેલો છે!
કઈ મહાન બનેલી વ્યક્તિનાં બાળપણમાં કયું પરિબળ કામ કરી ગયું હશે એની એ પુસ્તકમાં છણાવટ કરી હતી.
કાદવમાં પણ કમલ ખીલ્યું હોય તેવા પણ દાખલાઓ હતા અને બધી જ સગવડ સાહેબી સાથે જન્મેલાં સફળ મહાનુભાવોની વાતો પણ હતી!
તો એવાં સફળ બનેલ મહાનુભાવોમાંથી એવાં પણ અનેક હતાં જેઓ સફળ થયાં પણ સુખી ‘હેપ્પી’ નહોતાં થઇ શક્યાં! જાહેર જીવનમાં કુશળ એક્ટર કે કલાકાર તરીકે નામના મેળવનાર, અનેક એવોર્ડનાં વિજેતાઓ ભર્યાં ભાદર્યાં ઘરમાં ધન સંપત્તિ છતાં એકલતાં અનુભવતાં હોય અને આત્મહત્યાનો રસ્તો લીધો હોય તેવા દ્રષ્ટાંતો પણ એ પુસ્તકમાં હતાં!
અને ઇતિહાસ એવાયે મહાનુભાવોથી ભરેલો છે કે જેઓ મહાન બન્યાં અને શાંતિનો સંદેશ આપતાં , આપણને ગમે તેવા સંજોગોમાં સ્થિતપ્રજ્ઞ રહેવાનું શિખવાડતાં ગયાં ; પણ એમને કમોતે મારી નાખવામાં આવ્યાં! ! એટલે કે જેઓએ સમાજને શાંતિથી રહેતાં શિખવાડ્યું, સમાજે એને જ ઝેર આપ્યું કે ગોળીએ વીંધ્યા કે વધસ્થમ્ભ પર ચઢાવી દીધા !!
તો પ્રશ્ન થાય કે બાળકોને કેવી રીતે ઉછેરવાં? એમને કઈ દિશામાં વાળવાં?
વિશ્વનાં મોટાં મોટાં બાળ ઉછેર ક્ષેત્રનાં નિષ્ણાતો કહે છે કે બાળકને એનું બાળપણ આપો !
એને બાળ સહજ પ્રવૃત્તિઓ રમત ગમત , તોફાન મસ્તી , વગેરેથી વંચિત ના રાખો ! એમને મોંઘા દાટ રમકડાં પણ આપો જો તમારી ઈચ્છા અને શક્તિ હોય તો ! પણ એનો સર્વાંગી વિકાસ એટલે જ ગમ્મ્ત સાથે જ્ઞાન !
પહેલાંના જમાનામાં આપણે ત્યાં ‘ સોટી વાગે ચમ ચમ, વિદ્યા આવે ધમ ધમ!’ એમ મનાતું ! વળી ગોખણીયું જ્ઞાન સર્વોપરી રહેતું .
પણ પશ્ચિમના રાષ્ટ્રોએ રિસર્ચ બાદ શારીરિક શિક્ષા નાબૂદ કરી. High scope curriculum હાઈ સ્કોપ ક્યુરિકયુલમનો જન્મ થયો ! જેમાં બાળકને હસતાં રમતાં શીખવાની તક મળે ! ( જે ફિલોસોફી અમારાં ડે કેર સેન્ટરમાં અપનાવી છે)
સફળતા અને આનંદ એ બે જુદી વસ્તુઓ છે. સફળતા એ પરિસ્થીજન્ય છે ; આનંદ એ અનુભૂતિ છે!
ગમે તે પરિસ્થિતિમાં ,ગમે તે સંજોગોમાંયે આનંદ મળી શકે છે. અને તમને ખબર છે, કેમ ?
કારણકે હેપ્પીનેસ એ તો એક અનુભવ કરવાની મનની લાગણી છે! એ આપણી અંદર જ છુપાયેલી છે! એને બહાર સ્ટોરમાં કે એમ્યુઝમેન્ટ પાર્કમાં શોધવા જવાની જરૂર નથી !
બાળકોને આપણે સ્કૂલમાં શિક્ષણ આપીને જીવનમાં સફળ બનવા પ્રતિબદ્ધ કરીએ અને ઘેર એને કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં આનંદમાં રહેતાં શિખવાડીએ તો કેવું ?
બાળ ઉછેર ક્ષેત્રનાં મારા અનુભવો અગણિત છે અને સતત શ્રેષ્ટ રસ્તો શોધવાના મારા
પ્રયાસો રહ્યા છે…આ લેખમાળામાં એના યત્કીન્ચિત પ્રયાસ કરવા નમ્ર પ્રયત્ન કરવાની તક મળી… આવતે અંકે કેટલાક ફોટા વગેરેથી લેખમાળાનું સમાપન કરીશું !

દ્રષ્ટિકોણ 49 – મુગલ રાજ્યની એક અનન્ય રાણી – નૂરજહાં

ધર્મ ઉપર આપણે ઘણી વાતો કરી. પણ શનિવારે પ્રકાશિત થતી દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર તો આપણે જુદા જુદા વિષયો ઉપર અને વિવિધ દ્રષ્ટિકોણ થી વાતો કરીએ છીએ. તો આજે એક નવા વિષય ઉપર વાતો કરીએ.

ઘણીવાર ઇતિહાસ માં સ્ત્રી કરતા પુરુષને વધારે મહત્વ મળ્યું છે અને તેથીજ મુમતાઝ મહાલ માટે તાજ મહાલ બનાવી ને શાહ જહાંને તેની રાણી ને અને તે બંને ની પ્રેમ કથા સાથે સાથે પોતાનું નામ અમર બનાવી દીધું. પણ એક બીજી રાણી જે મુમતાઝ ની ફઈ હતી અને મુમતાઝ ના લગ્ન પછી તે તેની ઓરમાન સાસુ બની તેની અને તેના પ્રેમ ની અને તેની સતા ની વાત કરીએ.

તે છે નૂરજહાં, શાહજહાં ના પિતા જહાંગીર ની 20 મી પત્ની.  નાનપણ માં અનારકલી જોડે તેનો સબંધ તેના પિતા અકબરે માન્ય ન રાખ્યો પછી (સલીમ) જહાંગીર ની નજર માં આવી બીજી એક સામાન્ય છોકરી, મહેરુનિસ્સા. પણ અકબરને તે પણ માન્ય તો હોય જ નહી ને? તે સમય ની રસમ પ્રમાણે જહાંગીર ના 19 લગ્ન આજુબાજુના મહારાજાઓની જોડે સબંધ કેળવવા માટે કરવામાં આવેલા અને મહેરુનિસ્સા ના લગ્ન પણ થઇ ચૂકેલા. મહેરુનિસ્સાનો પતિ તેને મારપીટ કરતો અને તેમનું લગ્ન જીવન સુખી નહોતું. તેવામાં મહેરુનિસ્સાનો પતિ ગુજરી ગયો. જહાંગીર ના તો 19 લગ્ન થઇ ચૂકેલા અને એ સિવાય તેની નજર પડે તે સ્ત્રી તેના માટે મૉટે ભાગે તેને સ્વીકારવા અને સંતોષવા માટે હાજર હતી. એવા સમયે તેની નજર માં ફરી આવી મહેરુનિસ્સા, એક સામાન્ય સ્ત્રી, એક સામાન્ય સૈનિક ની દીકરી, એક વિધવા સ્ત્રી, એક બાળકી ની મા, તેની નાનપણની પ્રિયતમા, મહેરુનિસ્સા. જહાંગીર મહેરુનિસ્સા ઉપર ફરી ફિદા થઇ ગયો અને બંને વચ્ચે ફરી  ઊંડો પ્રેમ સબંધ બંધાયો. પણ પછી અચાનક મહેરુનિસ્સાએ તેના પ્રેમનો અસ્વીકાર કર્યો અને શરત મૂકી કે જો જહાંગીરને સાચો પ્રેમ હોય તો તે મહેરુનિસ્સા જોડે લગ્ન કરે. લોકો તાજ્જુબ થઇ ગયા અને જહાંગીરને ઘણી શિખામણ મળી કે તે બિલકુલ યોગ્ય નથી. તેમજ મહેરુનિસ્સાને ઘણી શિખામણ મળી કે આવા મોટા મહારાજાએ તેને અપનાવી છે તેને પોતાના નસીબ માની અને જિંદગી જીવી લેવી. જહાંગીરે મહેરુનિસ્સાને કપડાં અને જવેરાત મોકલી ને મનાવવાની કોશિશ કરી પણ મહેરુનિસ્સાએ બધું પાછું મોકલ્યું. છેવટે પ્રેમ માં પડેલ મહારાજાએ ધામધૂમથી મહેરુનિસ્સા જોડે લગ્ન કર્યા અને તેની 20 મી રાણીને નૂર જહાં (દુનિયા ની રોશની) ના નામ થી નવાજી.

નૂરજહાંએ તેના ભાઈ ની દીકરીના લગ્ન જહાંગીર ના દીકરા શાહજહાં જોડે કરાવ્યા.  શાહજહાં ની મા અને જહાંગીર ની પહેલી પત્ની જગત ગોસેઇન અને નૂરજહાં વચ્ચે બહુ સારો સબંધ હતો નહિ. નૂરજહાંએ શાહજહાંના અને જગત ગોસેઇન ના દીકરા ના વિવાહ પોતાની ભત્રીજી જોડે કરાવીને પોતાની સત્તા જમાવી લીધી — આ તેની પહેલી ચાલ. શાહજહાં ને મુમતાઝ જોડે પ્રેમ હતો અને અલબત્ત તેણે મુમતાઝ ની યાદ માં તાજ મહાલ બંધાવ્યો. પરંતુ તેના જીવન દરમ્યાન મુમતાઝ તેના છોકરાઓ જણવામાં વ્યસ્ત હતી અને નાની ઉંમરમાં તે બાળજન્મ સમયે મૃત્યુ પામી. પરંતુ તેની ફઈ નૂર જહાં ની વાત અલગ છે. ઇન્દુ સુંદરસેને તેના પુસ્તક, The Twentieth Wife (20મી પત્ની) માં નૂર જહાં ની સત્તા વિષે ઘણી જાણકારી આપી છે. 16 અને 17 મી સદીમાં મુગલ રાજ્ય દુનિયાભર માં તેની શાન અને સંપત્તિ માટે મશહૂર હતું. નૂરજહાં ખુબ બુદ્ધિશાળી સ્ત્રી હતી.  તેના લગ્ન પછી તેની સત્તા વધતી ગઈ. મક્કમ મનની, શક્તિશાળી અને બુદ્ધિશાળી નૂરજહાં માં તેના પતિને પૂરો વિશ્વાસ હતો અને તેના પતિ જહાંગીર કરતા નૂરજહાં વધારે રાજનીતિમાં હોશિયાર હતી. નૂરજહાં ને એટલા હક અને એટલું સન્માન આપવામાં આવતું કે તે કોઈ સ્ત્રીને તે જમાનામાં મળ્યું નથી.

નૂરજહાં ના નામના સિક્કા બનાવવામાં આવેલા. તે મહારાજની અદાલત માં હંમેશા હાજર રહેતી. ક્યારેક જહાંગીર બીમાર રહે તો નૂરજહાં એકલી અદાલત ભરતી. નૂરજહાં ને શાહી સીલ નો હવાલો જહાંગીરે આપેલો તેથી તે શાહી દસ્તાવેજ અને હુકમો ઉપર કાનૂની સહી કરી શકે. રાજનીતિ ના દરેક મામલામાં જહાંગીર તેના મંતવ્ય નો આગ્રહ રાખતો. અને એક સમયે નૂરજહાં યુદ્ધ માં પણ ઉતરેલી. શાહજહાંને તેના પ્રેમ ના નામથી મુમતાઝ ની યાદ માં તાજ મહેલ બાંધ્યો અને તેને લીધે મુમતાઝ નું નામ ઇતિહાસ માં અમર થઇ ગયું. પણ મુમતાઝે રાજ્યના કામકાજમાં ક્યારેય કોઈ રસ લીધેલો નહિ અને શાહજહાંને ક્યારેય કોઈ બાબત ઉપર તેનો મત પૂછેલો નહિ. જયારે નૂરજહાંએ તેના પતિની હારોહાર ઉભા રહીને, તેની જિંદગીની જીવનસાથી બનીને રહી અને આ રીતે નૂરજહાં મુગલ ઇતિહાસ માં એક અનન્ય સ્ત્રી રહી છે.

વધારે રસ પડે તો નીચેના લિંક ઉપર તેની વાત સાંભળશો.
https://www.youtube.com/watch?v=MLta9PCCltY

 

દ્રષ્ટિકોણ 48: મૂલ્ય ધર્મનું નથી પણ જીવવાના સિદ્ધાંત નું છે – દર્શના

હું, દર્શના વારિયા નાડકર્ણી તમોને દ્રષ્ટિકોણ કોલમ ઉપર આવકારું છું. છેલ્લા થોડા અઠવાડિયાઓ થી આપણે દરેક ધર્મ માં શાંતિ નો સંદેશ કરી રીતે વણી લેવામાં આવ્યો છે અને તેના સાહિત્ય વિષે વાત કરીએ છીએ. આ કોલમ ઉપર યહૂદી, ઝોરાસ્ટ્રીઅન, જૈન, બુદ્ધ, શીખ, ઇસ્લામ અને હિન્દૂ ધર્મ ઉપર આપણે ચર્ચા કરેલી છે. ભારતીય ઉપખંડ વિશ્વના ચાર મોટા ધર્મોનું જન્મસ્થળ છે; હિન્દુ, બૌદ્ધ, જૈન અને શીખ ધર્મ. ૨૦૧૧ ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતની લગભગ 80 પ્રતિશત વસ્તી હિંદુ ધર્મનું પાલન કરે છે, 14 પ્રતિશત ઇસ્લામ, 2.3 પ્રતિશત ખ્રિસ્તી અને 1.7 પ્રતિશત શીખ ધર્મનું પાલન કરે છે. આશરે .36 પ્રતિશત લોકો જૈન અને લગભગ તેટલીજ સંખ્યામાં છે બુદ્ધિસ્ટ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન અને યહૂદીઓ।. આપણા દેશની એ ખાસિયત છે કે ભારત એક ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે જે કોઈ એક ધર્મને પ્રમુખતા નથી આપતો। દરેક ભારતીય નાગરિક ને હક છે કે તે પોતાની જુદી અને વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પદ્ધતિઓ દ્વારા ઈશ્વર, અલ્લાહ, પ્રભુ કે દેવી, દેવતાઓને પૂજી શકે.

દરેક ધર્મ નું સર્જન તે સમય અને સ્થાન ની ઈતિહાસિક વાસ્તવિકતામાં, તે સમયની સામાજિક હકીકતમાં, અને તે સમય ના બંધન માં થયું. દરેક ધર્મ ના સર્જક (અને સમર્પિત અનુયાયીઓ) એવી વ્યક્તિ હતા કે તેમના મનમાં માનવજાતિ પ્રત્યે ના દુઃખ માટે અપરંપાર કરુણા અને સહાનુભૂતિ હતી. જેમ કે બુદ્ધે જયારે બીમાર, વૃદ્ધ અથવા મરણપથારીએ વ્યક્તિઓને જોયા ત્યારે તેમનું કોમળ હૃદય વ્યથા અને કરુણા થી ભરાઈ ગયું. ઈશુએ અનુભવ્યું કે રોમ ના રાજાઓ તેમના ગુલામો ને ખુબ દુઃખ પહોંચાડતા હતા અને તેમનો દુરુપયોગ કરતા હતા તે જોઈને સહાનુભૂતિશીલ ઈશુ નું દિલ દ્રવી ઉઠ્યું. પ્રોફેટે જોયું કે લોકો હિંસક ઝગડામાં જિંદગી વાપરી નાખતા હતા અને તેમાં પુરુષોના મૃત્યુ બાદ મહિલાઓ અને બાળકો રઝળી જતા હતા ત્યારે તેમને સામાજિક વ્યવસ્થા અને પાક અને નેક વિચારો લાવવાની જરૂર દેખાણી, તેમજ કૃષણે જોયું કે દૃષ્ટ દુર્યોધન અને શકુની ખોટી રાજનીતિ વાપરીને ગાદી પચાવી લેશે તો પ્રજાને ઘણું સહન કરવું પડશે કે તેઓ એ કર્મ ના સંદેશ સાથે અર્જુન ને ધૈર્ય આપ્યું અને યુદ્ધ માટેની હિમ્મત આપી. હું એમ માનું છું કે કોઈ પણ ધર્મ ઉપરથી કોઈએ આપ્યો નથી. દરેક ધર્મ પૃથ્વી ઉપર ની ઐતિહાસિક વાસ્તિવકતા ને ધ્યાન માં રાખીને તે સમયના સંદર્ભ માં કોઈ માનવીએ બનાવ્યો છે. 

તો સૌ પ્રથમ એ વિચારવા જેવું છે કે શું કોઈ પણ ધર્મ ને સનાતન સત્ય ગણી શકાય? એવો કોઈ ભગવાન હોય કે જે પૃથ્વી ના થોડા લોકોને સ્વર્ગ નો માર્ગ બતાવે ને બીજા બધાને નરક માં જવા દ્યે? અને જો કોઈ ધર્મ સનાતન સત્ય ન હોય તો શા માં તે એક ધર્મ ઊંચો અને બીજો નીચો ગણવો? તેટલુંજ નહિ પણ ઐતિહાસિક વાસ્તવિકતા બદલાય તો આપણે શા માટે ધર્મની વિધિઓ ને નિરંતર સત્ય સમજીને વળગી રહ્યા છીએ? 

બીજું એ કે માણસ ને હંમેશા મૃત્યુ ને સમજવાની, મૃત્યુ પછી કોઈ રીતે પોતાના જીવન ના વારસા ને કાયમ કરવાની અને આત્માને અમર બનાવવાની ઉત્કંઠા રહી છે. ઈજીપ્ત માં તેજ શોધ ને લીધે ફેરો પણ પોતાના મૃત્યુ બાદ વ્યવસ્થા કરીને જતા કે મૃત્યુ બાદ જે ઈચ્છા થાય તે બધું તેને હાંસિલ થાય. આજે આપણે તેમના રીતિરિવાજ ને જુનવાણી માનીએ છીએ. આવતી કાલ ની પેઢી આપણી જુનવાણી વિધિઓ ને તેજ દ્રષ્ટિ થી જોશે ને? (ભગવાન ને અન્નકૂટ ધરાવીએ, સુવાડીએ, જગાડીએ, ભગવાન માટે ઘી બોલીએ, જન્નત માં કુંવારીકાઓ ની આશા રાખીએ — આવી કેટલીયે માન્યતાઓ અને વિચારો ને વિજ્ઞાન ની પ્રગતિ થતા કેવી દ્રષ્ટિ થી જોવાશે)? ને એક માન્યતા ને નકારીને બીજી ત્રણ ને અપનાવીને આપણા ધર્મને ઊંચો માનીએ તેમાં શું સચ્ચાઈ છે? 

ત્રીજું, કે આજે એક નવું વાતાવરણ સર્જાય રહ્યું છે તેથી દરેક લોકો પોતાના ધર્મ ને એક વિજ્ઞાન નું આવરણ પહેરાવીને ફરી તેનું માર્કેટિંગ કરે છે કે આ ધર્મ સૌથી ઉત્તમ છે. તેથી એ પણ સાંભળવા મળે કે જૈન ધર્મ સૌથી વૈજ્ઞાનિક ધર્મ છે અને તેમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે શાકાહારી ખોરાક નો જ આહાર કરવો જોઈએ કેમ કે તે આરોગ્યપ્રદ છે. તો કોઈ કહેશે કે હિન્દૂ ધર્મ માં બધુજ વૈજ્ઞાનિક અને સમજશિલ દ્રષ્ટિ થી જોઈ શકાય છે — જેમકે દુર્ગાએ રાવણ નો વધ કરીને તેનું માથું ઉતાર્યું નતુ પણ એ તો તેનો અહંકાર કાપી લીધેલો તો ઇસ્લામ ધર્મપ્રેમી કહેશે કે ઇસ્લામ તો દુનિયા માં સૌથી શાંતિપ્રિય ધર્મે છે. પણ આ કોઈ પુરી સચ્ચાઈ નથી. જેમ કે હિન્દૂ ધર્મ થી લઈને ખ્રિસ્તી ધર્મ અને  ઇસ્લામ સુધીના દરેક ધર્મ માં આતંવાદીઓ વસે છે અને ધર્મના નામે અનેકવાર લોકોની હત્યા થાય છે. તેમજ જો રોજ પીઝા અને તળેલું ખાવાના શોખ ધરાવતા હોય તો શાકાહારી ખોરાક સૌથી બિનઆરોગ્યપ્રદ ખોરાક પણ હોઈ શકે છે. તેમજ આપણે એમ કહીએ કે રાવણ નું માથું નથી કાપ્યું, માત્ર અહંકાર કાપ્યો છે, પરંતુ ધર્મ ના નામે મહાભારત સર્જાય ગયું જેમાં અસંખ્ય માનવો માર્યા ગયા અને કલિંગા માં હૃદય દ્રવી ઉઠે તેવી તારાજી સર્જાઈ હતી. 

તેથી ધર્મના માર્કેટિંગ માટે સરસ આવરણ પહેરાવીએ પણ ખરેખર તો કોઈ પણ ધર્મ ને 360 ડિગ્રી ના પુરા દ્રષ્ટિકોણ થી જોઈએ તો તેમાં જેટલું સારું છે, તેટલું ખરાબ પણ છે જ. 

ચોથું, દિલ માં કરુણા હોવા છતાં વિચારશક્તિમાં થાપ ખાઈને દરેક ધાર્મિક નેતાઓએ કે તેમના અનુયાયીઓએ ભૂલો પણ કરીજ છે ને — જેમ કે શ્રી રામે તેમની પત્ની સીતા ને કોક સામાન્ય માણસ ની અમથી અફવા સાંભળી ને અગ્નિ પરીક્ષા કરી અને જુગાર માં યુધિષ્ઠિર બધું હાર્યા (એ ભગવાન હતા?) તેમજ ઈશુએ સાંભળ્યું હતું કે તેમને પકડી લેવામાં આવશે છતાં તેમને અડગ વિશ્વાસ હતો કે તેવું નહિ બને અને હુસેન ને કૈક અણધાર્યું બનવાનું છે તેવી જાણ હોવા છતાં સુરક્ષિત રહેવાની બદલે તે ત્યાં પહોંચી ગયા જ્યાં તેમને પકડી અને ક્રૂર રીતે તેમની હત્યા કરવામાં આવી, અને બુદ્ધ અને મહાવીર ને પણ મોત તો આવ્યું જ ને, ભલે તે માને કે મર્યા પછી તેમને મોક્ષપ્રાપ્તિ થશે. જો આ ધર્મના નેતાઓ તેમને પોતાને કે તેમના અનુયાયીઓએ સંકટ માંથી બચાવી ન શકે તો તે આપણો ઉગાર કઈ રીતે કરવાના છે. 

તો કયો ધર્મ સનાતન સત્ય છે? કે પછી બધા ધર્મ ખોટા છે? કે પછી બધા ધર્મ સાચા છે? અને બધા ધર્મ સાચા હોય તો શા માટે આપણે એક ધર્મ ને પકડી ને બેસીએ છીએ? અને શા માટે બહાર થી કહીએ કે આપણને દરેક ધર્મ માટે માન છે પણ અંતર થી એક ધર્મ સિવાય બીજા બધા ધર્મ ને ખોટા માનીએ છીએ? 

નાના મોઢે મોટી વાત કરવા જેવું છે પણ કરી નાખું છું. મારા માનવા પ્રમાણે સચ્ચાઈ તો એ છે કે ખરા ઈશ્વર ને આપણે કોઈએ જોયા નથી, બલ્કે ઈશ્વર છે કે નહિ તેનો કોઈ પાસે કઈ પુરાવો નથી. પરંતુ પોતાની રીતે અને સમજણ પ્રમાણે અને ઐતિહાસિક સંદર્ભ માં  માનવીએ પોતાના ઈશ્વર ને શોધ્યા છે. દરેક ધર્મ ના સર્જક ને માનવજાતિ પ્રત્યે અને માનવજાતિ ને સહન કરવાના દુઃખ માટે કરુણા અને સહાનુભૂતિ જાગતા તેઓએ જીવન જીવવાના સિદ્ધાંત અને ઉપદેશ તેમના અનુયાયીઓને એ સમજાવીને આપ્યા કે આ સિદ્ધાંતો નું પાલન કરી અને સારા કર્મો કરવાથી તમને મૃત્યુ બાદ મોક્ષ, સ્વર્ગ, હેવન કે જન્નત હાંસલ થશે તેમ સમજાવવામાં આવ્યું છે. તેથી દરેક ધર્મ માં સારી જિંદગી જીવવાના સુંદર સિદ્ધાંતો મળે છે. અને દરેક ધર્મ માં તે સિદ્ધાંતો સીધી ભાષામાં, જટિલ ભાષામાં, કાવ્ય અને સાહિત્યની મદદ થી સમજાવવામાં આવ્યા છે જેથી દરેક ની સમજ માં આવે અને દરેક ને રસ પડે અને તે રીતે સમજાવવામાં આવ્યા છે. 

મારુ માનવું છે કે કોઈ ધર્મ સનાતન સત્ય નથી. દરેક ધર્મ ના રિતીરિવાજોને મૂકી ને આગળ વધીએ અને મારી આશા છે કે કોઈ પણ ધર્મ ને ઊંચો કે નીચો ગણવાને બદલે, દરેક ધર્મ માંથી આપણે કૈક સારું શીખીએ અને પ્રાપ્ત કરીએ જે આપણને સરસ જિંદગી જીવવાનો માર્ગ બક્ષે. અને જો ધર્મ ના પ્રવચન ની બદલે ટેડ ટોક માંથી સારું ગર્હણ કરીએ તો પણ તેમાં કઈ ખોટું નથી.  

જૈન ધર્મ માંથી અહિંસા નો પાઠ લઇ શકીએ , હિન્દૂ ધર્મ માંથી ફળ ની આશાને છોડી ને ફરજ પ્રમાણે કર્મ કરવાનું શીખી શકીએ (કેમકે પરિણામ શું આવશે તે આપણા હાથ માં નથી), શીખ ધર્મ માંથી સેવાનો પાઠ શીખી શકાય, ઇસ્લામ ધર્મ ના સંદેશમાંથી ઉદારતા કેળવી ને હંમેશ અમુક રકમ ગરીબોની મદદ માટે ફાળવીએ, ખ્રિસ્તી ધર્મ માંથી કરુણા નો પાઠ ભણીએ, યહૂદી ધર્મ પાસેથી ખરા દિલ થી ક્ષમા માંગતા અને પર્યાવરણ નો આદર કરતા શીખીએ, ઝોરાસ્ટ્રીઅન ધર્મ માંથી પર્યાવરણ mate પૂર્વજો તરફ આદર ની ભાવના કેળવીએ અને જિંદગી માં કૃતજ્ઞતા અપનાવીએ તો તેમાં ખોટુંજ શું છે?  મારા બાળકો મોટા થયા ત્યારે તે રીતે જ અમે બધા ધર્મો ને ઉજવતા અને ચોક વડે દરેક ધર્મો ના સુવાક્યો અમારા અંદર ના આંગણા માં લખતા. 

સારા સિદ્ધાંત માટે કોઈ રીતિરિવાજ કે નિયમિત મંદિર, ચર્ચ કે મસ્જિદ ના ફેરા કરવા જરૂરી છે તેવું પણ નથી. અને ફરી કહીશ કે જો ધર્મ ના પ્રવચન ની બદલે ટેડ ટોક માંથી કે ઓપ્રા ના પ્રોગ્રામ માંથી કે બિલ ગેટ્સ અને અઝીમ પ્રેમજી ના જીવન માંથી સારું ગર્હણ કરીએ તો પણ તેમાં કઈ ખોટું નથી. તો મિત્રો કોઈ પણ ધર્મ ને નહિ પણ સારી રીતે જિંદગી જીવવાના દરેક સિદ્ધાંત ને ખરા દિલ થી શત શત  પ્રણામ.