સ્પંદન-36

શ્રદ્ધાની પરિભાષા છે
સંસ્કૃતિની એ આશા છે
પરંપરા છે સંસ્કૃતિના તરંગો
શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ તેના જ રંગો
ચિત્રમય આ જગતનું કેન્વાસ
આપણું જીવન પણ એક પ્રવાસ
પૂર્વ પ્રવાસી પૂર્વજોનું સ્મરણ
શ્રાદ્ધ પક્ષનું મંગલા ચરણ.

સાગર કિનારે ઝીણી ચમકતી રેતી અને સફેદ છીપલાં તો ક્યારેક કોઈ માનવનાં પદચિહ્નો કે પગલાંની છાપ અને તેને મિટાવી રહેલી લહેરો કે મોજાં ….દૂર સુદૂર ક્ષિતિજે રત્નાકર સાગર અને ક્ષિતિજનું મિલન સાક્ષી બને છે સંસારના રહસ્યોનું. અનંત કાળનો પટારો કહો કે ક્ષણોનો મહાસાગર, તેમાં ઉદભવે આપણું જીવન-સુંદર જીવન,એક અમૂલ્ય મોતી. સંસ્કૃત સુભાષિત યાદ આવે. જ્યારે સ્વાતિ નક્ષત્ર હોય ત્યારે જો આકાશમાં વાદળ વરસે અને તે સમયે આતુર છીપ જો આ જળ ઝીલે તો મોતી સર્જાય. જીવન એક અમૂલ્ય મોતી છે અને જ્યારે તેને ચમકતું જોઈએ ત્યારે ફરી યાદ આવે એ છીપનો પરિશ્રમ જેણે આ મોતીનું સર્જન કર્યું છે. સમયાંતરે, સમયના સાગરના કિનારે જ્યારે વર્ષો વહેતાં જુઓ ત્યારે ચમકી રહેલ મોતીઓ સાથે યાદ આવે એ છીપ જેણે મોતી સર્જ્યાં. આ છીપનું સામ્ય કંઇક અંશે આપણા પૂર્વજો સાથે છે જેમણે પોતાના સામર્થ્ય, પરિશ્રમ અને સમયના બલિદાન સાથે આપણા જીવનના મોતીને ચમકતું કર્યું, આપણા અસ્તિત્વને નવપલ્લવિત કર્યું. આપણા જીવનમાં આવા કેટલાયે પૂર્વજોનું યોગદાન છે, જેને કદાચ આપણે નામથી ન પણ ઓળખીએ; પરંતુ તેમના યોગદાન પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત ન કરીએ તો આપણું જીવન કર્તવ્ય અપૂર્ણ ગણાય. આપણા જીવનના પુષ્પ પરિમલને પ્રગટાવનાર દિવંગત વડીલો અને પૂર્વજોને નમન સાથે સ્મરણ કરી શ્રધ્ધાંજલિ અર્પણ કરવાની શ્રદ્ધાપૂર્ણ વાર્ષિક પરંપરા એટલે શ્રાદ્ધ.

શ્રાદ્ધ એ પરંપરા પણ છે અને વડીલો અને પૂર્વજો પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતાનું તર્પણ, જેમણે આપણી આજ ઉજ્જવળ બને તે માટે પોતાના જીવનના સુખોનું, સમયનું સમર્પણ કર્યું. આ વડીલો પાસે તેમના સમયનો સંચિત હિસ્સો હતો જ પણ તેમણે તેનો એક હિસ્સો આપણા જ્ઞાન પાછળ, આપણા જીવનને પગભર બનાવવા પાછળ અને આપણા જીવનને સુખમય બનાવવા પાછળ ખર્ચ્યો. કોઈ પણ ફૂલની સુવાસ અને સૌંદર્ય સમગ્ર વૃક્ષના જીવનસંઘર્ષનો પરિપાક હોય છે. કોઈપણ ઈમારતનું સૌન્દર્ય તેના સ્વપ્નશિલ્પીના સ્વપ્નનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે, તેના કણકણમાં છુપાઈ છે અસંખ્ય લોકોની મહેનત અને પરિશ્રમ.

એવી માન્યતા છે કે શ્રાદ્ધ પક્ષમાં દરેક પિતૃઓ કે જે સૂક્ષ્મ રીતે ચંદ્રલોક કે પિતૃલોકમાં આવેલા છે તે સૂર્યના કન્યા રાશિ પ્રવેશ કે દક્ષિણાયનથી જાગૃત થાય છે અને તેમના નજીકના સ્વજન , પુત્ર કે પૌત્રને ત્યાં જે તે તિથિ અનુસાર ઘેર આવે છે અને શ્રાદ્ધથી સંતૃપ્ત થઈ આશીર્વાદ આપે છે, જે પરિવારની ઉન્નતિ કરે છે. શ્રાદ્ધમાં પિતૃઓને દૂધ કે ખીર ધરાવી સંતૃપ્ત કરવાની પ્રણાલિકા છે. આ સાથે પિતૃના પ્રતિનિધિ તરીકે કાગડાને સાંકળી લઈને કાગવાસ નાખવાનો રિવાજ છે. કંઇક અંશે માનવ જે દ્રશ્ય અને ભૌતિક સૃષ્ટિનો હિસ્સો છે તે ઉપરાંત તેનું સુખ જે અદ્રશ્ય કે દિવંગત વડીલો કે પૂર્વજોને કારણે છે તેને સાંકળી લઈ અને સાથે જ વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવનાના રણકાર રૂપે પ્રાણી પક્ષીઓના માનવ પ્રત્યેના યોગદાનને યાદ કરી શ્રાદ્ધનું માહાત્મ્ય પ્રસ્થાપિત થયું છે.

વૈદિક સંસ્કૃતિ એટલે પ્રાચીન આદિ ભારતીય સંસ્કૃતિ. ભારતની સાંસ્કૃતિક વિરાસત પ્રમાણે વિચાર એ આચરણનું પ્રથમ સોપાન છે. વિચારધારાની ઊંડી સમજણ કાર્યની પ્રેરણા માટે આવશ્યક છે. વિચાર વગરના કાર્યો દંભ અને યાંત્રિકતા બને છે. ભારતીય વિચારધારા સમયની કસોટીમાંથી પસાર થયેલી અને પાર ઉતરેલી વિચારધારા છે. જરૂરત છે આ સનાતન વિચારધારાને સમજીને અનુસરવાની. સનાતન એટલે સમયના પ્રવાહોથી અલગ. સત્ય સનાતન છે. જેમ કે ગુરુત્વાકર્ષણનું અસ્તિત્વ સનાતન છે. ન્યૂટન પહેલાં પણ અને પછી પણ. જુદી જુદી વિચારધારાઓની બદલાતી સમજણો વિવાદ બને પણ જો આચાર સાથે સાચી સમજણ જોડાય અને યોગ્ય વિચારધારાને અનુસરવામાં આવે તો સંસાર સ્વર્ગ બને. આવી સમજણ સાથે ઉત્પન્ન થયેલ ભારતીય વિચારધારાઓ માણસને શ્રેષ્ઠતાની પ્રેરણા આપે છે. તેથી જીવનની સમૃધ્ધિ સાથે વિશ્વ પણ સમૃધ્ધિ અને કલ્યાણ તરફ આગળ વધે છે. વિશ્વ એ માનવ અને પ્રાણીઓ પક્ષીઓ અને વિવિધ જીવોનું સંયુક્ત નિવાસસ્થાન છે અને આધાર પણ. આજે પર્યાવરણના પ્રશ્નો જે સંકટ સર્જી રહ્યા છે અને માનવ જીવસંસ્કૃતિનું નિકંદન કાઢવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિની સાચી સમજણ આપણા જીવનને માર્ગદર્શક બને છે.

શ્રાદ્ધ એ માત્ર ક્રિયાકાંડ નથી. તેની પાછળ છે ભાવના દિવંગત પ્રત્યે શ્રદ્ધાંજલિની. આપણા જીવનમાં કેટકેટલાં લોકોનું યોગદાન રહેલું છે. કેટલીક વાર આ વાત તે વ્યક્તિના મૃત્યુ બાદ સમાજમાં આવે છે. ત્યારે તેઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાનું એક મધ્યમ છે શ્રાદ્ધ. શ્રાદ્ધમાંથી બીજો બોધ મળે છે જીવનની ક્ષણભંગુરતાનો. આ શરીરનો તો નાશ થવાનો જ છે. માટે આ શરીર નાશ પામે એ પહેલાં આત્મગુણો પ્રગટાવી આત્મહિત સાધવાનું છે. દરેક કાર્ય કરવા પાછળનો હેતુ આત્મ ગુણોની પ્રાપ્તિનો રાખીએ તો જીવન ઉત્સવ બની જશે. જીવનને ઉકરડો કે ઉપવન બનાવવું એ પોતાના હાથમાં છે. જો જીવન માત્ર ધન દોલત કમાવામાં વાપર્યું તો ઉકરડો બનશે. પણ જો તેનો ખાતર તરીકે ઉપયોગ કરી ગુણોના ફૂલ છોડ વાવ્યા તો ઉપવન બનશે.

રાજા પરીક્ષિતને ખબર પડી ગઈ હતી કે સાતમા દિવસે તેને તક્ષક નાગ કરડશે અને તેનું મૃત્યુ નિશ્ચિત છે. તો તેણે જીવન સુધારી લીધું. સ્ટીવ જોબ્સને પણ મૃત્યુનો અણસાર આવી જતાં તેણે જે વાક્યો કહ્યાં છે તે કોઈના પણ માટે પથપ્રદર્શક બની શકે તેમ છે.

જો ગંગા હિમાલયના ઉત્તુંગ શિખરોને યાદ કરીને ધન્યતા અનુભવે, આકાશગંગા પોતાના તારલાઓના તેજને યાદ કરી ધન્યતા અનુભવે તો સમયગંગાની આ ક્ષણે આપણા વડીલો, પિતૃઓ અને પૂર્વજોના યોગદાનને સ્મરણ કરી શ્રાદ્ધ પક્ષની ધન્યતા અનુભવી આપણા જીવનને અને અસ્તિત્વને ઉત્સવ બનાવીએ-સાચી અને યોગ્ય સમજણ સાથે, કારણ કે જીવન એ પ્રયાગ છે, પવિત્રતા છે, પ્રાચીન અને અર્વાચીનનો સંગમ છે. એ જ છે જીવનનું કર્તવ્ય અને સાફલ્ય- તર્પણ,અર્પણ અને સમર્પણ. ત્યારે સર્વ દ્વારા પૂજિત, અમૂર્ત, તેજસ્વી, ધ્યાની અને દિવ્ય દૃષ્ટિ સંપન્ન પિતૃઓને નમસ્કાર કરતાં આપણે પણ કહી ઉઠીએ છીએ….
अर्चितानाममूर्तानां
पितृणां दीप्ततेजसाम्।
नमस्यामि सदा तेषां
ध्यानिनां दिव्यचक्षुषाम्।।

રીટા જાની
24/09/2021

સમુદ્ર -એક સિકકો બે બાજુ-પ્રવિણા કડકિયા

“સમુદ્ર ” એટલે દરિયો એક કુદરતની કૃપા 

આખોં બંધ કરીને યાદ કરો કે તમને સૌથી વધારે શું ગમે?
જવાબ આવ્યો કે સમુદ્ર

દરિયાએટલે  વિરાટતા  દરિયો એટલે ગહનતા,

એની એકલતાને સમજવી, એના પ્રેમને ફીલ કરવો,

એનાં મોજાંઓને જોઈ હૃદયમાં ઉમંગ-તરંગનું ફેલાઈ જવું

સમુદ્રની વિશાળતા, તેની ભવ્યતા, તેનું આંખ ઠરે એવું સ્વરૂપ કોને પસંદ ન આવે? તેને કિનારે બેઠા હોઈએ તો મન, આંખ અને અંતર ત્રણે પરમ શાંતિનો અનુભવ પામે. કુદરત પર આફરીન થઈ જવાય  ,તેની વિશાળતા જોઈને ત્યારે શબ્દો સરી પડે 

“ભલે તેનું પાણી ખારું છતા લાગે ન્યારું.”

સમુદ્ર પણ કેવો ?ખજાનાથી છલકાતો છતાં સંયમી.

“ઉઘડે ઉઘડે રે જળ માછલી,છલકે મોજા રે છોળો મારતા,

દરિયો ડોલે રે માઝમ રાતનો, યાદ આવે ને આ પંક્તિ …..

અનેક જીવ તેમાં આશરો પામે છે તેની કલ્પના કરવી પણ અશક્ય છે. તેની અંદર કિંમતી ખજાનો , એનું મોલ તો મરજીવા પણ ન કરી શકે.સર્જનનો સોનેરી સમુદ્ર કેટલો વિશાળ-ગાઢ?!

તેમાં સહેલ કરવાની મજા જેને માણી હોય તે કદી વિસારે ન પાડી શકે. તે શાંત હોય  અને છતાં પોતાની મોજમાં રહે. ઉછળતા મોજાની મોજ કરાવે છે. તેની મસ્તી માણવી અને નિહાળવી કોને ન ગમે ?સમુદ્ર કિનારે મોટી થઈ છું. તેનું વર્ણન કરતાં થાક નહીં લાગે.

“ઓરો આવ તું આઘો જા પગની પાની પલાળતો જા

ઠંડી હવાની લહેરખી માં દિલના તાર તું છેડતો જા

જો તારો મારો સંગ હોય મિલનનો એ આનંદ હોય

જાની એ મસ્તીમાં મુજને તું પલાળતો જા ”

“સમુદ્ર કિનારે રેતીમાં નામ લખવાની,મજા

પછી રાહ જોવાની કે કોઈ લહેર આવે ..

દરિયે કેટકેટલી ઝંખનાઓ મોજાની જેમ આકાર આપે 

આવો છે સમુદ્ર અને તેની સાથે જોડાયેલી અનેક  કહાની

 દરિયો જોઇને જ તેમાં છબછબિયા કરવાનું અને વારાફરતી કિનારે ધસી આવતા મોજા પર સવાર થવાની ઇચ્છા થયા વગર ન રહે પરંતુ તરતા ન આવડતું હોય તો ? એવા લોકોએ પોતાની ઇચ્છા પર કાબુ રાખીને પણ દરિયામાં આગળ સુધી જવાની ઇચ્છા દબાવી રાખવી પડે છે ને !

ધરતીના લગભગ દરેક ખૂણાને જીવન વડે ધબકતી કરનાર પ્રકૃત્તિએ કેટલીક એવી જગ્યાઓ પણ રાખી છે જ્યાં ભય પણ છે

હવે યાદ કરો પેલું લોક ગીત

“હાજી કાસમ, તારી વીજળી રે મધદરિયે વેરણ થઇ

શેઠ કાસમ, તારી વીજળી રે સમદરિયે વેરણ થઇ”

ઘણા વર્ષો પહેલાં ઈ.સ. ૧૮૮૮ની ૮મી નવેમ્બરે મોડીરાત્રે સૌરાષ્ટ્રના માંગરોળ બંદરેથી પચીસેક કિ.મી. દૂર દરિયામાં વેરણ થયેલી ‘વીજળી‘ નામની આગબોટ વિશે આપણે વર્ષોથી રોમાંચક વાતો દંતકથાઓ લોકગીતો વગેરે સાંભળતાં આવ્યાં છીએ. સૌરાષ્ટ્રના લોકડાયરાઓમાં જ્યારે આ લોકગીત ગવાય છે ત્યારે ગાનાર અને સાંભળનાર બંનેની આંખો આજે પણ ભીંજાયા વિના રહેતી નથી. દરિયા છોરુંઓનાં હૈયાંમાં દર્દનાં મહાકાય મોજાં ઊછળવા માંડે છે. વીજળી ડૂબ્યાને આજકાલ કરતાં ૧૩૦ વર્ષથી વધુ  થવા આવ્યાં છતાં તેનો વિયોગ યથાવત્ છે.

કુદરતની વિવિધતા અને ક્રૂરતા તો જોવો…. એક તરફ મહાસાગર સમૃદ્ધિથી સભર છે. જીવનમાં આવતા હર્ષ-શોક, આનંદ -ઉલ્લાસ, પ્રસન્નતા અને ગાંભીર્ય બધુ જ તેની પાસે છે અને બીજી તરફ મોત,ન ભૂલી શકાય તેવી કરુણાંતિકા.

દરિયાકિનારે પગ પલાળતા  આપણે સૌ સાંજના સૂર્યાસ્તનો આનંદ લેતા હોઈએ અને અત્યંત અસામાન્ય અને ભયંકર સંજોગો ઊભા થાય, દરિયો તોફાને ચડે મધદરિયે ભયાનક તોફાન ઊઠે અને માણસોને ભરખી જાય, દરિયાના પેટાળમાં સૌ કોઈ ગરક થઈ જાય જે ત્યારે .. કલ્પના પણ ન કરી શકાય અને સર્જાય મોજામાં એક વિરાટ પ્રશ્નચિહ્ન,

એક કરુણાંતિકા, સમુદ્ર અને મૃત્યુ એક રહસ્ય બનીને રહી જાય. 

આ દરિયો અને સિક્કાની બીજી બાજુ  …આજ  વાસ્તવિક્તા

સ્પંદન-35

જીવનનો નહિ સરળ માર્ગ
જો મનમાં હશે રાગ વિરાગ
પંથ જીવનનો જતો કપાઇ
પણ પુણ્યની નથી કમાઈ
મનમાં રહે જો ત્યાગભાવના
સફળ જીવનની મનોકામના
માનવ ઈશનું સુધામય સર્જન
કલ્યાણમાર્ગે ત્યાગમય અર્ચન.

પુષ્પમય  પ્રભાત અને પ્રભાતમય પુષ્પ. સૌંદર્ય એ પામવાની સૃષ્ટિ, માણવાની સૃષ્ટિ, અનુભવવાની સૃષ્ટિ. બંને શબ્દો એકસરખા લાગે છે પણ એક નથી. પુષ્પમય પ્રભાત એટલે પુષ્પોથી ભરેલું, સુવાસથી મઘમઘતું, સુંદર રંગોથી શોભતું, સુંદર છટાઓથી પુષ્પ વિન્યાસ કે ફૂલોથી વિવિધતા સર્જતું પ્રભાત. પ્રભાતમય પુષ્પ એટલે જેણે પ્રભાત અનુભવ્યું છે. શું પુષ્પ પણ પ્રભાત અનુભવે? હા, પ્રભાતનો સ્પર્શ પુષ્પોને પણ થાય છે. જેને પ્રભાતનો સ્પર્શ થાય તે પુષ્પ ખીલી ઊઠે, જીવંત થઈ ઊઠે, કળીમાંથી પુષ્પ બન્યાનો થનગનાટ શમતો ન હોય. સુંદર રંગ, કોમળતાનો સ્પર્શ, અને સુવાસનો સંગમ તો પુષ્પની સહજતા છે. અગત્યતા છે ખીલી ઉઠવાની, જીવંતતાની અને પ્રભાતનો સ્પર્શ માણવાની.

આપણી સવાર એટલે સ્વપ્નસૃષ્ટિનો અંત અને વાસ્તવના વિશ્વનો  કદમતાલ. દરેક ક્ષણ આ કદમતાલ અનુભવે છે અને તેમાં કશુંક પ્રાપ્ત થાય છે, તો કશાકનો ત્યાગ પણ કરવો પડે છે. ક્ષણોનો વર્તમાન જીવંત ન બને તો ક્ષણ ભૂતકાળમાં સરી પડે છે અને ઇતિહાસના પટારાનો વૈભવ બને છે. આપણા અનુભવોની યાદ, આપણી યાદોની સૃષ્ટિ અને આપણો ભૂતકાળ કદાચ ભવ્ય હોય તો પણ જીવંત નથી. યાદ રહે કે પ્રભાતને પામવાનું છે, ખીલી ઉઠવાનું છે અને દરેક પળની પ્રેરણા અને આપણા પરિશ્રમને પ્રારબ્ધના પુષ્પો સાથે મેળવીને જીવનનો પુષ્પગુચ્છ સુંદર બનાવવાનો છે.

જીવન એટલે ક્ષણોની સમજણનો સરવાળો. મહાન પુરુષો કે શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનનો ઉદભવ જીવનની સાચી સમજમાંથી ઉદભવે છે. જીવનમાં શું કરવું અને શું ન કરવું તેવા બે માર્ગોની સાચી સમજણ એ જીવનની ચાવી છે. આ ચાવીથી  સુંદર ભવિષ્યનું તાળું ખૂલે છે. આપણા સ્વપ્નો અને આપણો વ્યવહાર, સફળતાની સીડીનું રહસ્ય શું? સફળતાની સીડી  સહુના માટે અલગ છે. આપણે સફળ થયા તેમ વિશ્વ તો કહે, પણ આપણું મન અને આત્મા કહે તો જ આપણે સફળ. જીવનની સમૃધ્ધિની વચ્ચે પણ કંઇક હજુ મેળવવાની કામના કે ઈચ્છા રહે તો તે તૃપ્તિ કે સંતોષ નથી પણ અતૃપ્તિ છે. શ્રાવણની સરી ગયેલી ક્ષણોના તત્વજ્ઞાન અને આત્મચિંતનને એકત્ર કરીએ તો ક્ષણની સફળતા એ આત્મસંતોષ છે અને જીવનની સફળતા એ પણ આત્મસંતોષ છે. ભરપૂર જીવ્યાનો આનંદ, સૃષ્ટિને માણ્યાનો આનંદ અને વિશેષ પામવાની કામનામાંથી મુક્તિ એ સફળ જીવનનું રહસ્ય છે. આ રહસ્ય ધર્મોનું સત્વ છે.

યાદ આવે ઈશાવાસ્ય ઉપનિષદનો પ્રથમ મંત્ર. ‘ तेन त्यक्तेन भूंजीथा:। ‘ અહીં જીવનના પરિત્યાગની વાત નથી પણ તેના પ્રત્યે આસક્તિ કે રાગના પરિત્યાગની વાત છે. અહીં ભોગ ભોગવવાની મનાઈ નથી પણ ત્યાગીને ભોગવવાની વાત છે.  આજે માનવ દુઃખી, અશાંત અને અસંતુષ્ટ જોવા મળે છે તેનું કારણ તેની પાસે જીવન જીવવાની ઉદ્દાત દૃષ્ટિનો અભાવ છે. જીવન ઈશ્વરનું અમૂલ્ય સર્જન અને ભેટ છે. તેને પરહિતમાં શ્રેયસ્કર, સુખદ અને સર્વ મંગલકારી બનાવી જ્યોતિર્મય પથ પર પ્રયાણ કરી શકાય, જ્યારે ત્યાગીને ભોગવવાની સમાજ આવે.

જીવનમાં ભક્તિ સાથે ત્યાગને પણ કઈ રીતે સ્થાન આપી શકાય તે પર્યુષણ પર્વનો મહાધ્વનિ છે. જૈન સમુદાયનું પર્યુષણ મહાપર્વ ધર્મના શ્રેષ્ઠ આદર્શો, જ્ઞાન, ભક્તિ અને ત્યાગ તથા સહનશીલતા સાથે તપ અને ક્ષમાભાવ સાથે શ્રેષ્ઠ સામાજિકતાનો પરિચય આપે છે. ત્યાગ એ ભારત ભૂમિનો આદર્શ છે. આ આદર્શને વાસ્તવિક જીવનમાં કઈ રીતે પ્રતિબિંબિત કરી શકાય તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ અને સાથે ભક્તિનું સંયોજન અહીં જોવા મળે છે. જ્યારે ઉપવાસ સાથે સંકળાયેલ આરાધના અને અન્ય મહાતપ માનવજીવનને મોહના સ્થાને ત્યાગનો જયઘોષ કરાવે છે ત્યારે આદર્શોની ઉચ્ચતા સિદ્ધ થાય છે. જીવનનો આદર્શ મોહ નથી પણ ત્યાગ છે, જીવન એક સાધન પ્રાપ્તિની દિશા તરફની દોડ નથી પણ તપસ્યા છે. તેનો હેતુ વસ્તુ અને વ્યક્તિઓ પ્રત્યેનો સમભાવ છે એવી ભાવના અહીં દ્રઢ થાય છે. આ જ સમભાવ સમાજમાં પ્રવર્તે જો પરસ્પર વ્યવહારમાં ક્ષમા ભાવના પ્રગટ થાય. ‘મિચ્છામી દુક્કડમ’ એ આનું  આદર્શ ઉદાહરણ છે. આવા ઉચ્ચ આદર્શોનું ચિંતન, મનન અને વ્યવહાર ‘વસુધૈવ કુટુમ્બકમ’ ને પણ સિદ્ધ કરે છે.

ત્યાગ એ માત્ર વિચાર જ નથી આચાર પણ છે. ત્યાગના તાણાવાણા ભારતભૂમિની તાસીર છે. ભારત રામની જન્મભૂમિ પણ છે અને કૃષ્ણની કર્મભૂમિ પણ છે. ત્યાગ કેવો હોઈ શકે? રામચંદ્રજીનું જીવનચરિત્ર તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. રામનો રાજ્યાભિષેક સવારે થવા જઈ રહ્યો છે. માતા કૈકેયીને પિતા રાજા દશરથે ભૂતકાળમાં આપેલા વચનના લીધે રામને મળે છે વનવાસ અને કૈકેયી પુત્ર ભરતજીને મળે છે અયોધ્યાની રાજગાદી. રામ પિતાના વચનનું પાલન કરવા ગાદીનો ત્યાગ કરે છે. જ્યારે રાજ્યાભિષેકની તૈયારી હોય ત્યારે પણ આદર્શ છે વચનપાલનનો. ત્યાગ કેવો હોય તેનો આદર્શ છે એક ક્ષણમાં ગાદી છોડી શકતા રામ.  ભાઈનો પ્રેમ કેવો હોય તેના આદર્શો લક્ષ્મણ અને ભરત પૂરા પાડે છે. ભરત પણ ગાદી સ્વીકારતા નથી પણ રામના પ્રતિનિધિ તરીકે અયોધ્યાનું રાજ્ય ચલાવે છે. જ્યાં ત્યાગ અને પ્રેમના આદર્શો હોય ત્યાં ભૌતિકતા પ્રવેશી શકતી નથી.

મોહ અને ત્યાગ નું શું મહત્વ છે અને માનવજીવન મોહમાં કઈ રીતે વ્યર્થ બને છે તે સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ભમરા અને કમળની ઉપમા આપી સુંદર રીતે સમજાવાયું છે. ભમરો કમળથી મોહિત થઈને કમળની પાંખડીઓ વચ્ચે બેસે છે. સંધ્યાકાળે કમળ બંધ થતાં જ ભમરો અંદર કેદ થાય છે.  મોહજાળમાં સપડાયેલ માનવજીવનનું પણ એવું જ છે. મોહના કારણે તે પોતાની ખરી શક્તિઓ પારખી શકતો નથી.  જીવનરસને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી કે વિકાસ પણ પામી શકતો નથી. માનવજીવનનો હેતુ વિકાસ છે. જે મોહ જાળને ભેદી શકે તે જ વિકાસ પામી શકે, ગુણોનું સંવર્ધન કરી શકે અને શ્રેષ્ઠતા તરફ કદમ માંડી શકે.

ત્યાગ એ ભૌતિકતા અને મોહથી દૂર લઈ જઈ આદર્શમય જીવન તરફનો વિકાસ છે. આત્મવિકાસની મંઝિલ તરફ પ્રગતિ કરાવતા આપણા આ તહેવારોમાં તત્વજ્ઞાન છે, વિવિધતા છે અને સમાજમાં સ્થાપિત કરવાના ભ્રાતૃભાવ અને પ્રેમનો સંદેશ પણ છે. આ બધાના પરિણામે માનવજીવન સમૃધ્ધ બને છે, ઉલ્લાસ અને ઉમંગ જીવનમાં વ્યાપે છે. ઉત્સવો માણીને જીવન સુવાસ પ્રગટાવીએ તો પ્રેરણાના પુષ્પો  વાસ્તવિક જીવનને સુવાસિત બનાવે છે. જીવન અને આપણું અસ્તિત્વ એ ખુદ એક ઉત્સવ છે. ઉત્સવ ઉજવીએ ત્યારે આ ઉત્સાહ પામીને ધન્ય બનીએ, શ્રેષ્ઠતાનું સર્જન કરી જીવનને જીવંતતા તરફ અભિમુખ કરીએ તો જીવન ઉમંગ અને ઉલ્લાસ સભર ફૂલ છે અને તે જ છે આપણું પ્રેરણા પુષ્પ.

રીટા જાની
17/09/2021

સ્પંદન-34

ભક્તિની ગંગા વડે હૃદય ધોવાય છે
આનંદ ઉત્સવે દિલના દ્વાર ખોલાય છે
જ્ઞાનની ગાગરમાં સાગર ઘોળાય છે
બાપ્પાની સવારીએ હૈયું હરખાય છે.

ભીતરે ન કોઇ ચિંતા, ન રહે ક્લેશ
સર્વ કાર્ય સિધ્ધ થાય હરહંમેશ
રિદ્ધિ સિદ્ધિનો પણ થાય પ્રવેશ
સ્મરણ પૂજન કરીએ શ્રીગણેશ.

તીખો તડકો અને તપ્ત ધરા, આતુર આંખો અને સુનું આકાશ, થંભી ગયેલા વાયરાની વચ્ચે કાળી વાદળી ભૂલી પડે અને ઝરમર ઝરમર વર્ષાની બુંદો ધરતીને ભીંજવે. પછી જામતું મેઘાડંબર, આસમાન નિચોવાય, સરતું  જળ સરવાણીઓને  જન્મ આપે, ક્યારેક ઝરમર તો ક્યારેક રીમઝીમ વરસાદ ધરતી ભીંજવે, ચાતકની  તરસ  છીપાય, મોરના ટહુકાથી વાતાવરણ જીવંત થાય, ઝરણાં  વહે, નદીઓ વહે, જલના તરંગો જલતરંગ બની ધરતીને તૃપ્ત કરે અને માનવમન આશા અને અપેક્ષાના ઉંબરે ઉત્સવ ઉજવવા સજ્જ થાય.

અષાઢનો આડંબર અને શ્રાવણની સરગમ મનમાં ગુંજતા હોય અને એક પછી એક ઉત્સવ જ્યારે આપણા સમાજમાં ઉજવાતા રહે ત્યારે લાગે કે આપણું જીવન ખરેખર જ ઉત્સવ છે.  અષાઢ માસ ગુરુપૂર્ણિમા સાથે ઉત્સવોને આમંત્રણ આપે તો શ્રાવણ એટલે ઉત્સવોથી સમૃધ્ધ. નાળિયેરી પૂર્ણિમા કે બળેવ સાથે રક્ષાબંધન ઉજવાય. ત્યાં જ શીતળા સાતમ અને જન્માષ્ટમી  આવે. શ્રાવણથી ભાદરવા તરફ સમયની આગેકૂચ થાય ત્યારે જૈન સમુદાય પર્યુષણ ઉજવે અને એક તરફ સંવત્સરીના મિચ્છામી દુક્કડમની ક્ષમાપનાનો પવિત્ર ભાવ તો બીજી તરફ ગણેશ ચતુર્થીનો થનગનતો ઉત્સાહ. દરેક ભારતીય મન ઉત્સવથી મલકે છે, દરેક હૈયું ઉત્સવના ઉત્સાહથી ધબકે છે. સમાજ જીવનને સ્પર્શતા જ નહીં પણ આપણા સહુના જીવનમાં ઓતપ્રોત થઈ ગયેલા ઉત્સવોનું બળ ન હોય તો સમાજ જીવન કદાચ આટલું રંગીન હોઇ શકે ખરું? ઉત્સવ ઉજવતી વખતે વિચાર પણ થાય કે ઉત્સવ શા માટે?

વર્તમાન વિશ્વ એટલે વિજ્ઞાન વિશ્વ. એક તરફ જ્ઞાનવિજ્ઞાન તો બીજી તરફ તર્કની તીરંદાજી વચ્ચે ચાલતું માનવજીવન. અર્થશાસ્ત્રની નૈયા અને વેપાર ઉદ્યોગના હલેસાંના આધારે  સંસારસાગરને પાર કરવાના અવિરત પ્રયત્નમાં જીવન લાગેલું રહે છે. ટેકનોલોજી તેની આગેકૂચને સરળ બનાવે છે પણ તેના ચક્રથી જીવનના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તાણ કે ટેનશન ઊભું થાય છે. ટેકનોલોજીના ફળ ચાખવા ઉત્સુક માનવી માનસિક તાણના ભારને અનુભવે છે અને જીવનમાં રોગોને આમંત્રણ આપી બેસે છે. માનવ યંત્રનો ચાલક હોવો જોઈએ તેને બદલે યંત્ર ચાલક બની જાય  અને માનવ ગુલામ એવું દ્રશ્ય સર્જાય છે. આ ઘરેડમાંથી બહાર કાઢવા ક્યારેક ચિકિત્સકો તો ક્યારેક મનોચિકિત્સકો શ્રેષ્ઠ પ્રયત્નો કરતા હોય છે. પણ આપણા સમાજશાસ્ત્રીઓએ કંઇક એવી જડીબુટ્ટી શોધી છે કે માણસ ફરી  નવપલ્લવિત થઈ જાય છે. આ જડીબુટ્ટી એટલે જ આપણા સમાજ જીવનમાં આવી પહોંચતા ઉત્સવો.

શ્રાવણની ધરતીના શૃંગાર અને ઉત્સવોની ભરમારની તૃપ્ત ક્ષણો વચ્ચે આવે છે એક એવો ઉત્સવ જે વ્યક્તિગત ભક્તિ અને સામાજિક શક્તિનો સ્ત્રોત છે. આ ઉત્સવ છે ગણેશ ચતુર્થીનો. કોઈપણ  કાર્યનો  પ્રારંભ ભગવાન ગણેશ વગર ન હોઈ શકે. વૈદિક પરંપરાનું  આ વિધિવિધાન હજુ આજે પણ એટલું જ પ્રચલિત છે. ગણેશજી એ વિઘ્નહર્તા દેવ છે. કોઈ પણ શુભકાર્યનો આરંભ ગણેશજીની પૂજા કરીને થાય છે.

ગણપતિ એટલે ગણના અધ્યક્ષ. ગણ એટલે જનસમૂહ. આજે જે ગણેશોત્સવ ભાદ્રપદ ચતુર્થીના દિવસે શરૂ થાય છે તે જનસામાન્યનો ઉત્સવ છે કારણ કે ગણપતિ રિદ્ધિ અને સિદ્ધિના દાતા છે. સુખ, સંપત્તિ અને સિદ્ધિ ગણેશજીના સાથે જ સંકળાયેલાં છે. તેથી જ વેપાર હોય કે ઉદ્યોગ કે નવા ભવનનું નિર્માણ, વાસ્તુપૂજા હોય કે લગ્નપ્રસંગ કોઈ પણ કાર્યના શ્રીગણેશ કે આરંભ ગણેશ પૂજન વિના થતા નથી. ગણેશજી એ એવા પ્રાચીન દેવ છે જે અર્વાચીન પણ છે. ગણપતિ ગણોના દેવ હોવા પાછળ એક પ્રાચીન કથા પણ છે.

એક સમયની વાત છે, જ્યારે આર્યાવર્તનું હૃદય કાશી હતું. ત્યાં નરાંતક નામના અસુરના નેતૃત્વ નીચે અત્યાચારી અસુરોએ હાહાકાર મચાવ્યો. કાશીરાજાએ અને દેવોએ ગણેશજીને  આ અસુરના અત્યાચારથી બચાવવા પ્રાર્થના કરી. ગણેશજીએ ગણો સાથે  રહીને જનતાનું સૈન્ય તૈયાર કરી નરાંતકનો સંહાર કર્યો. સર્વત્ર ગણેશજીનો જયજયકાર થયો.  કાશીના રાજાએ કહ્યું આ વિજય આપના લીધે થયો છે. આપ અમારા સેનાપતિ બનો. ગણેશજીએ પદનો અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું કે મારું કાર્ય પૂર્ણ થયું છે હું મારા આશ્રમમાં પાછો જઈશ. શોકાતુર કાશીના નગરજનોએ ગણેશજીની સ્મૃતિ જળવાઈ રહે તે માટે એક મૂર્તિ તૈયાર કરી તેની મંદિરમાં સ્થાપના કરી. આ દિવસ હતો ભાદ્રપદ સુદી ચતુર્થીનો. ગણેશજીને વિવિધ રાજ્યોમાં થઈ આશ્રમે પહોંચતાં દસ દિવસ થયા. ગણેશજીએ કહ્યું હવે દેશ મુક્ત બન્યો છે અને ગણરાજ્ય સ્થપાયું છે, હું મારા દેહનું વિસર્જન કરીશ. ગણેશજીએ અનંત ચતુર્દશીના દિવસે નદીમાં જ યોગ દ્વારા દેહ વિસર્જન કર્યું. આ પ્રસંગના ઉપલક્ષ્યમાં આજે પણ ભાદરવા સુદી ચતુર્થીએ ગણેશની સ્થાપના થાય છે અને અનંત ચતુર્દશીએ વિસર્જન. લોકો તેમનું પૂજન અર્ચન કરે છે.

કથાઓ ભૂતકાળ ભલે હોય પણ આજે પણ જે લોક ઉત્સાહ જોવા મળે છે, ઉત્સવનું વાતાવરણ જોવા મળે છે તે દર્શાવે છે કે ગણેશ એ આપણા જીવંત દેવ છે જે જીવનમાં જોમ, કાર્યમાં જુસ્સો અને હિંમત સાથે સિદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. મૂર્તિનું કદાચ વિસર્જન થાય પણ ગણપતિ જીવંત છે- આપણા સહુના મનમાં અને હૃદયમાં. ભારતીય પરંપરાને અનુલક્ષીને કદાચ વેપારીવર્ગ ‘શ્રી ગણેશાય નમઃ ‘ સાથે પોતાના હિસાબો શરૂ કરે છે અને અંતમાં નફા સાથે પૂર્ણ કરે છે, ત્યારે ગણેશજી શુભ અને લાભ બંનેના દેવ શા માટે છે તે સ્પષ્ટ થાય છે.

મહાભારત કથાલેખનના પ્રારંભ પૂર્વે મહર્ષિ વેદવ્યાસને પ્રશ્ન થયો કે તેમની વૃદ્ધ અવસ્થા અને આ તો મહાભારત લખવા જેવું કાર્ય, શી રીતે થશે? તેમણે આ કાર્ય ગણેશજીને સોંપ્યું. ઋષિ વેદવ્યાસ બોલે અને ગણેશજી લખે. આમ મહાભારત સંપન્ન થયું.

ગણેશજી એટલે ગજાનન. પૌરાણિક કથાને તત્વજ્ઞાન સાથે સંકલિત કરીએ તો જણાશે કે ગજાનન એટલે સફળતાનું સમીકરણ. ગજ એટલે કે હાથી જેવું મોટું મસ્તક એટલે કાર્યના આરંભ પહેલાં વધુ વિચારો.  લંબકર્ણ એટલે બહુશ્રુતપણું, સહુનું સાંભળો. આંખોમાં વિચક્ષણતા …હાથીમાં ઝડપ કરતાં વિચક્ષણતાનું પ્રાધાન્ય છે. મોટું પેટ એટલે જરૂરી માહિતી  ગોપનીય રાખવી. વાહન મૂષક એટલે નાના અને નગણ્ય લેખાતા વ્યકિત કે વસ્તુનો કાર્યસિદ્ધિ માટે ઉપયોગ.  આવા ઉત્તમ ભાવ અને ભક્તિના વાતાવરણમાં  જ્યારે ગણેશજીનું સ્મરણ થાય, પૂજન થાય, કલ્યાણમય હેતુ હોય અને શક્તિની સંપન્નતા હોય તો કયું કાર્ય સિદ્ધ ન થાય? સ્મરણ કરીએ મંગલમૂર્તિ શ્રી ગણેશજીનું અને જયઘોષ સંભળાય – ‘જય દેવ જય દેવ જય મંગલમૂર્તિ…’

રીટા જાની
10/09/2021

એક સિક્કો બે બાજુ: આવજો !

આ આપણી ગુજરાતી ભાષા પણ અજબ છે ! જનાર વ્યક્તિ ને આપણે વિદાય પણ કેવી રીતે આપીએ ? આવજો !
આવજો ? જેમાં છૂટાં પડ્યાં પછી પણ પાછાં મળવાનો ભાવ રહ્યો છે !
છેલ્લાં ચાર વર્ષથી બેઠક ના બ્લોગ પર પ્રત્યેક મંગળવારે મારો એક લેખ તમે વાંચ્યો છે .
શરૂઆત થઇ ; “ આવું કેમ ?” એ વિચાર ધારાથી .ધનતેરસનો એ દિવસ હતો ; વર્ષ હતું ૨૦૧૭! દર અઠવાડીએ વિવિધ વિષયો ઉપર આવું કેમ ? એ પ્રશ્ન સાથે આપણાં વાચક અને લેખકના સબંધો શરૂ થયા .
ને એના પુરા ૫૧ લેખ બાદ બીજે વર્ષે લખવાનું શરૂ કર્યું ‘ત્યાં સુધીમાં અમારું શિકાગોથી કેલિફોર્નિયા તરફનું પ્રયાણ પણ શરૂ થઇ ગયું હતું . સાન ફ્રાન્સિસ્કો અને લોસ એન્જલ્સ વચ્ચે બિઝનેસમાંથી નિવૃત્તિ લઈને અમે લોસએન્જલ્સમાં સ્થાયી થવાનું નક્કી કર્યું .. બાળકો સાથેના મારા ત્રણ દાયકાના અનુભવોને “વાત્સલ્યની વેલી’ એ કોલમમાં લખીને .વાગોળવાની પણ મઝા આવી ને સાથે સાથે સૌ સાહિત્ય રસિક મિત્રો સાથે એની ચર્ચા કરવાનો સમય પણ મળ્યો , જે ત્રીસ વર્ષ બાળકો સાથે કામ કર્યું ત્યારે એક પણ વાર એવો સમય પ્રાપ્ત થયો નહોતો !!પ્રવવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ વચ્ચે એટલો જ ફેર છે : ને એટલે જ કહે છે ને કે જીવનમાં પૂર્ણ વિરામ આવે તે પહેલાં થોડાં અલ્પ વિરામો પણ આવવા દો !!
ને પછી ગયા વર્ષે તો શુદ્ધ ગુજરાતી સાહિત્યનો જ એક વિષય લખવા માટે નક્કી કર્યો ! હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ ! જેમાં સૌરાષ્ટ્રની વાતો કરતાં કરતાં ઝવેરચં મેઘાણી વિષે ઊંડાણથી અભ્યાસ કરીને લખવાનું બન્યું . મારાં જીવનની કારકિર્દીની શરૂઆત જ મેં ગુજરાતી ભાષાના વ્યાખ્યાતા – લેક્ચરર – તરીકે કરી હતી , જે અમેરિકાના ચાર દાયકાના નિવાસ દરમ્યાન સાવ ભુલાઈને સ્વપ્નું બની ગયેલી ; તે સૌ યાદો તાજી થઇ . ને તેનો આભાર બેઠકના પ્રણેતા પ્રજ્ઞાબેનને જ આભારી છે ને ? પહેલાં તો એ લોકોને ગુજરાતી ભાષા – માતૃભાષા માટે પ્રેમ જગાડે . પછી ગુજરાતી વાંચવા પ્રેરે . પછી લખતાં શીખવાડે . ગુજરાતી લિપિમાં કમ્પ્યુટરમાં કેવી રીતે લખવું તે શીખવાડે . ને પછી સ્વાતતંત્ર રીતે લખવા પ્રેરણા આપે .
હા , હું પણ આ બધાં પગથિયાંઓમાંથી પસાર થઇ છું . મને તો તેમણે દર વર્ષે કોલમમાં નિયમિત લખવા માટે પ્રેરણા આપી , ને આજ સુધીમાં ભાગ્યેજ મેં ચાર વર્ષમાં ચાર હપ્તા ગુપચાવ્યાં હશે !
આ વર્ષે – એટલે કે ચોથા વર્ષે એક સિક્કો : બે બાજુ કોલમમાં ધર્મ , વિજ્ઞાન અને રાજકારણ બધું જ બીજી બાજુથી જોવા , નિહાળીને નિરીક્ષણ કરીને એની બીજી બાજુ વિષે લખવાનું શરૂ કર્યું અને બીજી અનેક દિશાઓ ખુલી ગઈ .
આમ પણ , ઝવેરચંદ મેઘાણી માટે મેં જ લખ્યું હતું તેમ : ગાંધી યુગમાં જન્મીને મેઘાણીએ સામાન્ય જનતામાં જાગૃતિ આણવાનું કામ કર્યું ;”નથી જાણ્યું અમારે પંથ શી આફત ખડી છે , ખબર છે એટલી કે માતની હાકલ પડી છે !”
એમણે લખ્યું , ગાયું અને લોકોમાં જાગૃતિ આણવા ગામડે ગામડે એ ઘૂમ્યા . ગાંધીજીએ એમને એથી જતો રાષ્ટ્રીય શાયર – રાષ્ટ્ર કવિ કહ્યા હતા ! આમ જુઓ તો સાહિત્યકારનું કામ સમાજને ઘડવાનું હોય છે . અથવા તો સમાજના પ્રશ્નોની છણાવટ સાહિત્યમાં થતી હોય છે . એ જ સાચું સાહિત્યકારનું કર્તવ્ય છે .
બસ ! એવા જ કોઈ આશયથી હવે સિક્કાની આ બીજી બાજુનો અભ્યાસ કરવા મન થનગને છે . હિન્દુત્વ અને એના અસ્તિત્વ ઉપર જયારે પ્રહારો થઇ રહ્યા છે ત્યારે એ પ્રશ્નોનો અભ્યાસ કરવા , એની જણકારી સમાજમાં આપવા એના અનુસન્ધાનમાં નાના નાના પ્રસન્ગો , સ્કીટ , ગીત – કાવ્ય વગેરે રચીને સમાજમાં મુકવા એક પ્રયાસ કરવા જઈ રહી છું ત્યારે આપ સૌની શુભેચ્છાઓ ઈચ્છું છું . અને આપ સૌની અહીંથી ભારે હ્ર્દયે રજા વાંછુ છું .
આવજો ! અસ્તુ !

સ્પંદન-33

તેજ હો તલવાર, પણ હો મ્યાન
તો કેમ ચાલશે?
ખોવાય જો વીજ ચમકાર વાદળમાં
તો કેમ ચાલશે?
ડોલતી હો નૈયા, ન મળતું સુકાન
તો કેમ ચાલશે?
સફળતાની સીડી મળી, ખોવાયું સ્વમાન
તો કેમ ચાલશે?

માન વગરનું મયૂરાસન, સ્વમાન વગરનું સિંહાસન, આત્મગૌરવ વિનાનું જીવન ભલે સફળતાઓથી છલકાતું હોય, તો પણ આત્મસંતોષ આપી શકતું નથી. જે તલવારની ધાર તેજ નથી, જે વાદળમાં વીજનો ચમકાર નથી, તે હોઈને પણ  ન હોવા બરાબર છે. તે જ રીતે જે આંખમાં સ્વમાનનો અણસાર નથી, તેને મળતી સફળતા એ ભિક્ષાપાત્રની સોગાદ છે.

સફળતાની સીડીનું આરોહણ કરવા આજે જાણે કે હોડ લાગી છે. માણસ કોઈ પણ ભોગે સફળતા હાંસલ કરવા ઈચ્છે છે. સફળતાની કિંમત કદાચ કંઈ પણ હોય તો પણ માણસ અચકાતો નથી. પરંતુ સ્વમાન વગર મળતી સફળતા સિદ્ધિઓના સ્મશાન જેવી લાગે છે. ખોખલું જીવન આનંદ આપી શકતું નથી. પ્રશ્ન એ થાય કે જીવનની સફળતા કેવી હોવી જોઈએ? સફળતાની મૂલવણી કેવી રીતે થઇ શકે?

આજના વિશ્વ તરફ નજર કરીએ તો સામાન્ય રીતે શું નજરે પડે છે? વાંકાચૂકા, ઉબડખાબડ, મુશ્કેલ કે કંટકછાયા માર્ગ પર કોઈને જવું નથી. સૌને ગમે છે સીધો, સપાટ, સુંવાળો ધોરી માર્ગ. સૌને ખપે છે સફળતાનો શોર્ટકટ. ઇન્સ્ટન્ટ ફૂડના આ યુગમાં સિદ્ધિ, સફળતા અને મંઝિલ પણ ઇન્સ્ટન્ટ જોઈએ છે. માણસને પોતાની પર્સનાલીટી એટલે કે મહોરું પહેરી સમાજમાં છવાઈ જવું છે. એ માટે ક્યારેક સ્વમાનના ભોગે પ્રયત્નો અને પ્રપંચો કરવામાં આવે છે. પોતાની મૌલિકતા સિદ્ધ કરવાના સ્થાને ઉછીના જ્ઞાનનો આડંબર દેખાડવો છે. આપણી પાસે બાહ્ય જ્ઞાન કે પોપટિયું જ્ઞાન છે, માહિતી છે, વ્યક્તિત્વ છે પણ દુઃખની વાત એ છે કે આપણું પોતાનું કશું જ નથી… ન જ્ઞાન, ન મૌલિકતા, ન સ્વત્વ. પાછો એ ઉછીના જ્ઞાનનો ઘમંડ પણ છે. પોતાનામાં શ્રધ્ધા નથી તેથી લૂલા લંગડાની માફક કાખઘોડીના સહારે ચાલીએ છીએ. જો મુક્તિના માર્ગે આગળ વધવું હોય, સફળતાના શિખરો સર કરવા હોય તો આ કાખઘોડી ફગાવીને સ્વમાન અને સ્વાભિમાનના રસ્તે આપણા ચરણ માંડવા પડશે. જો આપબળે પગ માંડીશું તો આપણા જ પગ તળે લપાયેલો રસ્તો ઉઘડ્યા વિના રહેશે નહિ.

વાસ્તવિક જીવનમાં સ્વમાન અને સ્વાભિમાન પ્રસંગો જોવા ઇતિહાસમાં બહુ દૂર જવાની જરૂર નથી. સૌ જાણે છે કે ટ્રેનની ફર્સ્ટ કલાસની ટિકિટ હોવા છતાં આફ્રિકામાં ટ્રેનમાંથી ઉતારી મૂકવામાં આવેલ મોહનદાસ ગાંધીના સ્વમાન અને સ્વાભિમાનને પહોંચતી ચોટ તેમને મહાત્મા ગાંધી બનાવવામાં  કારણભૂત બને છે અને ભારતને સ્વાતંત્રની મંઝિલ સુધી દોરી જાય છે.

એવું કહેવાય છે કે જમશેદજી ટાટાએ તાજ હોટેલ બાંધવાનો નિર્ણય કર્યો તેનું કારણ તેમને થયેલો એક કડવો અનુભવ છે. બ્રિટિશ યુગની ભવ્ય વોટસન હોટેલમાં એક વાર તેમને પ્રવેશ ન મળ્યો, કારણ કે ફક્ત ગોરા લોકોને જ તેમાં પ્રવેશ મળતો. જમશેદજી તાતાએ આ અપમાનને સમગ્ર ભારતીય સમાજનું અપમાન ગણ્યું. તેમણે એક એવી હોટેલ બાંધવાનું નક્કી કર્યું જ્યાં ફક્ત ભારતીયો જ નહીં પણ વિદેશીઓને પણ કોઈ પણ જાતના પ્રતિબંધ વિના પ્રવેશ મળે. આમ પ્રારંભ થયો વિશ્વના આકર્ષણરૂપ બનેલી વૈભવશાળી તાજ હોટેલનો.

સ્વમાનનો બીજો એક જાણીતો કિસ્સો છે. ભાવનગર નરેશ ભાવસિંહજી મહારાજે પોતાના મહેલમાં મિજબાનીનું આયોજન કરેલું. તેમાં ભાયાતો સાથે અમલદારો અને મિત્રોને પણ નોતર્યા હતા. ભોજન સાથે વ્યંગ અને હાસ્યરસ ચાલતો હતો. મિજબાની પૂરી થતાં સૌએ હાથ – મોં ધોયા. મહારાજ પણ હાથ – મોં ધોઈ પાસે બેઠેલા અધિકારીના ખેસથી લૂછવા લાગ્યા. પેલા અધિકારી પોતાની જગ્યા પરથી ઉભા થઈ ગયા. ક્રોધથી તેમની આંખો લાલ બની. તેમણે ખેસ જમીન પર ફેંકી દીધો અને કહ્યું કે સ્વમાન મને પ્રાણ કરતાં પણ વધુ વહાલું છે. મહારાજને પણ પસ્તાવો થયો. પણ એ સ્વમાની અધિકારીએ પછી જિંદગીભર ખેસ ધારણ ન કર્યો. આ સ્વમાની અધિકારી હતા  મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ  ઉર્ફે ગુજરાતી સાહિત્યના જાણીતા કવિ ‘કાન્ત’.

સ્વમાન અને ફરજપરસ્તીનો બહુ રસપ્રદ કિસ્સો મહાત્મા ગાંધીના દાદા ઉત્તમચંદ ગાંધીનો છે. ગાંધી પરિવાર કુતિયાણા ગામમાંથી ઉદ્ભવ્યો હતો, જે  જૂનાગઢ રજવાડાનો ભાગ હતો. કરમચંદના પિતા ઉત્તમચંદ પોરબંદરના રાણા ખીમોજીરાજના  કારભારી  હતા. ઈ. સ. ૧૮૩૧ માં, રાણા ખીમોજીરાજનું અચાનક અવસાન થયું અને તેમના પછી તેમનો ૧૨ વર્ષનો એકમાત્ર પુત્ર, વિકમતજી ગાદીએ આવ્યો. પરિણામે, રાણા ખીમોજીરાજજીની વિધવા, રાણી રૂપાલીબા, તેમના પુત્રના વાલી (રિજેન્ટ) બન્યા. તેમની ઉત્તમચંદ સાથે ખટપટ થવાથી તેમને જુનાગઢમાં તેમના વતનમાં પાછા ફરવાની ફરજ પડી. જૂનાગઢમાં, ઉત્તમચંદ ત્યાંના નવાબ સમક્ષ હાજર થયા અને તેમણે જમણાને બદલે ડાબા હાથ વડે સલામ કરી, તેનો જવાબ તેમણે એ આપ્યો કે તેમનો જમણો હાથ પોરબંદરની સેવામાં વચનબદ્ધ છે. ફરી જ્યારે વિકમતજી ગાદી એ આવ્યો ને તેમને સ્વમાનભેર પાછા બોલાવ્યા ત્યારે ત્યાં ફરી દીવાન બન્યા.

તાજ હોટેલના જેવો જ ઝળહળતો કિસ્સો એટલે સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની  સ્થાપનાની  સાથે સંકળાયેલ વાત.  આજની આ રાષ્ટ્રીયકૃત બેંકના સ્વપ્નશિલ્પી હતા સર સોરાબજી   પોચખાનવાલા, જેમણે પોતાના આદર્શવાદ, પરિશ્રમ અને કાબેલિયતથી સંપૂર્ણ  સ્વદેશી બેંકની માત્ર 30  વર્ષના યુવાન વયે સ્થાપના કરી. તેઓ જે બેંકમાં કાર્યરત હતા એ પણ ભારતીય બેંક હતી પણ બધાં જ  ઉચ્ચ હોદ્દાઓ પર યુરોપિયન હતા. એટલું જ નહિ પણ પગારમાં મોટી વિસંગતતા હતી. તેમના મેનેજરને 5000 મળે અને એકાઉન્ટન્ટ તરીકે તેમને માત્ર 200 રૂપિયા મળતા. સ્વમાની સોરાબજીએ બેન્ક મેનેજર શ્રી. સ્ટ્રિંગફેલોને રાજીનામું ધરી દીધું અને સેન્ટ્રલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાની  સ્થાપના કરી પોતાનું સ્વપ્ન સિદ્ધ કર્યું. તેમણે ભારતીય બેન્કિંગ ક્ષેત્રે એવું અદ્વિતીય યોગદાન આપ્યું કે બ્રિટિશ સરકારે પણ તેમને નાઇટહૂડથી નવાજ્યા.

સો વાતની એક જ વાત કે સ્વમાનના ભોગે જડ સાધનોના ખડકલા કરવામાં, ફક્ત ધન એકત્રિત કરવામાં અને ક્ષણભંગુર પ્રતિષ્ઠા મેળવવામાં જીવન ન વેડફીએ. જીવનમાં ભરેલા ચેતનાના ભંડારને શોધી કાઢીએ, હૃદયને ઉત્સાહથી ભરપૂર રાખીએ.  જીવન માટીના પિંડ સમાન છે. વ્યકિત ધારે તેવો આકાર આપી શકે છે. માનવઘટને પણ અનેક પ્રક્રિયાઓ, સંસ્કારો અને ઘટનાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. સ્વમાન એ એવું ટાંકણું છે જેનાથી જીવનની મૂર્તિનો ઘાટ દીપી ઉઠશે. દરેકના જીવનમાં પ્રકાશ અને પ્રેરણાની પળો અચૂક આવે છે. એ પળોને ઓળખીને જીવનને સફળ અને સભર બનાવીએ. સ્વમાન અને સ્વાભિમાનના હલેસાં વડે જીવનની નાવને મંઝિલ સુધી પહોંચાડીએ.

ચોગમ જેની ખ્યાતિ પ્રસરે
સુવાસ જેની હરદમ મહેકે
આંખ ઊઠે આંબવાને આભ
હૈયે ભરી છે એવી હામ
મારગમાં હોય કંટક, ન થંભે
થાક્યા વિના સતત ઝઝૂમે
હૈયું સજાવે સ્વાભિમાને
મસ્તક સદા રહે ઊંચું સ્વામાને.

રીટા જાની
03/09/2021

એક સિક્કો બે બાજુ: 33)ઝવેરચંદ મેઘાણી અને લોકસાહિત્ય !

હમણાં આ અઠવાડીએ રાષ્ટ્રીય શાયર મેઘાણીની સવાસો વર્ષની જન્મ જ્યંતી વિશ્વમાં ઠેર ઠેર ઉજવાઈ ત્યારે જે એક કાર્ય માટે મેઘાણીનું પ્રદાન આજે પણ અજોડ ગણાય છે તે લોકસાહિત્ય વિષે આજે આ કોલમમાં વાત કરવી છે : લોકસાહિત્યની બે બાજુઓ ! સારી – અને અવળી !!

સંત સૂરો ને સતીયુંને દીધી જેણે વાણી ,
અરે પાળિયા એ જીવતા કર્યા , તને ધન્ય છે મેઘાણી !’
હા , લોક સાહિત્ય ને ચિરંજીવ કરનાર, પાળિયા એ જીવતા કરનાર ,સામાન્ય લોકોની અસામાન્ય વાતો વિશાળ પ્રમાણમાં સુજ્ઞ સમાજ સમક્ષ લઇ આવનાર- સૌ પ્રથમ હતા મેઘાણી !

એક વખત એકપુસ્તકલયમાં ભણેલ ગણેલ ગુજરાતીઓનું મંડળ ભેગું થયું હતું . અને મેઘાણી (કદાચ અનાયાસે જ)એ પુસ્તકાલયમાં હતા .
જાણીતા સાહિત્યકાર વિદ્વાન જયંત કોઠારી લખે છે ; “ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના એ ગ્રંથાલયમાં પારસી ગુજરાતીઓની એક નાનકડી મંડળીમાં મેરેજ સોન્ગ્સ “Marriage Songs” વિષયનો એક અંગ્રેજી નિબંધ વંચાઈ રહ્યો હતો …અને એમાં એક ગુજરાતી લગ્ન ગીતનો -તુચ્છ ગુજરાતી લગ્ન ગીતનો -નિર્દેશ હતો … ( એટલે કે એ લોકો અંગ્રેજીમાં ગુજરાતી લગ્નગીતની નકારાત્મક ટીકા કરી રહ્યા હતા )
ઝવેરચં મેઘાણી પોતે સ્નાતક કક્ષાના અભ્યાસ કરેલ , કોલેજ ગ્રેજ્યુએટ હતા એ તો વાચક મિત્રો તમને ખબર જ છે !
પોતે દ્રઢ માનતા કે યુનિવર્સીટી શિક્ષણમાં જે પ્રકારની પંડિતાઇ પોષાય છે તેને માટે તેમનું માનસ ઘડાયેલું નથી ..
આમ તો મેઘાણીએ પોતે પણ સાહિત્યનો વ્યવસ્થિત અભ્યાસ કર્યો હતો . કોલેજમાં એમણે અંગ્રેજી સાથે અન્ય ભાષાઓનો અભ્યાસ કર્યો હતો . કલકત્તામાં રહ્યા ત્યારે બંગાળી સાહિત્યનો અભ્યાસ પણ કર્યો હતો .તેઓ પોતે સૌરાષ્ટ્રના પહાડો અને જંગલો વચ્ચે ઉછર્યા હતા અને ક્યારેક ભયન્કર અંધારી રાત્રીએ ફરજીયાત કોઈ જંગલમાં અજાણ્યાઓ વચ્ચે રાતવાસો કર્યો હતો . એ લોકોની મહેમાનગીરી માણી હતી . એમનામાં છુપાયેલ લોકસાહિત્યનો વારસો એમણે પીછાણ્યો હતો . અને એ લોકો પ્રત્યે પ્રેમ હતો જ . એમનું સાહિત્ય શોધીને સમાજને આપવાની ઈચ્છા પણ હતી . અને એટલે જ કલકત્તાથી સારી નોકરી છોડીને એ ગુજરાતમાં પાછા આવેલ .
એટલે , એ દિવસે ગ્રંથાલયમાં પારસી ગુજરાતીઓની -આવા છીછરાં લોકોની અતિશય છીછરી વાતોથી એ ઘવાયા … એટલે તે દિવસે એમણે કટાક્ષમાં કહ્યું ; “વાહ , ( આ ભણેલાં લોકો !) થોડી સામગ્રી સાંપડે એટલે તરત જ તેના પર લખવું ! અને પંડિત બની જવું ! આ અંગ્રેજી ભાષાની ઘેલછા પણ એવી છે કે એ અંગ્રેજી ભાષા ચીંથરાની ઢીંગલીને પણ પાંડિત્યનો પોષાક પહેરાવી શકે છે !”
હા , વાત પણ સાચી જ હતી ને? આપણે ત્યાં એ સમયે ( અને હજુ આજે પણ ) અંગ્રેજીમાં જે પણ લખાયું હોય તે ઉચ્ચ કક્ષાનું સાહિત્ય લાગે , પણ આપણું ઉચ્ચ કક્ષાનું સાહિત્ય જો ગ્રામીણ લોકો પાસેથી આવે તો તુચ્છ લાગે !!
એટલે એ દિવસે એમણે કહેવાતા ભણેલ સમાજ પર રોષ ઠાલવ્યો હતો .
આજે આપણે ‘ લોક’ શબ્દનો અર્થ people એમ કરીએ છીએ ; એટલે કે ‘જનતા’ એમ કરીએ છીએ પણ સાચા અર્થમાં લોક એટલે Folk – મેઘાણીનાં એ લોકો એટલે ખેડૂત – કણબી ,વાણિયાં, બાહારવટિયા, સાધુ -સંતો , ખારવા – માછીમારો , હજામ , હરિજન , અને મકરાણી – બલોય , વાઘેર , હિન્દૂ અને મુસલમાન ..! એ બધાંય સ્વાભાવિક રીતે જ અભણ ને ઓછું ભણેલ ! એ સૌ એ ‘લોક’ શબ્દમાં અભિપ્રેત છે .

મેઘાણીએ પોતે જ કહ્યું છે કે સામાન્ય માનવીની વાતો લખનાર શામળ ને પ્રેમાનંદ ય બધાનું સાહિત્ય ગજ રાજનાં સાહિત્ય જેવું જાજરમાન છે . અને એને ભણેલ ગણેલ સમાજમાં સ્થાન મળ્યું છે , પણ આ લોકસાહિત્ય તો બકરી ને ગાય જેવું ! એ ગામની શેરીઓમાં , મહોલ્લાઓમાં ,વાડામાં ને ગલીઓમાંયે સમાઈ જાય ; ને પૌષ્ટિક દૂધેય આપે !
મેઘાણીને દેખીતી રીત જ એ લોકો અને એમનાં આ સાહિત્ય પ્રત્યે પક્ષપાત છે ..

પણ આ લોકસાહિત્ય જે શહેરથી દૂર ,ગામડાઓમાં વસેલાં રબારાં , કોળી , રજપૂત , ગરાસિયા વગેરે સમાજનું વારસાગત ઉતરી આવેલું લોકબોલીમાં સચવાયેલું સાહિત્ય હતું તેની , સિક્કાની બીજી પણ બાજુ છે!
સુજ્ઞ સમાજે એની ટીકા પણ કરી છે . અને આપણે તટસ્થ રીતે જોઈએ તો આપણને પણ એ સાહિત્યની બીજી બાજુ દેખાશે.
તમે જ જુઓ :
ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્યની એ બીજી બાજુ દર્શાવે છે :
સ્ત્રીના કૌમારત્વની વાત કરતા એ લખે છે કે એ કુંવારિકાઓ , “ ચોખો”પુરુષવાચક શબ્દ એટલે એ જમવામાં પણ ના લે !એટલું તો કડક બ્રહ્મચર્ય પાળે ! અરે જીવતા પુરુષની સામે પણ ના જુએ એટલું જ નહિ ચોખા , બજારો , મગ, જેવા અનાજ પણ પુરુષવાચક હોવાથી એ પણ ના ખાય !
વાચક મિત્રો ! આને તમે શું કહેશો ?

લોકસાહિત્યની વાતોમાં એ વર્ગનાં સંસ્કારો અને જીવન મૂલ્યોને બિરદાવીને એને “દિલાવર સંસ્કાર” કહીને સોરઠી બહારવટિયાઓ અને સંતોની વાતો કહે છે ; પણ એની નબળી બાજુઓ પણ છે જ .
એ અભણ વર્ગની જુનવાણી માન્યતાઓ ,એની રૂઢિઓ , વહેમ , કલહ કંકાસ અને અજ્ઞાન પણ છે જ . જુના વેર , દગો , ઘાતકીપણું એ બધું જ અહીં છે.
લોક સાહિત્યમાં સાસરિયામાં ત્રાસ અને પિયરમાં નણંદ ભોજાઇના દુઃખની ગાથા , દેરાણી જેઠાણી વચ્ચેના વિવાદ , એ બધું જ જે દર્શાવ્યું છે એ શું એટલે અંશે સત્ય હશે ? પ્રશ્ન છે .
“વહુએ વગોવ્યાં મોટા ખોરડાં રે લોલ !“અને “માડી હું તો બાર બાર વર્ષે આવીયો “ વગેરે લોકગીતો યાદ આવે છે .. જેમાં વહુને નસીબે ઝેર પીને મરવાનું જ લખ્યું છે !!
એ જ રીતે સંત ચરિત્રો અને વ્રત કથાઓમાં સાધુ સંતોનું માહત્મ્ય છે .. પણ એ સાધુઓ જે સાદું સરળ જીવન જીવે છે તે પૂરતું નથી : એ કથાઓમાં એ જ સાધુઓ મહાન છે કે જે પરચો બતાવે છે ; ચમત્કાર કરે છે ! હવામાંથી ભસ્મ કાઢીને સોનામહોરો વરસાવે છે !છોકરાને ખાંડણીમાં ખાંડી નાખી ને પછી દીકરાને જીવતો કરે છે !
આ લોકસાહિત્યમાં :સ્ત્રીના શિયળ પર શંકા કરનાર કોઢિયો થાય .. અથવા તો સતીના સતને પ્રતાપે ભગવાન પ્રસન્ન થાય અને ધણીને શ્રાપ આપે .. વગેરે વગેરે !!
વાચક મિત્રો , આપણે ખબર છે કે વસ્તવિક જીવનમાં આવું કાંઈ બનતું નથી ; પણ આ બધાં ચમત્કારોની વાતો અભણ પ્રજાને ગુમરાહ કરે છે ..
જો કે ઝવેરચંદ મેઘાણીની કેટલીક નવલિકાઓમાં આવી અંધ શ્રદ્ધા ઉપર એમણે એ પ્રશ્ન પણ કર્યા છે ..
આજકાલ શ્રાવણ માસમાં નાગ પાંચમ, શિતળા સાતમ વગેરે તહેવારો આપણે ઉજવી રહ્યા છીએ … એમાં સત કર્મ કરવાની પ્રેરણા મળે તેવા પ્રસંગો છે . કોઈનાં દુઃખ દૂર કરવા મહેનત કરનારને શિતળા માતા પ્રસન્ન થાય એ સંદેશો સારો છે , પણ બાળકને જો ખરેખર શિતળા કે ઓરી અછબડાં નીકળ્યાં હોય (હવે તો આ બધું વિશ્વમાંથી નાબૂદ થઇ ગયું છે – રસીની શોધ થતાં ) તો યોગ્ય મેડિકલ મદદ લેવી જોઈએ એવો સન્દેશો પણ એ અભણ પ્રજા સુધી પહોંચવો જોઈએ ને ?

મેઘાણીએ પણ કબુલ્યું છે કે હા , મરેલાં પુનર્જીવિત થાય તેવી ભ્રાંતિ આપણે ઉભી નથી કરવાની , પણ , રાજાની કુડી નજર પડતાં જાતને સમૂળગી વાઢી નાખનાર કે શરીરે સાપ વીટળાયો હતો છતાં પોતાની દેહ મર્યાદા ન છોડનાર સ્ત્રીને નમન કરવામાં ખોટું શું છે ?

વાચક મિત્રો , આ પ્રશ્ન તો હું તમને જ પૂછું છું :
મેઘાણીએ લખ્યું છે : “ બેશક , આજે આપણને દેહ મર્જાદનાં જૂનાં ધોરણો ઢીલાં કરવાની જરૂર પડી છે .લજ્જાની કેટલીક લાગણીઓમાં આપણને અતિરેક જણાયો છે .. પણ ઉપર જણાવ્યા તેવા દ્રષ્ટાંતોને નમવાથી આજના યુગમાં ગત યુગના પ્રસંગોને અપમાન સમજવાની જરૂર નથી . પતિ ભક્તિ , શિયળ , આતિથ્ય ઇત્યાદિ ગત યુગની ઉગ્ર ભાવના – અતિ ઉગ્ર ભાવના અને અતિરેકને અનુકરણીય ના ગણીએ, પણ એને આદર યોગ્ય તો ગણી શકાય ને ? એમાં કોઈ પ્રભાવક જીવન તત્વ તો જરૂર વિલસી રહ્યું છે ..
આપણે ત્યાં પુરાણોમાં વાર્તાઓમાં આવે છે કે એક ફૂલ ઓછું પડ્યું એટલે માથું વધેરી દીધું !
મેઘાણી આપણી એ કમળપૂજા ને જાપાનની હારાકીરી ની મૃત્યુ ભાવના સાથે સરખાવે છે અને કહે છે કે આવાં મૃત્યુને બુદ્ધિ હસી કાઢે છે , પણ તેમાં મરનારનો દેહ પરનો વિજય દેખાય છે તેને કોઈ પણ બુધ્ધિવાદની હોશિયારી ઝાંખો પાડીશકશે નહીં .. અહીં એ પ્રથાનું સમર્થન નથી પણ એમાં પ્રગટ થતી પ્રાણ શક્તિને અંજલિ છે .

આવા ગંભીર મુદ્દા પર સહેજ સ્પર્શવાનું એક કારણ છે !
મેઘાણીની વિદાયને પણ પોણી સાડી વીતી ગઈ . સમય બદલાયો . સંજોગો બદલાયાં. અરે સ્થળ પણ બદલાઈ ગયાં. મેઘાણીના સાહિત્યની શાશ્વતતા માણવા આ બધું જાણવું પણ જરૂરી છે . સારો સાહિત્યકાર માત્ર તત્કાલીન સમાજનું પ્રતિબિંબ જ નથી ઝીલતો , એ પોતે એનું પ્રતીક બની જાય છે ! એ સમયના સમાજમાં દેશ ગુલામીમાં ડૂબેલો હતો , મિથ્યા અભિમાન અને નાના નાના વાડાઓમાં વહેંચાયેલ લોકોને કોઈ પણ રીતે જગાડીને રાષ્ટ્ર ભાવના માટે જાગૃત કરવાનાં હતાં! ગાંધીજીએ ખુબ વિચારીને આળસુ લોકોને માત્ર રેંટિયો કાંતવાનું , સ્વાવલંબી બનવાનું સમજાવ્યું ; બસ , એ જ રીતે લોકોને એક કરવા રાષ્ટ્રીય કવિ મેઘાણીએ લોકસાહિત્યનું શસ્ત્ર હાથમાં લીધું !
લગ્નગીતો ઋતુગીતો સંત વાણી , ભજનો , હાલરડાંથી માંડીને મરશિયાં સુધીનું તમામ સાહિત્ય ભણેલ સમાજને પીરસ્યું અને આ બે વર્ગો વચ્ચે સેતુ બન્યા ! તેના વૈશિષ્‍ટય અને વૈભવ દાખવ્‍યાં છે.
રાષ્ટ્રીય શાયર, , લેખક , કવિ , નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, પત્રકાર ,લોકસાહિત્યકાર,સંશોધક-સંપાદક, વિવેચક, અનુવાદક, ,એવા શ્રી ઝવેરચંદ ઝવેરચંદ મેઘાણી 25 વર્ષોમાં સાહિત્યનું ૨૫૦ વર્ષોનું કામ કામ કરી ગયા…!
આજે આ કોલમ દ્વારા , સિક્કાની બીજી બાજુને સહેજ સ્પર્શીને એ દિવ્ય આત્મા ઝવેરચં મેઘાણીને ૧૨૫મી જન્મ જ્યંતીએ અંજલિ અર્પું છું !

સ્પંદન-32

વ્રજમાં વૈકુંઠ અનુભવાય છે
મોરલીના સૂરમાં માધવ કળાય છે
યમુનાજીના નીર ભક્તિએ છલકાય છે
મોહનની માયામાં નેણ ભીંજાય છે
મોરપિચ્છનો રેશમી સ્પર્શ થાય છે
કાનાની લગનીમાં દુનિયા વિસરાય છે
મીરાં, રાધા,ગોપી રૂપે કૃષ્ણમય બનાય છે
શ્રદ્ધાથી જય જય શ્રીકૃષ્ણ કહેવાય છે.

વિરાટનું વર્ણન એટલે ગાગરમાં સાગર. સ્વાભાવિક છે કે શબ્દો ખૂટે પણ પ્રેરણાનું ઝરણું હોય, ઈશ્વરના આશીર્વાદ હોય તો વાચા ફૂટે. જન્માષ્ટમી એ એવી ઘડી છે જે સોહામણી પણ છે અને રળિયામણી પણ. આનું કારણ છે કૃષ્ણ. કૃષ્ણ એ વ્યક્તિ જ નહિ પણ વ્યક્તિત્વ છે જે સદીઓ કે હજારો વર્ષો પછી પણ આપણને પ્રેરણા આપે છે. જીવન એ ઈશ્વરની સોગાદ છે, પણ જો તે શ્રેષ્ઠ રીતે જીવાય તો પ્રભુનો પ્રસાદ છે. આ માટે પ્રેરણા અને જ્ઞાન આપી શકે કૃષ્ણ. કારણ કે કૃષ્ણ માત્ર દ્વારિકાધીશ નથી, કૃષ્ણ છે જગદગુરુ. પણ કૃષ્ણ એ આપણા માટે ઇતિહાસ નથી, પણ અવતાર છે.  કૃષ્ણને વંદન કરીને આપણે કૃતકૃત્ય થઈએ છીએ, કેમ કે કૃષ્ણ હર ધડકનનું સ્પંદન છે.

કૃષ્ણ અને તેની કથાથી કોણ પરિચિત નથી? તો પછી કૃષ્ણમાં અવતાર કહી શકાય તેવું શું છે? આજે પણ કૃષ્ણ કેમ પ્રસ્તુત છે? આવા અનેક પ્રશ્નો અસ્થાને નથી. કૃષ્ણ સહુને પરિચિત છે, છતાં અપરિચિત છે કારણ કે કૃષ્ણ સદંતર નવીન છે. કૃષ્ણ આંખોથી જોવા કે કાનથી સાંભળવા કરતાં હ્રુદયથી અનુભવવાની વાત છે. રાધાની આંખોથી પ્રતીક્ષા કરીએ કે મીરાંની જેમ કૃષ્ણભક્તિમાં લીન થઈએ કે નરસિંહની જેમ કરતાલ લઈ ભજીએ તો કૃષ્ણ નર નહીં, પણ નારાયણ છે. આત્માથી પરમાત્મા સુધીની દોટ છે. કૃષ્ણ રસમય છે કારણ કે તે નિત્ય નવીન છે.

કૃષ્ણ એ વ્યક્તિ નથી પણ વિભૂતિ છે. વિભૂતિમય વ્યક્તિત્વના સ્વામી છે કૃષ્ણ. કૃષ્ણ માનવદેહમાં પણ ચમત્કારિક વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. કૃષ્ણ ઘનશ્યામ છે પણ તેનું વ્યક્તિત્વ છે મેઘધનુષી. તેમાં એક નહિ અનેક રંગો દેખાશે. કૃષ્ણ  રસાવતાર છે. કદાચ  માતા યશોદા તેને ખાંડણીયા સાથે બાંધી શકે તેવા નિર્દોષ બાળક છે પણ સાથે જ તેમની સમર્થતા રાક્ષસોને મારવાની છે તે સિદ્ધ કરી આપે છે. કૃષ્ણ બાળક થઈ ગોકુળના મિત્રો સાથે  ગેડી દડાથી રમી શકે છે તો સાથે જ કાળીનાગને નાથી શકે છે. સામર્થ્ય અને ગતિનું અદભુત મિશ્રણ છે કૃષ્ણમાં. ગોકુળમાં ગોપીઓ સાથે રાસ રમતા કૃષ્ણ ગોકુળ અને રાધાજીને છોડીને મથુરા જઈ કંસનો વધ કરી શકે છે. સામર્થ્ય સિદ્ધ કર્યા પછી પણ કૃષ્ણ મથુરામાં રહેતા નથી. કૃષ્ણની ગતિ છે દ્વારિકા તરફ. સામર્થ્ય અને ધ્યેયલક્ષી દ્રષ્ટિ હોય તો સોનાની દ્વારિકા વસાવી શકાય તેવો આશાવાદ કૃષ્ણના જીવનમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. સુદામાના બાળમિત્ર કૃષ્ણ દ્વારિકાધીશ છે છતાં તાંદુલ સ્વીકારી શકે છે પણ પ્રત્યક્ષ કશું આપતા નથી. પરંતુ અપ્રત્યક્ષ રૂપે સુદામાને એટલું બધું આપે છે કે સુદામા માની પણ શકતા નથી. આદર્શ મિત્રતાની ભેટ અપ્રત્યક્ષ પણ હોઈ શકે તે દર્શન કૃષ્ણ કરાવી શકે છે. કૃષ્ણ અર્જુનના સખા છે અને મહાભારતના યુદ્ધમાં તેના સારથિ પણ છે.

કૃષ્ણનું  બાળપણ વાંસળી સાથે સંકળાયેલું છે.  કૃષ્ણની વાંસળીની મોહિની અનેક કવિઓએ ગાઈ છે. આ વાંસળીએ માનવ હોય કે પશુ-પંખી, બધાં પર પોતાના કામણ કર્યા છે. કૃષ્ણની બાળલીલા, પરાક્રમો નાના બાળકો જ નહીં પણ મોટાઓનાં દિલ પણ હરી લે છે. દ્વારિકાધીશ કૃષ્ણ હરહંમેશ પાંડવોના સખા, સાથી કે હિતચિંતક તરીકે આપણે જોયા છે. દ્રૌપદીના ચીરહરણના પ્રસંગે, મહાભારતના યુદ્ધ પ્રસંગે કે યુદ્ધ પૂરું થયા બાદ અશ્વત્થામાના બ્રહ્માસ્ત્ર પ્રસંગે કૃષ્ણ પાંડવોની ઢાલ રહ્યા છે. પાર્થસારથી વિના પાર્થની કલ્પના અપૂર્ણ છે.

કૃષ્ણ જ્યાં પણ જતા, ત્યાં લોકો એમને પૂજતા, કલહ આપોઆપ શમી જતા અને ધર્મ માટે આધાર પ્રગટતો. કૃષ્ણનું જીવન કાર્ય વિશિષ્ટ હતું. ધર્મશીલોનું રક્ષણ, દુષ્ટાત્માઓને દંડ અને ધર્મની સ્થાપના.  કનૈયાલાલ મુનશીના શબ્દોમાં કૃષ્ણ ‘શાશ્વત ધર્મગોપ્તા’ હતા. यतो धर्म स्ततो जय:  કૃષ્ણની હાજરીમાં જીવનનું તેજ પ્રસરી જતું. તેમનું સ્મિત સૌને જીવનનું બળ આપતું. કૃષ્ણના ઉત્સાહનો પ્રવાહ પણ લોકો પર પડતો. કૃષ્ણનું વ્યક્તિત્વ તેમના મુકુટમાં ધારણ કરેલ મોરપિચ્છ સમાન છે. કૃષ્ણ એટલે આકર્ષણ, મોહિની રૂપ, સખા, પ્રેમી, રાજનીતિજ્ઞ, ગ્વાલ, રાજા ….અને ઘણું બધું.

કૃષ્ણ માત્ર પ્રણાલિકા ભંજક નથી , વિનોદી અને વ્યવહારકુશળ જ નથી,  કૃષ્ણ છે સામર્થ્ય અને સ્નેહ; કૃષ્ણ છે વાત્સલ્ય અને પ્રેમ. આપણી આંખો સમક્ષ એ જ મૂર્તિ પ્રસ્તુત છે…એ જ મોહિની…કૃષ્ણ એટલે જ મોહન…મનમોહન. ભગવદ ગીતાના પ્રવકતા, બાળકોથી લઈને મોટાઓ સુધી સૌના હૃદયમાં જે વસ્યા  છે  તે કૃષ્ણ આજના આધુનિક યુગમાં મેનેજમેન્ટના વર્ગોમાં અને કોર્પોરેટ  દુનિયામાં પણ માનીતા છે. કૃષ્ણ માત્ર નેતા નથી, તે છે યુગપુરુષ.  યુગપુરુષ માત્ર અંગત લાભના મોહને ત્યજીને એક એવા લક્ષ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમાં સર્વનું કલ્યાણ હોય.

કૃષ્ણ પ્રગટ થાય છે,  ધર્મની શ્રેષ્ઠ સમજ સાથે, ધર્મની પ્રચલિત માન્યતાઓથી વિપરીત. ધર્મ એ કેવળ આશા નથી, ક્રિયાકાંડ નથી; રોષ, લોભ કે ભયથી પ્રેરાઈને જે કંઈ થાય છે, એ પણ ધર્મ નથી. નિર્બળતાથી ઉપર ઊઠીને જાતને ઘડવાનો સંકલ્પ એ ધર્મ છે. અને એટલું જ બસ નથી. ધર્મ એ દર્શન , સંકલ્પ અને કર્તવ્ય  છે, જેનું દર્શન કૃષ્ણના જીવનમાં થાય છે.

પરંતુ જન્માષ્ટમીએ દર વર્ષે પ્રગટ થતા કૃષ્ણ એ ‘ગોવિંદા આલા રે આલા’ વાળા બાલ સ્વરૂપ શ્રીકૃષ્ણ છે જે આપણી સામાજિક ચેતના છે. આ કૃષ્ણ નથી મુત્સદ્દી કે રાજનીતિજ્ઞ કે નથી ગીતાના જ્ઞાનમય કૃષ્ણ. આ કૃષ્ણ એ કૃષ્ણનું એવું બાલ સ્વરૂપ છે, જે દરેકને આનંદવિભોર કરી દે છે. કૃષ્ણ અનેકવિધ રંગો ધરાવનાર વિભૂતિ છે પણ જન્માષ્ટમી એ ભક્ત હૃદયમાં વિરાજમાન કૃષ્ણ બાલકૃષ્ણ છે. તેનો સબંધ દિમાગ નહિ દિલ થી છે. મન કરતાં તે હૃદયની વિશેષ નજીક છે. જો આ બાલસ્વરૂપ કૃષ્ણ આપણા  હૃદયના ભાવોમાં વ્યક્ત થાય તો  કૃષ્ણ દૂર નથી, સાથે જ છે. કારણ કે કૃષ્ણ માત્ર વિભૂતિ નથી, અનુભૂતિ છે. આ અનુભૂતિ એ જ ભક્તિ, તેનો સાક્ષાત્કાર એ જ આપણા જીવનની ધન્યતા. આ અનુભૂતિ થાય ત્યારે દિલમાં કૃષ્ણ છવાશે, રોમરોમમાં આનંદ હશે, મનમાં બંસીનો વેણુનાદ હશે. આવી અનુભૂતિ અને કૃષ્ણમય કર્મયોગની સહુને શુભેચ્છા… જય શ્રીકૃષ્ણ.

રીટા જાની
27/08/2021

એક સિક્કો બે બાજુ:32) અફઘાનિસ્તાનની ગઈકાલ, આજ ને આવતીકાલ ..

ગયા અઠવાડીએ એક વિડિઓ ફરી ફરીને આપણે ટી વી માં અને સોસ્યલ મીડિયામાં જોતાં હતાં : તાલિબાનોએ અફઘાનિસ્તાન પર કબ્જો જમાવ્યો પછી લોકો દેશ છોડવા નાસભાગ કરતાં હતાં, પણ જયારે તેમનાથી દેશ છોડવો અશક્ય થઇ પડ્યું ત્યારે …. મા બાપ પોતાનાં બાળકોને કાબુલના એ એરપોર્ટની બહાર પેલી દીવાલની અંદર ઉભેલા અમેરિકન લશ્કરના માણસોને પોતાનાં પ્રાણથી પણ પ્યારાં બાળકો આપી દેતાં હતાં .. ભયન્કર ગર્દી , ભીડ અને ભયનું વાતાવરણ હતું ત્યારે – અરાજકતા પ્રવર્તતી હતી ત્યારે -કોઈ અજાણી વ્યક્તિને પોતાની દીકરીઓ જરૂરી પાસપોર્ટ અને ડોક્યુમેન્ટ્સ સાથે -કે કોઈ જ ડોક્યુમેન્ટ્સ વિના એમ જ – સાવ આમ મોકલતાં જોઈને આંખમાં પાણીઆવી ગયાં! સમગ્ર દેશમાં અરાજકતા પ્રવર્તે છે ત્યારે એ બાળકનું ભાવિ કેવું હશે એની પણ પરવા કર્યા વિના પોતાનો દિલનો ટુકડો આમ અળગો કરતાં મા અને બાપને શું વીતી હશે?
પેલી જૂની વાર્તા , જે આપણે નાનપણમાં ભણ્યાં હતાં તે આજ સુધી માત્ર કાલ્પનિક લાગતી હતી :
બે સ્ત્રીઓ એક બાળક માટે ઝગડતી હતી . એક સ્ત્રીએ કહ્યું કે આ મારું બાળક છે . બીજીએ જોર શોરથી પહેલી બાઈને કહ્યું ; જા જા જુઠ્ઠી , આ તો મારું બાળક છે !
પહેલી સ્ત્રીએ રડતાં , કરગરતાં કહ્યું , ‘બેન , આ તો મારું બાળક છે . મેં એને જન્મ આપ્યો છે !’
બીજી સ્ત્રીએ જોરથી કહ્યું , ‘અરે જા ! મેં એને જન્મ આપ્યો છે . આ મારું બાળક છે ..’ વાત છે કે ન્યાયાધીશ સુધી પહોંચી . એ સમયે વિજ્ઞાન એટલું એડવાન્સ નહોતું કે ડી એન એ ટેસ્ટ કરીને નક્કી કરી શકાય કે એ બાળક કોનું છે .એટલે ન્યાયાધિશ પણ નક્કી કરી શક્યા નહીં કે ખરેખર આ કોનું બાળક છે !
ત્યારે એમણે કહ્યું કે આ બાળકનાં બે ભાગ કરો અને બંને ને એક એક ટુકડો આપી દો.
પછી , જ્યાં સિપાઈ તલવાર લઈને બાળકનાં બે ટુકડા કરવા આગળ વધ્યો કે તરત જ પહેલી બાઈએ બૂમ પાડી; ‘ ઉભા રહો ! આ મારું બાળક નથી . તમે પેલી બહેનને જ આ બાળક આપી દો !’
આનંદથી વિજયના ભાવ સાથે બીજી બાઈ નજીક આવી અને બાળકને ઉપાડવા ગઈ ત્યાં જ ન્યાયાધીશે એને રોકી .પકડી ને એને જેલમાં નાખી દીધી ! ન્યાયાધીશે કહ્યું ,’ તું એની સાચી માતા હોઈ જ ના શકે . સાચી માતા બાળકને જીવાડવા ગમે તે કરે -‘ એ બાળક મારું નથી’ એમ કહીને પણ એ એને જીવાડે !
મિત્રો , એ તો માત્ર વાર્તા હતી . પણ એને પણ ઝાંખી પડે તેવી સત્ય ઘટનાઓ અફઘાનિસ્તાનમાં બની રહી છે ! મા બાપ પોતાની દીકરીઓને સારું જીવન મળશે એ આશાએ, એમને ગમે તે અજાણ્યા અમેરિકન લશ્કરના માણસને આપી દેતાં હતાં ! એમ કરતાંયે એમનું બાળક કોઈ ભય મુક્ત સલામત જગ્યાએ પહોંચે , એને સારું જીવન મળશે એની એમને ખાતરી છે !
હા , અફઘાનિસ્તાનમાં અત્યારે ભયન્કર પરિસ્થિતિ છે . માનવ જયારે અસંસ્કૃત અવસ્થામાં રહેતો હતો ત્યારે જે રીતે દુશ્મનને તલવારથી મારી નાંખતો, બાળકની સામે ગમ્મે તે અસામાજિક કૃત્ય કરતાં પણ અચકાતો નહીં , તેવી પ્રીમિટિવ અવસ્થામાં આજે તાલિબાનો વર્તી રહ્યા છે !! .
પણ આપણે તો આ આધુનિક યુગમાં જીવી રહ્યાં છીએ ને ?
વિશ્વમાં બીજી મહાસત્તાઓ કેમ કાંઈ કરતી નથી ?
તમે પૂછશો!
યુનાઇટેડ નેશન્સ કેમ ચૂપ છે ? તમને પ્રશ્ન થશે !
યુનાઇટેડ નેશન્સ એટલે વિશ્વનાં ઘણાં બધાં રાષ્ટ્રોનો સમૂહ . એ સૌ ભેગાં મળીને વિશ્વ શાંતિ અને અન્ય પ્રશ્નો ઉપર ચર્ચા કરે . પણ એમાં ચાઈના અને રશિયા જેવા કમ્યુનિશ રાષ્ટ્રો પણ છે પાકિસ્તાન અને સાઉદી અરેબિયા પણ છે . એમાં સરમુખત્યાર પણ છે . એ સૌની દ્રષ્ટિએ જે અયોગ્ય લાગે તો તેમાં વાંધો ઉઠાવાય .
વાચક મિત્રો !હવે તમને પ્રશ્ન થશે કે શું અફઘાનિસ્તાનમાં જે અમાનુષી કર્યો થઇ રહ્યાં છે તેનાથી શું એ રાષ્ટ્રોનાં પેટનું પાણીય હાલતું નથી ?
ચાલો , સિક્કાની બીજી બાજુનો અભ્યાસ કરીએ ..
આપણને જાણીને આશ્ચર્ય થાય કે તાલિબાનનોએ અફઘાનિસ્તાનમાં એક વખત લોકોનો વિશ્વાશ પણ જીત્યો હતો !
એ લોકોએ દેશની ભ્રષ્ટાચારી સરકારને ઉથલાવી ત્યાં રસ્તાઓ બનાવ્યા હતાં , ઉદ્યોગો સ્થાપ્યાં હતાં !!
તો ચાલો ,જરા જાણીએ કે કોણ છે આ તાલિબાન ? કેવી રીતે એ લોકો આટલાં મજબૂત બન્યાં?
વીસમી સદીના છેલ્લા દાયકામાં – ૧૯૯૦ ના દાયકામાં રશિયાએ જે કબ્જો જમાવ્યો હતો તે અમેરિકાની મદદથી સમગ્ર સોવિયેત રશિયા જ ભાંગી પડતાં અફઘાનિસ્તાનમાં સત્તા માટે જગા થઇ . એ અરસામાં પાકિસ્તાનની ઉત્તર સીમાએ પશ્તુન વિસ્તારમાં મુશ્લીમ મદરેસામાં બાળકોને મુસ્લિમ ધર્મનું શિક્ષણ અપાતું હતું .
ધર્મનું શિક્ષણ એ તો સારી વાત થઇ ! તમે કહેશો .
પણ આ વર્ગનાં લોકો ચુસ્ત મુસ્લિમ હતાં . સુન્ની મુસ્લિમ . તેઓ જુનવાણી , ચુસ્ત વિચારસરણી ધરાવતાં. તેઓને ત્યાંના અન્ય લિબરલ – સુધરેલ મુસ્લિમો સાથે સંઘર્ષ થવા મંડ્યો . ચુસ્ત વિચારધારા ધરાવતો એક દેશ સાઉદી અરેબિયા ! એ લોકો શરિયા કાયદામાં માને છે .. શરિયા લૉ સ્ત્રીઓને સ્વતંત્ર અધિકાર આપવાની વિરુદ્ધમાં છે . સ્ત્રી માત્ર પુરુષની પ્રોપર્ટી ગણાય ,એનું રક્ષણ કરવું , સાચવણી કરવી એ બધું પુરુષના પોતાના ઉપભોગ માટે , એ ફિલોસોફીમાં એ માને છે .તેને લીધે સ્ત્રી ઉપર ઘણાં બધાં રિસ્ટ્રિક્શન – બંધન આવી જાય છે આ કાયદામાં .
એમાં ચોરી કરનારના હાથ કાપી લેવામાં આવે . એ કાયદા પ્રમાણે પરસ્ત્રી સાથે વ્યવહાર કરનારને જાહેરમાં ફાંસી અપાય . એના આવા કડક કાયદાને લીધે અફઘાનિસ્તાનમાં ભયનું વાતાવરણ છતાં ભ્રષ્ટાચાર વગેરે ત્યારે તો બંધ થઇ ગયાં . લોકોને એક રીતે શાંતિ મળી . એમને સાથ આપવા સાઉદી અરેબિયા અને પાકિસ્તાને આ તાલિબાનોને શસ્ત્રો આપ્યાં. એમને પૈસા આપ્યાં . અને અમેરિકાએ રશિયા સામે લડવા એ લોકોને શિક્ષણ તો આપ્યું જ હતું !! આધુનિક શસ્ત્રો કેવી રીતે ચલાવવા તે આ કટ્ટર મુસ્લિમપંથીઓને અમેરિકાએ જ શીખવાડ્યું હતું …!
વિદ્યા દાન તો મહાન દાન ગણાય છે , પણ કોને વિદ્યા શીખવાડવી તેનાં પણ નીતિ નિયમો હોય છે – જે સુધરેલ દેશ અમેરિકા ભૂલી ગયો ! અથવા તો , કહો કે પોતાનાં સ્વાર્થ માટે અમેરિકાએ જ રાક્ષસ સેના ઉભી કરી !
ઉપનિષદની પેલી વાત યાદ આવે છે ?
ઉપનિષદ જ નહીં , પાંચ તંત્રમાં પણ એવી વાતો આવે છે જ્યાં પોતાની સંજીવની વિદ્યાર્થી બ્રાહ્મણ કોઈ રાખનાં ઢગલાને પાણી છાંટીને સજીવન કરે છે … બ્રાહ્મણને એમ કે જોઉં તો ખરો , મને આ સંજીવની વિદ્યા આવડી છે કે નહીં !
ને લો ; પાણી છાંટ્યું અને રાખમાંથી વાઘ જીવતો થયો !!!
પછીની વાર્તા તમને સમજાઈ ગઈ હશે ! વાઘે બ્રાહ્મણને જ ફાડી ખાધો !
અફઘાનિસ્તાનમાં શેરીઓમાં વાઘ ફરતાં થઇ ગયાં .. ને પછી એમને નાથવા અમેરિકાએ જ પાછું લશ્કર મોકલ્યું . વીસ વીસ વર્ષ સુધી અમેરિકાએ ત્યાં સૈન્ય રાખ્યું . અફઘાનિસ્તાનમાં લોકશાહી સ્થાપવા પ્રયત્ન કર્યો .. પણ આ તો ગાયના ચામડામાં ઉછરી રહેલ વાઘ હતો !! જ્યાં અમેરિકાએ લશ્કર પાછું ખેંચવા માંડ્યું કે વાઘ પાછો છતો થઇ ગયો !!
વિદ્યા પણ કોને શીખવાડવી એનાંયે નિયમ હોય છે
ચાણક્ય કહે છે કે કોઈની ભૂલોમાંથી શીખો , જીવનમાં બુદ્ધિ ભૂલો કરીને શીખવા જેટલો સમય તમારી પાસે નથી .
ઝેરીલા સાપને ઉછેરતી વખતે તમને ડંખ વાગી શકે છે તે યાદ રાખો !
અને અહીં તો એ ઝેરીલા સાપને જ દૂધ પીવડાવીને ઉછેર્યો છે !!
જો કે , સાવ હાથ હેઠાં રાખીને એ રાક્ષસોને એમ ઘુમવા દેવાય નહીં જ જ. તો શું થઇ શકે ?
જો કે તાલિબાનોએ કહ્યું છે કે તેઓ આ વખતે સ્ત્રીઓને ડ્રાંઇવિંગ કરવાની છૂટ આપશે . ભણવાની સંમતિ આપશે .. કાયદામાં સુધારા કરશે .. વગેરે વગેરે વાતો સંભળાય છે . અત્યારે તો પરિસ્થિતિ દયાજનક અને ભયજનક લાગે છે . માત્ર ભગવાન જ બચાવી શકે એ દેશની પ્રજાને !
ને હાલમાં વિશ્વની બે લોકશાહી મહા સત્તાઓ અમેરિકા અને ભારત – આપણી કર્મભૂમિ અને જન્મભૂમિ – પોતાની રીતે પોતાના દેશવાસીઓને રક્ષવા કમર કસી રહ્યાં છે સાથે એ દેશને ઉગારવાની પણ માનવીય જવાબદારી માટે ઘણાં રાષ્ટ્રો ખળભળી રહ્યાં છે ..
શું થશે અને શું કરીશકાય , અને શું કરવું લગભગ અશક્ય છે વગેરે વિષે આવતે અંકે વિચારીશું .
અસ્તુ !

સ્પંદન-31

હૃદયમાં નિર્દોષ વ્હાલનો ઝગમગાટ
આંખોમાં અમીરસ ભરેલો તરવરાટ
બાળપણની મધુરી યાદોનો સળવળાટ
મોંઘેરા મિલન થકી હાસ્ય ખિલખિલાટ
હોઠો પર ગમતાં ગીતોનો ગણગણાટ
મહેકે છે ઉષ્માભર્યા હેતનો મઘમઘાટ
ભાઈબહેનનો  રક્ષાબંધનનો થનગનાટ
જીવન સફર લાગણીએ જાય સરસરાટ.

જીવન છે પુષ્પ…અવનવા રંગો છલકાવે, પ્રતિદિન સુવાસ ફેલાવે. આ સુવાસ છે સંબંધોની. માણસ એકલો નથી, અટૂલો નથી તેનો એહસાસ પળ પળ થાય, ખુશીઓના વાવેતર થાય તો રંગોને, સુવાસને છલકાતાં કોઈ રોકી શકે નહીં અને જીવન આનંદથી છલકાતો ઉત્સવ બને.

પણ ઉત્સવ એટલે શું? ક્યારે એવું લાગે કે જીવન એક ઉત્સવ છે? માણસ એ માત્ર ભૌતિક જરૂરિયાતોથી જ આનંદ પામે છે તેમ નથી. માણસ એટલે તનની સાથે રહેલું મન. મન એ મનોભાવોનું વિશ્વ છે. જીવન રોજબરોજની ભાગદોડમાં એટલું વ્યસ્ત હોય છે કે તેને મનની વાત સાંભળવાનો જ અવસર હોતો નથી. માત્ર ભૌતિકતા જીવનને યાંત્રિક અને નીરસ બનાવે છે. એકધારું યંત્રમય જીવન અભિશાપ બને છે. આવા સંજોગોમાં ઉત્સવ જીવન પ્રાણ બને છે. ઉત્સવ દિલની લાગણીઓને વ્યક્ત થવાની તક આપે છે. નીરસ જીવન પૂર્ણતા તરફ પ્રગતિ કરે છે અને  રસમયતા તરફ ગતિ કરે છે. સમયાંતરે પ્રાપ્ત થતી આવી તકો એટલે ઉત્સવ.  ઉત્સવમાં લાગણીઓ વ્યક્ત થાય અને માનવસંબંધોની ઉષ્મા પ્રગટ થાય. આ વિચારને ધ્યાનમાં રાખી માનવ સમાજ વિશ્વમાં ઉત્સવ ઉજવતો રહ્યો છે. ભારતીય પરંપરાઓ તો સદીઓથી અને પૌરાણિક કાળથી ચાલી આવે છે.

અર્વાચીન જીવન કદાચ આધુનિક હશે પણ તેમાં એક સ્ટ્રેસ કે તાણ અનુભવનારા લોકોની સંખ્યા ઓછી નથી. ભૌતિકતા મનોભાવોને વ્યક્ત કરવામાં ટુંકી પડે છે. કૃત્રિમતાના લિબાસમાં કુદરતી આનંદ આવતો નથી. ટીવી પર પ્રવાસની સીરિયલ જોઈને સમુદ્રને જોઈ શકાય પણ સમુદ્રમાં નહાવાનો કે પગ પલાળીને આનંદિત થવાનો અવસર તેમાં મળતો નથી. આધુનિક વિજ્ઞાન ક્યારેક માનવીને મંગળના ગ્રહ પર વસતો કરી દે તો પણ વતનની માટીની સુગંધ સાથે વ્યક્ત થતા મનોભાવો ક્યારેય આપી શકે નહિ. ઔપચારિક સ્મિતથી છલકાતા સંબંધો પણ કુદરતી પ્રેમની ઉષ્મા આપવામાં અધૂરા હોય છે તે સહુનો અનુભવ છે. આથી જ ઉત્સવ એટલે એવો અવસર જે તનમાં ઉત્સાહ અને મનમાં આનંદ પ્રેરી શકે. આવા ઉત્સવો અવાર નવાર આવે અને જીવન એક ધબકાર અનુભવે. ભારતીય પરંપરામાં આવો એક ઉત્સવ એટલે જ રક્ષાબંધન.

         રક્ષાબંધન એટલે જ બહેન અને ભાઈના પવિત્ર પ્રેમ અને લાગણીનો ઉત્સવ. આ ઉત્સવ સામાજિક કરતાં કૌટુંબિક વિશેષ છે.  કુટુંબ એ સમાજનો પાયો છે.  કુટુંબનો પાયો છે આત્મીયતાની લાગણી.  કુટુંબ એ પુષ્પગુચ્છ છે અને તેની સુવાસ અને આત્મીયતા એ જ સમાજને શક્તિશાળી બનાવે છે. પરિવારની શક્તિ એટલે પરસ્પરનું ખેંચાણ અને આત્મીયતા. પરિવારની ડાળીના ફૂલ એટલે ભાઈ અને બહેન.  રક્ષાબંધન એટલે આ ડાળીના ફૂલોની સુવાસ. દર વર્ષે જ્યારે શ્રાવણ મહિનાની પૂર્ણિમા કે નાળિયેરી પૂર્ણિમાનો દિવસ હોય ત્યારે રક્ષાબંધન ઉજવાય છે. દરેક બહેન પ્રતિક્ષા કરે છે ભાઈની. આ દિવસે રક્ષા કે રાખડી બહેન ભાઈના હાથે બાંધે છે અને ભાઈના સુખ અને કલ્યાણની કામના કરીને અંતરના આશીર્વાદ આપે છે કે ભાઈની રક્ષા થાય. ભાઈ પણ આભારી થઈને પ્રેમથી બહેનને રક્ષાબંધનની ભેટ આપે છે. પરિવારનો સામૂહિક મેળો યોજાય છે, આનંદ અને ઉત્સાહ વાતાવરણમાં છવાય છે. અગાઉ તો ગામો નાનાં અને અંતર નજીક હતાં.  ભાઈ બહેન રૂબરૂ મળી આ ઉત્સવની ઉજવણી થતી. પરંતુ આધુનિક વિશ્વ ગતિશીલ છે. ભાઈ અને બહેન વચ્ચેના ભૌતિક અંતર વધ્યાં પણ જ્યાં મનની એકતા અને લાગણી હોય ત્યાં કોઈ અંતરાય હોતો નથી. આજે પણ રક્ષાબંધનનો દિવસ એટલે ભાઈબહેનના મિલનનો દિવસ. દરેક ભાઈ પોસ્ટમેન પાસેથી રાખડી ક્યારે આવે તેની વાટ જોતો હોય છે. બહેન પણ આ પ્રસંગ ભૂલતી નથી. જ્યાં ભૌતિક અંતર માઈલોનું હોય પણ લાગણીનું અંતર ન હોય ત્યાં હરહંમેશ આ દિવસ ગૌરવ અને પ્રેમ તથા આત્મીયતા સાથે ઉજવાય છે. ક્યારેક ભાઈ ન હોય કે ભાઈ ને બહેન ન હોય તો આંખોમાંથી આંસુ ટપકતાં વાર લાગતી નથી. આ આંસુ ભાવુકતાના હોય છે. બહેન કે ભાઈનો અભાવ આ દિવસે સહુને વરતાય છે. દિવસ કદાચ પુરો થાય પણ આત્મીયતાની સરવાણીઓ સુકાતી નથી. સમયનો પ્રવાહ વહે છે, જીવન ફરી તાલમય ગતિના ક્રમમાં ગોઠવાય છે. ઉત્સવની સુવાસ અનુભવાય છે.

સરિતાના જળ અને સમયની પ્રત્યેક પળ વહેતી હોય છે. સંસ્કૃતિ પણ સમયની સરવાણી છે. આપણા ઉત્સવો પણ પ્રાચીન સંસ્કૃતિ સાથે અને ઇતિહાસના સમયખંડો સાથે જોડાયેલા હોય છે. રક્ષાબંધનનો પ્રાચીન ઉલ્લેખ ઈન્દ્રાણીએ  ઇન્દ્રને બાંધેલ રક્ષાસૂત્રમાં જોવા મળે છે. બીજી કથા બલિરાજા અને લક્ષ્મીની પણ છે, જ્યારે લક્ષ્મીજીએ બલિરાજાને રક્ષાબંધન કરેલું.  એક રસપ્રદ કથા ભગવાન કૃષ્ણ અને દ્રૌપદીની પણ છે. જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણના હાથમાં ઇજા થતાં લોહી વહેતું હોય છે ત્યારે હાજર દ્રોપદી પોતાની સાડીનો છેડો ફાડી કૃષ્ણ ને પાટો બાંધે છે. કૃષ્ણ પણ દ્રોપદીના વસ્ત્રાહરણ સમયે ભાઈ બનીને પોતાની ફરજ નિભાવે છે અને સતત સાડીઓ પ્રદાન કરે છે.  વસ્ત્રાહરણની વિવશતામાં દ્રૌપદીની રક્ષા કરે છે. પુરાણકાળથી આગળ વધીએ તો ચિત્તોડની રાણી કર્ણાવતી પર જ્યારે ગુજરાતનો સુલતાન બહાદુરશાહ  આક્રમણ કરે છે ત્યારે  રાણી બાદશાહ હુમાયુને રાખડી મોકલે છે અને હુમાયુએ રક્ષા કરેલી તેવી વાત પ્રસિદ્ધ છે.  ભાઈ અને બહેનના સ્નેહને અમર કરતી કથાઓ ઉભરતી રહે છે. તાજેતરમાં લંડન સ્થિત ભારતીય મૂળની લેખિકા બિના બ્રિગ્સના બેસ્ટ સેલર  પુસ્તક “The Red Thread” માં પણ વસ્તુતઃ આ જ વિષયને લઈને વાસ્તવિક જીવનની પ્રેરણાદાયી વાતો ખૂબીપૂર્વક રજૂ થઈ છે.  

સમયના તાણાવાણા સાથે આગળ વધતું જીવન રક્ષાસૂત્રની મંગલકામનાઓ વ્યક્ત કરે છે. એક તરફ રાખડીનું બંધન અને બીજી તરફ બહેનના સંકટ સમયે રક્ષાનું વચન. વચન એ બંધન છે, પણ સ્નેહના ધાગાથી શોભતું આ બંધન – રક્ષાબંધન- એ છે જીવન ચંદન. ચંદનની આ શીતળ સુવાસિત મહેક સહુ ભાઈ બહેનના સ્નેહમાં મહેકે તેવી મંગલ કામના.

રીટા જાની
20/08/2021