ઓશો દર્શન -35. રીટા જાની

જીવન એટલે ક્ષણોની સમજણનો સરવાળો. મહાન પુરુષો કે શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનનો ઉદભવ જીવનની સાચી સમજમાંથી ઉદભવે છે. જીવનમાં શું કરવું અને શું ન કરવું તેવા બે માર્ગોની સાચી સમજણ એ જીવનની ચાવી છે. આ ચાવીથી સુંદર ભવિષ્યનું તાળું ખૂલે છે. આપણા સ્વપ્નો અને આપણો વ્યવહાર, સફળતાની સીડીનું રહસ્ય શું? સફળતાની સીડી સહુના માટે અલગ છે. આપણે સફળ થયા તેમ વિશ્વ તો કહે, પણ આપણું મન અને આત્મા કહે તો જ આપણે સફળ. જીવનની સમૃધ્ધિની વચ્ચે પણ કંઇક હજુ મેળવવાની કામના કે ઈચ્છા રહે તો તે તૃપ્તિ કે સંતોષ નથી, પણ અતૃપ્તિ છે. શ્રાવણની સરી ગયેલી ક્ષણોના તત્વજ્ઞાન અને આત્મચિંતનને એકત્ર કરીએ તો ક્ષણની સફળતા એ આત્મસંતોષ છે અને જીવનની સફળતા એ પણ આત્મસંતોષ છે. ભરપૂર જીવ્યાનો આનંદ, સૃષ્ટિને માણ્યાનો આનંદ અને વિશેષ પામવાની કામનામાંથી મુક્તિ એ સફળ જીવનનું રહસ્ય છે. આ રહસ્ય ધર્મોનું સત્વ છે.

ઓશો દર્શન અંતર્ગત ગત અંકમાં આપણે જોયું કે ‘જીવન જ ઈશ્વર છે’. આજે આ જ વિષય પર વધુ ઊંડાણથી વિચારીશું.
ઈશ્વરની ખોજ કરતા લોકો પૂછશે કે ઈશ્વર છે એની સાબિતી શું? ઓશો કહે છે કે જેઓ આ પ્રશ્ન પૂછે છે તેઓ બંધ આંખો રાખીને જ જીવન જીવે છે. નહિ તો ખીલતા ફૂલના હાસ્યમાં, કોકિલના કલરવમાં, મેઘધનુષના રંગોમાં, ખળખળ વહેતા ઝરણાંમાં, આસપાસ જ્યાં નજર નાખે ત્યાં ઈશ્વર જ ઈશ્વર છે. બને છે એવું કે જેઓ આંખો ખુલ્લી રાખીને જીવે છે તેમને આ બધી જગ્યાએ ઈશ્વર દેખાય છે. પ્રકૃતિ પર નજર નાખો અને તમને લાગશે કે જ્યાં નજર પડે ત્યાં કણ કણમાં પરમાત્મા છે. પણ તેમની મૂંઝવણ એ છે કે ઈશ્વરની સાબિતી તો બધે મળે છે પણ ઈશ્વર ખુદ ક્યાં ગુમ છે? માછલી સાગરમાં ડૂબકી મારે છે એમ આપણે પણ પરમાત્માના સાગરમાં ડૂબકી મારીએ છીએ. માછલી સાગરમાં સર્વત્ર પાણીનો અનુભવ કરે છે તે જ રીતે આપણે પણ સર્વત્ર પરમાત્માના પ્રેમને અનુભવી શકીએ છીએ. જરૂર છે તર્કને થોડો બાજુએ મૂકી જાગૃત થવાની, ચૈતન્યનો અહેસાસ કરવાની. ચૈતન્યનો જરા સરખો જ સ્પર્શ, તર્ક નહીં, પણ ધ્યાન- આપણને પરમાત્માના પ્રેમમાં તરબોળ કરી દેશે.

ઓશો સાગરના મોજાંના માધ્યમથી આ ગહન તત્વજ્ઞાનને સુપેરે સમજાવે છે. મોજાં સાગર વિના ન હોઈ શકે માટે સાગર એ મૂળ છે મોજાં આવે છે અને જાય છે, સાગર ન આવે છે ન જાય છે. મોજાં કદી જન્મે છે, કદી મટે છે. સાગર જન્મતો પણ નથી અને મટતો પણ નથી. આપણે એમ ન કહી શકીએ કે સાગર હતો, સાગર સદાય છે, સાગર વર્તમાન છે. એ જ રીતે ભવિષ્યકાળ અને ભૂતકાળ આપણા કાળ છે. પરમાત્મા હંમેશા વર્તમાનમાં છે. ઈશ્વર હતા અથવા ઈશ્વર હશે એમ કહેવાનો કોઈ અર્થ નથી, ઈશ્વર છે. સાગર અને મોજું એક છે, તેમ છતાં મોજાં ઉઠે છે અને પડે છે. પરમાત્મા અને આપણે પણ એક છીએ, આપણે આવીએ છીએ અને જઈએ છીએ. એનો અર્થ એ નથી કે આપણે પરમાત્માથી અલગ છીએ. મોજું પણ ક્યાં સાગરથી અલગ છે? કોઈ મોજું એકલું ઉઠતું નથી, કરોડો મોજાંની જાળમાં પેદા થાય છે. તેને ચારે તરફ મોજાં દેખાય છે, સાગર દેખાતો નથી. આપણને પણ મનુષ્ય, વૃક્ષો, પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ દેખાય છે, પરમાત્મા દેખાતા નથી. ધ્યાન એ અંદર ઉતારવાની કળા છે, જેમાં આપણને ખબર પડે છે કે હું સાગરનું મોજું નથી, સાગર છું. એ અનુભૂતિ બાદ જીવનનો અર્થ જ બદલાઈ જશે, કારણ કે મટવાનો કે મરવાનો કોઈ ડર રહેશે જ નહીં, કારણ કે સાગર કદી નથી મટતો. દરેક માણસ મરણથી ભયભીત છે, એને ખબર જ નથી કે નીચે કંઈક છે જે મરી જ શકતું નથી. આ વાતની ખબર પડી જાય તો ભય સમાપ્ત થઈ જશે, નષ્ટ થઈ જશે. જીવન જીવવાની મજા કંઈ જુદી થઈ જશે. કારણ કે ત્યારે આપણે મોજાંની જેમ નહીં, સાગરની જેમ રહીશું; માણસની જેમ નહીં, પરમાત્માની જેમ રહીશું.

પરમાત્માની જેમ રહેવું એટલે ઐશ્વર્યમાં રહેવું. ઈશ્વરનો અર્થ છે- માલિક. બધું ઐશ્વર્ય જેનું છે, તેની સાથે ઐકયનો અનુભવ કરવો. સન્યાસી તે નથી, જેણે ઘર છોડી દીધું છે, જેને માટે બધાંના ઘર પોતાના થઈ ગયા તે સન્યાસી. સન્યાસી એ નથી જેણે પોતાનો પરિવાર છોડી દીધો, પણ સમગ્ર જગતનો પરિવાર તેનો પોતાનો થઈ ગયો. જેવું મોજું નીચે ઉતરે છે, તે સાગરને મળી જાય છે અને તેને ખબર પડે છે કે બધા મોજાં સાગરના જ છે. સવાલ તમામ લહેરના અલગ અસ્તિત્વના છે, જવાબ બધાં સાગરમાં છે. જ્યારે લહેર સાગરમાં સમાઈ જાય છે, તો સવાલ ખોવાઈ જાય છે. કબીર કહે છે કે શોધતાં શોધતાં હું પોતે જ ખોવાઈ ગયો અને જ્યારે ખુદ ખોવાઈ ગયો ત્યારે એ મળી ગયો, જેની હું શોધ કરતો હતો. લહેરની અને સાગરની મુલાકાત ક્યારેય થતી નથી પણ લહેર અને સાગરનું મિલન થાય છે. જે લોકો જ્ઞાની છે તેઓ એવા લોકો નથી, જેમને બધા સવાલોના જવાબ મળી ગયા. તેઓ એવા લોકો છે જેમની પાસે કોઈ સવાલ જ ન રહ્યો. ધ્યાન એ સવાલોની ખતમ કરી દેવાની પ્રક્રિયા છે. મન એ આનંદમાં પહોંચી જાય છે, જેમાં આપણે એવી રીતે લીન થઈ જઈએ છીએ કે સવાલ પૂછીને પણ એને ખંડિત કરવાની હિંમત આપણે નહીં કરીએ. અંધ વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણતો નથી, તો પ્રકાશના સંબંધમાં યોગ્ય સવાલ કઈ રીતે પૂછી શકે? દ્રષ્ટીવાળો વ્યક્તિ પ્રકાશ વિશે જાણે છે, માટે સવાલ પૂછવાની કોઈ જરૂર નથી. જ્ઞાન એ સવાલના જવાબ નથી. જ્ઞાન સવાલોનો અભાવ છે. ધ્યાન એ પ્રયોગ છે, જ્યાં બધું અનુપસ્થિત થઈ જાય છે અને લહેર ધીરેથી ઉતરીને સાગર સાથે એક થઈ જાય છે.

જિંદગી વહેણ છે, મહાનતા તરફની યાત્રા છે, વિરાટ તરફની મંઝિલ છે. નદી સાગરમાં ખોવાઈ જાય તો સાગર બની જાય છે. પણ જો સાગરમાં જવાનો ઇનકાર કરી દે તો પછી તળાવ કે ખાબોચિયું બનીને મર્યાદિત બની જાય છે, તેને સાગરનું મહાજીવન મળી શકતું નથી. માણસ બીજ છે, પરમાત્મા વૃક્ષ છે. જેમ બીજ તૂટીને વૃક્ષ બની જાય છે, તેમજ માણસ જ્યારે તૂટવાની હિંમત એકઠી કરી લે તો પરમાત્મા બની જાય છે. ધ્યાન વિલીન થવાની ક્રિયા છે, પોતાના મૂળ સ્ત્રોતમાં પોતાને ખોવાની ક્રિયા છે. ઘરની બહાર સુરજ ઉગ્યો છે અને ઘરમાં અંધકાર છે કારણ કે દરવાજા બંધ છે સૂરજના કિરણો અંદર લાવવા હોય તો ફક્ત દરવાજા ખોલવાની જરૂર છે. એ કિરણોને પકડીને આપણે અંદર નહીં લાવી શકીએ. એ જ રીતે પરમાત્માની અનંત શક્તિઓને પ્રાપ્ત કરવા આપણે વચ્ચે નહીં ઊભા રહીએ, તો એ આપણને સરળતાથી પ્રાપ્ત થશે. જીવન જેવું છે, તેવું સ્વીકાર્ય બને, સ્વીકારનું દ્વાર ખુલે, તો શાંતિનો સાગર અંદર પ્રવેશી જશે. જ્યારે સાક્ષી કે દ્રષ્ટા બની જઈએ ત્યારે ધીરે ધીરે અંદરના દ્વાર ખુલી જશે, શાંતિ વરસી પડશે, પ્રકાશ છવાઈ જશે, આનંદના ઝરણાં ફૂટી નીકળશે, જે રોમે રોમને પુલકિત કરી દેશે. આ શાંતિમાં, આ આનંદમાં, આ પ્રકાશમાં પરમાત્માનો અનુભવ ઉપલબ્ધ થશે, ચારે તરફ એની હાજરીની પ્રતીતિ થશે.

રીટા જાની
30/09/2022

ઓશો દર્શન-34. રીટા જાની

ગુજરાતના ખ્યાતનામ ચિંતક અને લબ્ઘ પ્રતિષ્ઠિત વક્તા શ્રી ગુણવંત શાહ ઓશોને પીડા મુક્તિનો પયગંબર ગણાવે છે. જ્ઞાનયોગની ચરમ સીમાએ ભારતીય પરંપરા મુજબ આપણને એક આચાર્ય મળતો હોય છે, ધર્મયોગની ચરમ સીમાએ એક યોગી અને ભક્તિની ચરમ સીમાએ એક ભક્ત મળતો હોય છે. આચાર્ય,યોગી અને સંત આવા ત્રણેયનું ત્રિવેણીતીર્થ રચાય એને ભારતીય પરંપરામાં ઋષિ કહેવામાં આવે છે. એ અર્થમાં ઓશો આજની સદીના મહાન ઋષિ હતા. તેમની વાણી એ સાક્ષાત કવિતા હતી. તેમનું વ્યક્તિત્વ અને અસ્તિત્વ કવિતામય હતું. તેમના અસ્તિત્વમાં કવિતાનો લય અને લયની કવિતા બંને પ્રગટ થતા હતા. આવા અસ્તિત્વને સમજવા માટે થોડા ઉંડા વિચાર જરૂર છે.

સત્ય શું છે? ક્યાં છે? કઈ રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે? શા માટે સત્યનો આ જ માર્ગ મેં પસંદ કર્યો? આના જવાબ તમારી પોતાની વિચારણા કે અનુભૂતિમાંથી આવેલા હોવા જોઈએ. શ્રદ્ધા પોતાની હોવી જોઈએ.તમારા વિચાર અને અનુભવમાંથી પ્રગટેલી હોવી જોઈએ તો તે તમારા જીવનમાં સુગંધ લાવશે. જો એવું ન બને તો સમજવું કે તે અંધશ્રદ્ધા છે. તમારા પ્રયત્નોથી કદાચ પરમાત્મા નહીં મળે પણ તેનાથી દ્વાર ઉપરના તાળા જરૂર ખુલશે. એ દરવાજા ક્યારેય ખુલ્યા ન હતા, માટે દિવાલ જેવા લાગતા હતા. પણ વિધિરુપી ચાવી દ્વારા તાળા ખોલશો તો દરવાજો ખુલતા પરમાત્મા પ્રાપ્ત થશે. ઓશો કહે છે કે ઈશ્વરને બીજે ક્યાંય શોધવા જવાની જરૂર નથી. આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે જોઇશું કે ‘જીવન એ જ ઈશ્વર’ છે.

ગણિતમાં જેમ સૂત્રો હોય છે, તે રીતે જીવનના ગણિતમાં પણ અદભુત સૂત્રો હોય છે. તેનું પહેલું રહસ્યમય સૂત્ર છે કે અહીં જે સૌથી વધારે નજીક છે તે દેખાતું નથી. હું જે સ્વયં છું તેનું સ્મરણ થતું નથી. પરમાત્મા આપણી સૌથી વધારે નિકટ છે એટલા માટે સાવ જ ભુલાઈ ગયા છે. પરમાત્માને શોધવા આપણે બહાર જઈએ છીએ- હિમાલય, કાશી,મક્કા, મદીના જઈએ છીએ. બીજી જગ્યાએ જઈ શોધીએ છીએ. જે ઉપલબ્ધ છે, તેનો પત્તો લાગતો નથી અને જે દૂર છે, તેની શોધ ચાલે છે. જે નથી મળ્યું તેના માટે તરફડીએ છીએ અને જે મળેલું છે તેને યાદ કરતા નથી.

જીવનના ગણિતનું બીજું સૂત્ર એ છે કે જ્યાંથી આપણે આવીએ છીએ ત્યાં જ આપણે પાછા ફરીને જઈએ છીએ. પ્રભુ કહીએ, ઈશ્વર કહીએ કે પરમાત્મા – જે આપણો મૂળ સ્ત્રોત છે, જે જીવન જ છે. ઓશો કહે છે કે પરમાત્માને જીવનથી અલગ વિચારવા એ મોટી ભૂલ છે. અસલમાં જીવન જેની પાસેથી આપણને મળ્યું છે તેને જ પાછું આપી દેવું પડે છે. જ્યાંથી આવતા હોઇશું ત્યાં જ આપણે ખોવાવાનું છે. લહેર સાગરમાંથી ઉઠશે તો સાગરમાં જ વિલીન થશે. તોફાન અને આંધી હવામાંથી ઉઠશે તો હવામાં જ વીખેરાઈ જશે. વૃક્ષ માટીમાંથી પેદા થશે, ફૂલ ખીલશે તો ફરી માટીમાં જ પડીને ખોવાઈ જશે. પરમાત્માની શોધ નથી કરવાની માત્ર યાદ કરવાના છે જેને આપણે પ્રભુ સ્મરણ કહીએ છીએ.

ઈશ્વરની સર્જનાત્મકતા અદભુત અને મૌલિક છે. તે નિરંતર નવું કરતો રહે છે. એક એક માણસ અનોખો અને અદ્વિતીય છે, એટલું જ નહીં ઝાડ, પાન, પશુ, પંખી-ક્યાંય પણ પુનરુકિત બિલકુલ નથી. આપણે આપણી માતા પાસેથી શરીર મેળવવીએ છીએ તો એ આપણને ક્યારેય ભૂલતી નથી. જ્યારે ઈશ્વર પાસેથી તો આપણું સમગ્ર વ્યક્તિત્વ આપણું, ચૈતન્ય આવે છે, તો તે આપણને કેમ ભૂલે? બને છે એવું કે પરમાત્માએ કેટલી વાર દ્વાર ખટખટાવ્યા, પરંતુ આપણે તો વ્યસ્ત હતા આપણા કામકાજમાં, આપણે વ્યસ્ત હતા પૂજામાં, ઘંટડી હલાવવામાં, આરતી કરવામાં, ને પરમાત્માનો પોકાર આપણે સાંભળ્યો જ નહીં.

પરમાત્માનો પોકાર સાંભળવા ધ્યાન કરવું જરૂરી છે. ઓશો ધ્યાનને વ્યાખ્યાયિત કરી તેના ચાર પ્રયોગ બતાવે છે. ધ્યાનનો અર્થ છે સમર્પણ, પોતાને પૂરી રીતે પરમાત્માના હાથમાં છોડી દેવું તે. ધ્યાન કોઈ ક્રિયા નથી, કંઈ પણ ન કરવું તે ધ્યાન છે. તેમાં જાણીને પાછા ફરવાનું છે. જ્યારે માણસ મૃત્યુ પામે ત્યારે જાણ્યા વિના પાછો ફરી જાય છે. જ્યારે ધ્યાનમાં જાણીને પાછા ફરવાનું છે. જાણીને પોતાના મૂળ સ્ત્રોતમાં ખોવાઈ જવાનું છે, જેથી આપણને ખબર પડે કે એ શું છે અને આપણે શું છીએ.

પહેલો પ્રયોગ- વહેવાનો પ્રયોગ. જ્યારે કોઈ તરે છે ત્યારે તે કંઈક કરે છે, તેને કિનારે પહોંચવું છે, તેને પોતાનો રસ્તો છે. જ્યારે વહેવાની સાથે નદી જ્યાં લઈ જાય ત્યાં જ તેની મંઝિલ છે. સમર્પણનો પહેલો અર્થ છે કે જીવનની સાથે વહી જવું. માટે ધ્યાનનું પહેલું પગથિયું છે -વહેવાનો અનુભવ. જે રીતે કોઈ સૂકું પાંદડું નદીમાં પડ્યું હોય તેમ કોઈ પ્રયાસ વગર નદીમાં પડી રહો. કોઈ જ તણાવ નહિ રહે. માટે એકદમ શાંતિનો અનુભવ થશે, આનંદ પ્રગટ થશે, બધી ચિંતાઓ નષ્ટ થશે, મન શાંત બનશે, શીતળતા અને તાજગી અંદર પ્રવેશ કરશે, મન હળવાપણું અનુભવશે -બિલકુલ ભાર વગરનું, પ્રફુલ્લિત અને સ્વચ્છ બની જશે.

બીજું પગથિયું છે -મટી જવાનું, સમાપ્ત થઈ જવાનું. ઓશો કહે છે કે આ પ્રયોગમાં પોતાની જાતને ચિતામાં બળી જતી જુઓ. જે બળી શકે છે, તે બળી જશે અને જે ન બળી શકે તેની તો આપણે ઓળખાણ કરવી છે. એનો બરાબર રીતે અનુભવ કરી લો. બિંદુ સાગરમાં ખોવાઈને સાગર બની જાય છે, નાનામાંથી વિરાટ બની જાય છે. સીમાડા તોડીએ તો જ અસીમ થઈ શકાય. સ્વેચ્છાથી લાવવામાં આવેલા મૃત્યુનું નામ ધ્યાન છે.

ત્રીજો પ્રયોગ છે તથાતા, જેનો અર્થ છે ચીજો જેવી છે, તેવી છે. તેની સામે કોઈ વિરોધ નથી. જિંદગી જેવી છે, તેવી અમને સ્વીકાર્ય છે. સંપૂર્ણ સ્વીકૃતિ, તેમાં કોઈ ફેરફાર કરવાની ઈચ્છા નથી. આ પરિસ્થિતિમાં બાળક રડતું હોય, કૂતરું ભસતું હોય, વાહનનો ઘોંઘાટ હોય કે પંખીઓનો કલરવ હોય – કશું જ ખલેલ પહોંચાડતું નથી. ચિત્તની બધી જ અશાંતિ ખોવાઈ જાય છે. જે કંઈ થઈ રહ્યું છે, તેમાં અમે રાજી છીએ; ગરમી, ઠંડી, શોરબકોર કોઈનો વિરોધ નથી. જે કંઈ થઈ રહ્યું છે, તે શુભ છે, સુંદર છે. ત્યારે આખું જગત પ્રીતિકર હોવાનો અનુભવ થાય છે અને એ જ પ્રેમના દ્વારમાંથી પરમાત્માનું આગમન થાય છે. જે જિંદગીનો પૂરી રીતે સ્વીકાર કરે છે, તેને જિંદગી કદી પણ ચોટ નથી પહોંચાડી શકતી.

ધ્યાનના ચોથા પગથિયામાં ઉપરના ત્રણેય પ્રયોગને એક સાથે કરવના છે. શરીરને શિથિલ છોડી દો. અંદર ગહન શાંતિ છવાઈ જશે. શ્વાસ શાંત થતા જશે, શરીર ખોવાઈ જશે. માત્ર જ્ઞાતા- સાક્ષી બની રહો, સ્વીકારભાવમાં લીન થઈ જાઓ. સર્વ સ્વીકૃતિથી ધીરે ધીરે અંદર શૂન્ય થઈ જશે અને પ્રભુનો સાક્ષાત્કાર થશે. જાણતા રહો, સાંભળતા રહો, ઓળખતા રહો, સર્વ સ્વીકારથી ભરેલા, ખોવાઈ જાઓ, વહી જાઓ, છોડી દો, અસ્તિત્વમાં પૂરી રીતે લીન થઈ જાઓ. તે શૂન્ય મનમાં આનંદના ઝરણાં ફૂટી નીકળશે, આનંદની વીણા વાગવા લાગશે, આનંદનો દીવો પ્રગટી જશે, મન શીતળતા અને આનંદથી ભરાઇ જશે. આ મનના ઊંડાણમાં ધ્યાનની ધારા વહેતી રહેશે; પરમ શાંતિ, અપાર આનંદ આપની અંદર સરકતા રહેશે, શાંત, આનંદથી ભરેલા ચિત્તમાં પ્રભુની હાજરીની અનુભૂતિ થશે.

રીટા જાની
23/09/2022

ઓશો દર્શન-33. રીટા જાની

અસ્તિત્વ એક પડકાર છે. ખુશનુમા સવાર, બળબળતી બપોર અને સોહામણી સાંજના પરિબળો જ્યારે રાત્રિના અંધકારને સ્વીકારવાની વાસ્તવિકતાઓને અવગણે છે, અપેક્ષાઓના કદમ વાસ્તવિકતાની મંઝિલોને પાર કરવામાં અધૂરપ અનુભવે છે, રસ્તાના વળાંકે શું હશે તેનો ડર લાગે છે. ભવિષ્યના ગર્ભમાં શું છુપાયેલું હશે તેનો ભય રહે છે. ભય એ એવી વસ્તુ છે જે માણસને બાંધે છે, મર્યાદિત કરે છે.

અનિશ્ચિતતામાં જીવવું સાહસ છે. અસ્તિત્વ અનિશ્ચિત છે પણ આપણે સિદ્ધાંતો અને માન્યતાઓનો સહારો લઈને નિશ્ચિતતાનો ભ્રમ ઉભો કરીએ છીએ, અજાગૃત અવસ્થામાં જીવીએ છીએ. અનિશ્ચિતતામાં જાગૃત બનીને જીવવું, વર્તમાનમાં જીવવું એ સાહસ છે. ઓશો કહે છે કે અનિશ્ચિતતાને અજાયબી સમજો. અસલામતીને મુક્તિ સમજો. કોઈ નવીન બાબત દ્વાર ખટખટાવે તો તેનું સ્વાગત કરવું તે સાહસપૂર્ણ જીવવાની શૈલી છે. આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે ઓશોના ‘સાહસ’ પરના ચિંતનને માણીશું.

રોજિંદી જિંદગીમાં સલામતી શોધતો માનવી નવી તક અને નવા સ્વપ્નને સિદ્ધ કરવાનો અવસર સાહસના અભાવે ગુમાવે છે. સુરક્ષાની કિલ્લેબંધીમાંથી આગળ ડગ ભરવાનું જોખમ ઉઠાવવા તે તૈયાર નથી. પરિણામે આવેલી તકને પોતાના હાથમાંથી ગુમાવી દે છે અને સ્વપ્નોનું બલિદાન દેવાઈ જાય છે.

જીવનમાં કશું જ નિશ્ચિત કે પૂર્વનિર્ધારિત નથી. જીવન અનિશ્ચિતતા અને આશ્ચર્યોથી ભરપુર છે અને એ જ છે એનું સૌંદર્ય! આગળની ક્ષણે શું થશે તે કોઈ કહી શકતું નથી. અનિશ્ચિત રહેવાની તૈયારી એટલે જ હિંમત. અસલામતી જીવનનો અવિભાજ્ય ભાગ છે, જે જીવનને મુક્ત બનાવે છે અને સતત અજાયબીમાં રાખે છે. ભય મોજુદ હોવા છતાં અજાણ્યાપણાનો પડકાર ઝીલવો એટલે હિંમત. જોખમ ઉઠાવનાર વ્યક્તિ જીવનમાં પરિપક્વતા અને વિકાસને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિએ સાહસિક બનવું જરૂરી છે, અપરિચિત બાબત માટે તૈયાર રહેવું જરૂરી છે. એકવાર મુક્તિ અને નિર્ભયતાનો સ્વાદ ચાખવા મળે ત્યારબાદ કદી પસ્તાવો કરવો પડતો નથી કારણ કે તે જાણી જાય છે કે ઉત્તમ રીતે જીવવું એટલે શું.

નવીન વસ્તુનો તમે સમગ્રતાથી સ્વીકાર કરશો તો તે તમને પરિવર્તિત કરી શકશે. તમે તેનો સ્વીકાર કરો તો તમે ફૂલની જેમ ખીલશો અને જો ઇનકાર કરશો તો પથ્થર જેવા મૃત રહેશો. નવજીવનનો સાચો અર્થ એ છે કે તમે માનસિક સ્મૃતિથી મુક્ત બનો. સ્મૃતિ સત્ય નથી કેમકે સત્ય હંમેશા જીવંત હોય છે. જેથી જે હયાત નથી તેનું નામ છે સ્મૃતિ, જે આભાસી વિશ્વનું સર્જન કરી આપણને કેદ કરે છે. ‘હું’ અથવા ‘અહમ’ તરીકે ઓળખાતી ગ્રંથિને સ્મૃતિ જ પેદા કરે છે. અસ્તિત્વને કોઈ ભય નથી માટે તમે નથી ડરતા પણ કૃત્રિમ આપખુદ અહમ મૃત્યુથી અતિશય ફફડતો હોય છે. માટે જ નવીન વસ્તુને તમે રાજી ખુશીથી સ્વીકારી શકતા નથી. સ્મૃતિ તો ચેતનામાં આવેલી એક ચીજ છે, જ્યારે ચેતના તો તમે પોતે જ છો. નવીનતા એ ઈશ્વરનો સંદેશવાહક છે, તેને અનુસરો તો તમારું જીવન સમૃદ્ધ બની જશે અને કેદ રહેલો વૈભવ એક દિવસ મુક્ત કરવાને તમે સક્ષમ થઈ શકશો. કર્મની ફિલસૂફી એ છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ કે પરિબળ તમને કાંઈ જ કરતું નથી. માટે યોગ્ય સમયની રાહ જોવાની જરૂર નથી, હિંમત સાથે કૂદી પડવાની જરૂર છે.

ઓશો કહે છે કે અંધકાર સાથે બાથ ભરી તેને પરાજિત ન કરી શકાય. એ માટે પ્રકાશ અંગે કંઈક કરવું પડે. એ જ રીતે ભય સાથે ઝગડવાથી ભય દૂર નહીં થાય, એ તમને પાગલ બનાવશે. ભયને દૂર કરવા બિનશરતી પ્રેમ કરો. કોઈ સોદાબાજી નહિ, પણ હૃદયની પૂર્ણતાથી પ્રેમ કરો. ભય વિનાશાત્મક છે, જ્યારે પ્રેમ સર્જનાત્મક શક્તિ છે. પ્રેમ પ્રકાશ છે અને ભય અંધકાર છે. ઓશો પ્રેમના ચાર તબક્કા ગણાવે છે – પ્રથમ શારીરિક, બીજો માનસિક, ત્રીજો સમસ્તના પ્રેમમાં હોવું એટલે પ્રાર્થના. પ્રાર્થના એ પ્રેમની શક્તિ છે, જે બિલકુલ સહજ હોવી જરૂરી છે. હૃદયથી હૃદયનો સંવાદ થવો જોઈએ. હૃદય ખુલ્લું થાય ત્યારે સમગ્ર જગત પ્રતિસાદ આપવા તત્પર બનશે. અને ચોથો તબક્કો છે ધ્યાન. પ્રત્યેક તબક્કે ભય અદ્રશ્ય થતો રહે છે અને તમને જીવનમાં મુક્તિ અને સહજતા પ્રાપ્ત થાય છે.

પ્રેમનો વિરોધી ધિક્કાર નહીં પણ ભય છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિસ્તરે છે, ભયમાં સંકોચાય છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ ખુલે છે, ભયમાં બંધિયાર બને છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિશ્વાસ મૂકે છે, ભયમાં શંકા કરે છે. પ્રેમમાં વ્યક્તિ વિલીન થઈ જાય છે, ભયમાં એકાકી બને છે. તમારા આંતરિક આકાશને ઓળખી લો એ જ છે પ્રેમ. શરીરને ટકવા માટે જેમ શ્વાસની જરૂર પડે તેમ આત્માને ટકવા માટે પ્રેમની જરૂર પડે છે. જ્યારે હૃદય ખરેખર ભરેલું હોય, ત્યારે શબ્દો ખરી પડે છે અને કેવળ શાંતિ જ માધ્યમ બને છે. ત્યારે તમે બ્રહ્માંડ સાથે એક થઈ જાવ છો. આ એકાત્મતા એટલે જ ધ્યાન – વ્યાપક શુદ્ધતા, નિર્દોષતા અને પવિત્રતા.

‘હું કોણ છું?’ એ પ્રશ્નનો ઉત્તર અન્ય કોઈ ન આપી શકે. ધ્યાનની તમામ પદ્ધતિઓ ખોટાને નષ્ટ કરવામાં સહાયરૂપ છે. ધ્યાન એટલે શાંત અને એકાકી રહેવાની હિંમત, એક નવીન જીવંતતા, નવું સૌંદર્ય, નવીન પ્રકારની બુદ્ધિનો તમને અનુભવ થશે. તે કોઈ પાસેથી ઉછીની ન લઈ શકાય, તમારી અંદર જ તે વિકસી હશે. તમારા જીવનમાં જ તેના મૂળ હશે. તમે કાયર નહીં હોય તો તેની પર ફળ આવશે, ફૂલો આવશે. કાલની કોઈને ખબર નથી. તમારા અસલ અસ્તિત્વને પામ્યા વિના મૃત્યુ ન પામો.

કુલ છ ઇન્દ્રિયો હોય છે જેમાં પાંચ બાહ્ય હોય છે, જે આપણને જગત વિશે જણાવે છે. પણ છઠ્ઠી ઇન્દ્રિય આંતરિક છે, જે તમને તમારા વિશે તેમજ વસ્તુઓના અંતિમ સ્ત્રોત વિશે કહે છે. ધ્યાન એટલે આ આંતરિક ઇન્દ્રિયની, આંતરસૂઝની શોધ. લોકોના અભિપ્રાય ઉપર આધારિત રહી આપણે આંતરસૂઝનો માર્ગ ભૂલી ગયા છીએ. તમામ સુંદર અને દિવ્ય વસ્તુઓ તેના થકી જ અનુભવી શકાશે. બીજાના અભિપ્રાયથી પ્રભાવિત થવાના બદલે પોતાના અનુભવ ઉપર વિશ્વાસ કરો. સ્વામી વિવેકાનંદ રામકૃષ્ણ પાસે જઈને કહે છે કે ઈશ્વર ક્યાંય છે જ નહિ. આ માટે તેઓએ તાર્કિક દલીલો અને પુરાવા રજૂ કર્યા. ત્યારે રામકૃષ્ણ પરમહંસે કહ્યું કે તમારી દલીલો તો સુંદર છે પણ મારી આંતરસૂઝ કહે છે કે ઈશ્વર છે. અને તેમણે વિવેકાનંદને અનુભવ કરાવ્યો. ગુલાબના ફૂલને કે ચંદ્ર ને જોઈને યાંત્રિક રીતે આ સુંદર છે એમ ન કહો, પણ આંતરસૂઝથી એને પ્રાપ્ત કરો. જે ક્ષણે તમે લોકોના અભિપ્રાયના ભયથી મુક્ત થાવ છો, ત્યારે તમે ઘેંટુ મટીને સિંહ બની જાવ છો. દુનિયાની પરવા કર્યા વિના તમે જેવા છો તેવા – હળવા ફૂલ, તણાવ મુક્ત, આડંબરથી મુક્ત બની જાવ.

જોખમપૂર્વક જીવવું એટલે ખરેખર જીવી જવું. જીવન તો જોખમમાં જ ખીલે છે, નહીં કે સલામતી કે સુરક્ષામાં. માના ગર્ભમાં બાળક રક્ષિત હોય છે પરંતુ જીવવા માટે આ તમામ સુરક્ષા, કવચ અને રક્ષણમાંથી બહાર આવીએ પછી જ આ બહોળા, અનંત વિશ્વને પામી શકાય. અહમના કોચલામાંથી બહાર નીકળીએ તો તમારી અંદર એક તાજગીસભર, ભૂતકાળથી ખરડાયા વિનાનું અસ્તિત્વ ઉદ્ભવશે અને તમે કોઈપણ સીમા વિના અનંત સુધી જોઈ શકશો.

ઓશો કહે છે કે પૂર્વના લોકો નિષ્ફળ ગયા છે કારણ કે તેમણે પ્રેમ વિના ધ્યાન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. પશ્ચિમના લોકો નિષ્ફળ ગયા છે કારણ કે તેમણે ધ્યાન વિના પ્રેમ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ઓશો ધ્યાન વત્તા પ્રેમની મહત્તા ગાય છે. પોતાની જાત સાથે નિખાલસ અને પ્રામાણિક બનીને રહો. ઘરેડમાંથી બહાર નીકળી ખુદના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરો. તમારી જવાબદારી કેવળ તમારી પોતાની તરફ છે. ભયને વિલીન કરવા માટે ધ્યાન કરો, વિશ્વાસ માટે ધ્યાન કરો, ભયને પ્રેમમાં રૂપાંતર કરવા માટે ધ્યાન કરો. પલાયનવૃત્તિ ન રાખો, સર્જનાત્મક બનવામાં આનંદ માણો. જીવન કોઈ વિચાર નથી. એ આપણી અંદર પણ છે અને બહાર પણ છે. કશું માગવાને બદલે જે મળ્યું છે તે બદલ કૃતજ્ઞ બનો તો જીવનની એક એક ક્ષણ ઉત્સવ બનશે.

રીટા જાની
16/09/2022


https://youtu.be/hIo8TyRzt0U

ઓશો દર્શન-32. રીટા જાની

ગત અંકમાં આપણે સ્વામી આનંદ વીતરાગના ‘મહાવીર દર્શન’ પર આધારિત ઓશો દ્વારા ભગવાન મહાવીરે આપેલા બાર તપ પૈકી છ બાહ્ય તપની વાત કરી હતી. આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે બાકીના 6 આંતર તપને સમજીશું. ઓશોની ખૂબી એ છે કે તે જે વિષયને સમજાવે છે તેની આંતરિકતામાં એટલી ઊંડી ડૂબકી મરાવે છે કે એ આંતરિકતાના મહાસાગરના મોતી, માણેક અને રત્ન આપણી નજર સામે તાદૃશ થાય છે, એટલું જ નહીં પણ વાચક સ્વયં એ ઊંડાણમાં ઉતરીને પાછો આવ્યો હોય એવો અનુભવ તેને કરાવે છે.

અંતર તપમાં પ્રવેશ માટેનું દ્વાર પ્રાયશ્ચિત છે. ભગવાન મહાવીરે પ્રાયશ્ચિતને પહેલું અંતર તપ કહ્યું છે. ઓશો આપણને પ્રાયશ્ચિત અને પશ્ચાતાપનો ભેદ સુપેરે સમજાવે છે. ત્રણ પ્રકારના માણસ હોય છે. એક પ્રકારના લોકો બીજાની ભૂલ જુએ છે, તેઓ પશ્ચાતાપ પણ કરતા નથી. બીજા પ્રકારના લોકો કર્મની ભૂલ જુએ છે, તે પશ્ચાતાપ કરે છે. ત્રીજા પ્રકારના લોકો જે સ્વયંની ભૂલ જુએ છે, તે પ્રાયશ્ચિત કરે છે. પશ્ચાતાપ બહુ સાધારણ ઘટના છે, પરંતુ પ્રાયશ્ચિત સાધના છે. પશ્ચાતાપ ખોટા કામ સાથે સંબંધિત છે અને પશ્ચાતાપ કરનાર એવો ને એવો જ રહે છે, જ્યારે પ્રાયશ્ચિત ‘હું જ ખોટો છું’ એવા બોધ સાથે સંબંધિત છે. માટે પ્રાયશ્ચિત કરનારે પોતાની જીવન ચેતનાને રૂપાંતરિત કરવી પડે છે. પ્રાયશ્ચિત આપણને બદલે છે. જેમનું ધ્યાન કર્મ પર છે, તેઓ પશ્ચાતાપ કરીને ત્યાંના ત્યાં જ રહે છે. ક્રોધ થઈ ગયો, ભૂલ હતી, એવો ખ્યાલ આવ્યો એટલે પશ્ચાતાપ કરી પગલું પાછું લીધું. આમ એકની એક જગ્યા પર દોડ્યા કરવા જેવું થશે. પસ્તાવો કરી માણસ પ્રસન્ન થાય છે અને આશ્વાસન લે છે કે હું કેટલો સારો માણસ છું. પરંતુ પ્રાયશ્ચિતનો અર્થ જુદો છે. ભૂલ મારા પૂર્વ કર્મની નથી પરંતુ મારી છે, મેં ખોટું કામ કર્યું છે. તો એક મનોમંથન શરૂ થાય છે, એ માણસ ખરેખર પ્રાયશ્ચિત કરે છે અને સુધરી શકે છે. જે વ્યક્તિ કર્મની ભૂલ હોવાનું માનતો નથી અને સ્વયંની ભૂલ જોવાનું શરૂ કરે છે, તેની અંતરયાત્રા શરૂ થઈ જાય છે. તથ્યનો સ્વીકાર પ્રાયશ્ચિત છે, ભૂલને ભૂંસી નાખવાનો પ્રયત્ન પશ્ચાતાપ છે. પશ્ચાતાપ બીજા સામે પ્રગટ કરવો પડે છે, પ્રાયશ્ચિત સ્વયંની સામે પ્રગટ કરવાનું છે.

વિનય એ બીજું અંતર તપ છે. સૌ પ્રત્યે સહજ આદર એટલે વિનય. જ્યારે બીજાના દોષ જોઈને પોતાના અહંકારને પોષણ આપવાનું બંધ કરીએ, ત્યારે વિનય પેદા થાય. મન હંમેશા એવું ઈચ્છે કે બીજા નિંદિત રહે, બીજાના દોષ દૂરથી પણ આપણને દેખાય, પણ આપણા દોષ નિકટ હોવા છતાં આપણે જોઈ શકતા નથી. જ્યારે કોઈ પણ ભેદભાવ વિના આદર અપાય ત્યારે વિનય પેદા થાય છે – જીવન પ્રત્યે આદર, અસ્તિત્વ પ્રત્યે આદર, જે છે તેના પ્રત્યે આદર, શ્રેષ્ઠત્વનો કોઈ સવાલ નથી- એ વિનય છે. દરેક પ્રત્યે આદર સંભવે, એ તમારું અંતર તપ છે. મહાવીર સ્વામી વિનયને આંતરિક ગુણ ગણાવે છે. સુરજ તમને પ્રકાશ આપે છે ત્યારે તમને પૂછતો નથી, હવા તમને ઓક્સિજન આપવાની ના નથી પાડતી, આકાશ એમ નથી કહેતું કે તે જગ્યા નહીં આપે કે તમે સારા માણસ નથી. સમગ્ર અસ્તિત્વ કોઈપણ શરત વિના તમારો સ્વીકાર કરે છે. આ જીવન પ્રત્યે સહજ સન્માન એ જ વિનય છે.

ત્રીજું અંતર તપ છે – વૈયા વૃત્ત્ય એટલે કે સેવા. ભગવાન મહાવીર સેવાનો અર્થ જુદો જ કરે છે. જે સેવામાં કોઇ પ્રયોજન હોય તો તે સેવા નથી. એનાથી પુણ્ય મળશે તેવો ભાવ પણ ન હોવો જોઈએ. ભૂતકાળમાં આપણે જે કર્મ કર્યા છે તેના વિસર્જન માટે સેવા કરવી પડે છે એમ ભગવાન મહાવીર કહે છે. જે કંઈ ખોટું અર્ચિત થઈ ગયું છે તેની નિર્જરા કરવાની છે, વિસર્જન કરવાનું છે. સેવક બન્યા વિના સેવા થઈ જાય તો જ એ સેવા છે. પુણ્ય પણ ભવિષ્યોન્મુખ હોય તો તે પાપ બની જાય છે. પુણ્ય જો પાછલા કર્મોનું વિસર્જન હોય તો તે એક સંતુલન છે. કોઈ સેવા કરવાનો અવસર ઉભો થાય તો સેવા કરો. વૈયા વૃત્યનો અર્થ છે ઉત્તમ સેવા. સેવા કરવાનો ભાવ ભીતરમાંથી ઉઠતો હોય તો તમારી જાતને રોકશો નહિ, જો ભાવ ન ઉઠતો હોય તો ચૂપચાપ આગળ વધી જાવ. કોઈને ખબર ન પડે કે તમે સેવા કરી છે તો એ વૈયાવૃત્ય છે. સેવા દવા જેવી છે. દવાથી કાંઈ મળતું નથી, રોગ દૂર થાય છે. જો સેવા કરવામાં કોઈ પ્રકારનું ગૌરવ, ગરિમા કે અસ્મિતાની ભાવના મનમાં ગહન બને તો એ સેવા વૈયા વૃત્ય નહીં બને. સેવા એવી હોય કે જે કરવા કોઈ રાજી ના હોય, ત્યારે તમે અંતર તપમાં પ્રવેશ પામશો.

આંતર તપનું ચોથું પગથિયું છે – સ્વાધ્યાય. સામાન્ય રીતે એવો અર્થ કરવામાં આવે છે કે શાસ્ત્રોનું અધ્યયન, પઠન અને મનન સ્વાધ્યાય છે. પરંતુ મહાવીર સ્વામી અનુસાર સ્વયંનું અધ્યયન સ્વાધ્યાય છે, શાસ્ત્રોનું નહીં. માનવી સ્વયં એક પરમ શાસ્ત્ર છે, કારણ કે જે કાંઈ જાણી શકાય છે, જે જાણી શકાશે, તે પણ માનવી જ જાણે છે. માટે જ મહાવીર કહે છે કે એક સ્વયંને જાણી લેવાથી બધું જાણી લેવાય છે. જ્ઞાતાને જાણવો એ ધર્મ છે. ધર્મ સ્વયંને જાણવામાં છે. સ્વયંનું અધ્યયન કરો તો તે શાસ્ત્ર છે, પરંતુ ક્રોધ કે રાગ વિશે શાસ્ત્રોમાં જે સમજાવ્યું છે તેનું અધ્યયન કરો તો તે સ્વાધ્યાય નથી. આપણું બધું ધ્યાન બહારની તરફ છે માટે ભીતરમાં અંધારું છે. સ્વાધ્યાયનો અર્થ છે ધ્યાનનો પ્રકાશ ભીતરની તરફ વાળવો, જેથી ભીતરમાં શું છે તે દેખાવાનું શરૂ થાય. કોઈ માણસ તમને ગાળ આપે અને તમારામાં ક્રોધ ઉઠે ત્યારે તમારું ધ્યાન શેના પર છે? ગાળ પર કે ક્રોધ પર? જો ગાળ પર ધ્યાન હશે તો સ્વાધ્યાય નહીં બને અને જો ક્રોધ પર ધ્યાન હશે તો સ્વાધ્યાય થઈ જશે.

અંતર તપનું પાંચમું ચરણ છે સામાયિક એટલે કે સ્વભાવમાં સ્થિર થવું તે. મહાવીરે ધ્યાન શબ્દનો ઉપયોગ નથી કર્યો જેટલો સામાયિક શબ્દનો કર્યો છે. મહાવીર આત્માને સમય કહે છે અને જે વ્યક્તિ પોતાના આત્મામાં હોય છે ત્યારે એ સામાયિકમાં છે એમ કહે છે. કારમાં બેસીને તમે ઘેરથી ઓફિસ જાવ છો સાથે એક પથ્થર પણ રાખ્યો હોય તો એ પણ ઓફિસ પહોંચી જશે. પરંતુ કારમાં બેઠેલું તમારું મન એક અન્ય ગતિ પણ કરે છે, એની ગતિ સમયમાં છે. તમારી કાર તમારા ઘરની બહાર જ ઉભી હોય છતાં તમારું મન ગતિ કરીને ઓફિસમાં પહોંચી ગયું હોઈ શકે. પથ્થર તમારી સાથે બેસીને એવો જ રહેશે તેની ભીતરમાં કંઈ ફરક નહીં પડે. પરંતુ તમે જ્યારે કારમાં બેસો છો ત્યારે તમારું શરીર સ્થાનમાં યાત્રા કરી રહ્યું છે અને તમારું મન સમયમાં યાત્રા કરી રહ્યું છે. ચેતનાની- મનની ગતિ સમયમાં છે. એટલે મહાવીર કહે છે કે ચેતના સમય છે અને ધ્યાન સામાયિક છે. જો ચેતનાની ગતિ સમયમાં હોય તો ચેતનાની ગતિનું સ્થિર થઈ જવું તેનું નામ સામયિક છે, શરીરની ગતિ સ્થિર થઈ જાય તેનું નામ આસન છે અને ચિત્તની ગતિ સ્થિર થઈ જાય તેનું નામ ધ્યાન છે. મહાવીરનું ધ્યાન એવું નથી જેમાં પ્રકાશના કિરણને બુઝાવી દેવાનું હોય, એ તો એવું ધ્યાન છે જેમાં ઓરડાનું આખું છાપરું જ ખોલી નાખવાનું હોય જેથી આખો ઓરડો પ્રકાશથી ભરાઈ જાય. આ ધ્યાનમાં ઉતરતા પહેલા બાહ્ય અને આંતરિક તપના જે 10 સૂત્રો છે તેમાંથી પસાર થવું અત્યંત જરૂરી છે. આ પ્રકારના ધ્યાનની પ્રક્રિયામાં પ્રવેશના ત્રણ પગથિયાં છે, જેને માટે મહાવીર સ્મૃતિ (Remembering), પ્રતિક્રમણ (Returning), જાતિ- સ્મરણ(Re-living) શબ્દ પ્રયોજે છે. પ્રતિક્રમણ ભૂતકાળ અને ભવિષ્ય બંનેથી છુટકારો મેળવવાની વિધિ છે. જ્યારે કોઈપણ ઘટના પૂરેપૂરી જીવાય છે, ત્યારે એવી ઘટના ફરીથી જીવવાની આકાંક્ષાથી મુક્ત થઇ જવાય છે.

કાયોત્સર્ગ અંતિમ અંતર તપ છે, શરીરનું છૂટી જવું એનું નામ કાયોત્સર્ગ છે. મૃત્યુ સમયે બધાંના શરીર છૂટી જાય છે, પણ મનની આકાંક્ષા નથી છૂટતી. જ્યારે ધ્યાન પ્રગાઢ બનશે, ત્યારે સાધકમાં શરીરને પકડવાનો ભાવ ન ઉઠે તો એ સાધનાનું નામ કાયોત્સર્ગ છે. કાયાનો ઉત્સર્ગ થવો એટલે કાયાનો આપણને ખ્યાલ જ ન આવે એવી પરિસ્થિતિ. જેમ નદીના બે કિનારાને જોડતો પુલ નદીમાં પડી જાય અને બે કિનારા અલગ થઈ જાય, તેમ ધ્યાનમાં વિચાર અને વાસના અદ્રશ્ય થતા ચેતના અને શરીર અલગ થઈ જાય છે. આ સમયે જો સાધકને મૃત્યુનો ભય રહેતો નથી, તો કાયોત્સર્ગ થયો એમ કહી શકાય, ‘હું શરીરથી ભિન્ન છું’ એ જાણી લેવાની તૈયારી છે. હું શરીર નથી એ પ્રતીતિ પ્રગાઢ થઈ જશે તો હું આત્મા છું એ બોધ પ્રગાઢ થઈને જાગશે. આ જગતમાં કોઈપણ ચીજનો નાશ નથી, રૂપાંતર છે. જેવું શરીર છૂટે છે, તેવી જ ચેતના આપણી પકડની બહાર જતી રહે છે, તેનો નાશ નથી થતો. જ્યારે શરીરનો દીવો ફૂટી જાય છે, ત્યારે એમાંથી ચેતનાની જ્યોતિ અદ્રશ્ય થઈ જાય છે, પણ નાશ થતી નથી. આપણું શરીર જેમાંથી બનેલું છે, તેને સમર્પિત કરવાનું છે. ધ્યાન સાથે આ ચેતનાનો પ્રયોગ કરવાથી કાયોત્સર્ગ થઈ શકશે. ત્યારે મૃત્યુની પાર જે અમૃત છે તેનો અનુભવ થશે. મૃત્યુ શરીરના મોહનું પરિણામ છે. અમૃત્વનો બોધ શરીરની મુક્તિનું પરિણામ છે. કાયોત્સર્ગને મહાવીરે 12 મું તપ કહ્યું છે. એના પછી બીજું કંઈ કરવાનું બાકી રહેતું નથી. ઓશો કહે છે કે મહાવીરના આ બાર તપ માત્ર સમજવાથી કાંઈ નહિ બને, પણ એ સમજીને કૃત્ય કરવાની કોઈ દિશા ખુલી જાય તો જીવન સાર્થક બની જશે.

રીટા જાની
09/09/2022

ઓશો દર્શન -31. રીટા જાની

જીવનમાં ભક્તિ સાથે ત્યાગને પણ કઈ રીતે સ્થાન આપી શકાય તે પર્યુષણ પર્વનો મહાધ્વનિ છે. જૈન સમુદાયનું પર્યુષણ મહાપર્વ ધર્મના શ્રેષ્ઠ આદર્શો, જ્ઞાન, ભક્તિ અને ત્યાગ તથા સહનશીલતા સાથે તપ અને ક્ષમાભાવ સાથે શ્રેષ્ઠ સામાજિકતાનો પરિચય આપે છે. ત્યાગ એ ભારત ભૂમિનો આદર્શ છે. આ આદર્શને વાસ્તવિક જીવનમાં કઈ રીતે પ્રતિબિંબિત કરી શકાય તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ અને સાથે ભક્તિનું સંયોજન અહીં જોવા મળે છે. જ્યારે ઉપવાસ સાથે સંકળાયેલ આરાધના અને અન્ય મહાતપ માનવજીવનને મોહના સ્થાને ત્યાગનો જયઘોષ કરાવે છે, ત્યારે આદર્શોની ઉચ્ચતા સિદ્ધ થાય છે. જીવનનો આદર્શ મોહ નથી પણ ત્યાગ છે, જીવન એક સાધન પ્રાપ્તિની દિશા તરફની દોડ નથી પણ તપસ્યા છે. તેનો હેતુ વસ્તુ અને વ્યક્તિઓ પ્રત્યેનો સમભાવ છે, એવી ભાવના અહીં દ્રઢ થાય છે. જો પરસ્પર વ્યવહારમાં ક્ષમા ભાવના પ્રગટ થાય તો આ જ સમભાવ સમાજમાં પ્રવર્તે. ‘મિચ્છામી દુક્કડમ’ એ આનું આદર્શ ઉદાહરણ છે. આવા ઉચ્ચ આદર્શોનું ચિંતન, મનન અને વ્યવહાર ‘વસુધૈવ કુટુમ્બકમ’ને પણ સિદ્ધ કરે છે.

ભગવાન મહાવીરના વિચારો, આદર્શો અને આચારો આજના યુગમાં સાકાર કરવાની તાતી જરૂર છે. ભગવાન મહાવીરનું અર્થશાસ્ત્ર પણ નૈતિકતા સાપેક્ષ, સંયમ સાપેક્ષ અને અનુકંપા સાપેક્ષ છે. આવી પરિસ્થિતિમાં પ્રભુ મહાવીરનો સંદેશ, એમણે આપેલી ભાવનાઓ, વિચારો અને આદર્શ આપણને જાગૃત થવા પોકારી રહ્યા છે. એ સંદર્ભમાં આજે ઓશો દર્શનમાં આપણે સ્વામી આનંદ વીતરાગ દ્વારા લિખિત ‘મહાવીર દર્શન’ની વાત કરીશું, જેમાં ઓશો પ્રત્યેક તપની વિશદતા અને વિસ્તારથી વાત કરે છે. આ વાત માત્ર જૈન સાધકો માટે જ નથી, પણ સર્વ ધર્મના સાધકો માટે પથ પ્રદર્શક બની શકે.

મહાવીર સ્વામીએ છ બાહ્ય તપ અને છ આંતર તપ એમ કુલ બાર તપ સમજાવ્યા છે. ઓશો આ બાર તપની ઊંડાણપૂર્વક છણાવટ કરે છે. આંતરિક અને બાહ્ય વ્યક્તિત્વ એક જ વ્યક્તિત્વના બે હિસ્સા છે. માટે જેણે સાધના કરવાની છે તેણે બધા તપ સાથે જ સાધવાના છે, નહીં તો પૂર્ણતા ઉપલબ્ધ નહીં થાય.

આજે આપણે છ બાહ્ય તપની વાત કરીશું. પ્રથમ બાહ્ય તપ છે અનશન એટલે કે ઉપવાસ. ભોજન તમારી અને તમારા શરીર વચ્ચેનો સેતુ છે. એટલે જો તમારો અનુભવ હોય કે ‘હું શરીર નથી’ તો શરીરમાં જ્યારે બિલકુલ ભોજન નહીં હોય ત્યારે આ જાણવું સહેલું છે. ત્યારે પ્રજ્ઞા પોતાની શુદ્ધ અવસ્થામાં હોય છે, કારણ કે ત્યારે શરીરની બધી ઊર્જા મગજને જ મળે છે. જ્યારે ભોજન નહીં અને ભોજનનું ચિંતન પણ નહીં, ત્યારે અનશનનું બાહ્ય તપ સાર્થક બને. અનશન આપણા મનની માલિકી તરફની યાત્રાની શરૂઆત છે.

બીજું બાહ્ય તપ છે ઉણોદરી એટલે કે અપૂર્ણ આહાર. ઉણોદરીનો અર્થ છે કે તમારા સામર્થ્યની સીમાની અંદર રોકાઈ જવું. આપણે રોજ ત્રણ રોટલી ખાતા હોઈએ અને અઢી રોટલી ખાઈએ તો તેથી ઉણોદરી થતી નથી. પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયના ‘ઉણ’ પર રોકાઈ જવું, એ ઇન્દ્રિયને જીતવાનો માર્ગ છે. ઉણોદરી અનશન કરતાં વધારે કઠીન પ્રયોગ છે. જે વ્યક્તિ અનશન કરી શકે છે, તે જ ઉણોદરી કરી શકે છે. જો પૂર્ણ ભોગવવા જશો નહીં, તો તમે ધીમે ધીમે તમારી શક્તિના માલિક બની જશો.

ત્રીજું તપ છે વૃત્તિ સંક્ષેપ એટલે કે વૃત્તિઓનું સંકોચન કરવું. આપણી ભીતર દરેક વૃત્તિના પોતપોતાના કેન્દ્ર છે. વૃત્તિ સંક્ષેપનો અર્થ છે કે દરેક વૃત્તિને એના કેન્દ્ર પર રહેવા દઈએ. આપણી બધી ઇન્દ્રિયો લગભગ બુદ્ધિની આસપાસ એકઠી થઈ ગઈ હોય છે. આપણે બુદ્ધિની જેમાં જરૂર ન હોય તેવા કામ પણ તેની પાસેથી લઈએ છે. તેથી તેને જે કામ કરવાનું છે તે કામ બુદ્ધિ કરી શકતી નથી. અને પરિણામે માણસો બુદ્ધિહીન દેખાય છે. આપણે ભોજન પણ મનથી કરીએ છીએ, કપડાં પણ મનથી પહેરીએ છીએ અને ઓફિસ પણ મનથી જઈએ છીએ. જે પણ વૃત્તિને એની સમગ્રતામાં જીવી શકાશે, તે વ્યર્થ બની જશે. આત્મદર્શન પહેલાં વૃત્તિઓનું વ્યર્થ થવું અત્યંત જરૂરી છે.

બાહ્ય તપનું ચોથું ચરણ છે રસ-પરિત્યાગ. સ્થૂળ દ્રષ્ટિએ જોતાં એમ લાગે કે સ્વાદ વસ્તુમાં છે માટે વસ્તુ છોડો. પરંતુ હકીકતે, વસ્તુમાં સ્વાદ કે રસ નથી, વસ્તુ તો માત્ર નિમિત્ત છે. સ્વાદ અને રસના અનુભવના ત્રણ હિસ્સા છે – જીભ, મન અને ચેતના. પ્રશ્ન થાય કે કયો હિસ્સો સ્વાદનો પરિત્યાગ કરશે? વસ્તુને છોડવાથી રસમાંથી મુક્તિ મળી શકે? એ તો વીજળીનું બટન દબાવવા જેવું છે. બટન બંધ કરવાથી વીજળી નષ્ટ નથી થતી, ફક્ત ઈલેક્ટ્રિસિટી અને બલ્બ વચ્ચેનો સંબંધ તૂટી જાય છે. એ જ રીતે વસ્તુ અને જીભ વચ્ચે સંબંધ સ્થાપિત થતાં જ એ રસ ફરીથી પ્રગટ થઈ જાય છે. મન અને ચેતના વચ્ચેનો સંબંધ તૂટવાથી જ રસ-પરિત્યાગ માટેનું વાસ્તવિક રૂપાંતર શક્ય બને છે. એ માટેનો એક માત્ર રસ્તો છે સાક્ષી ભાવ કેળવવાનો.

પાંચમું બાહ્ય તપ છે – કાયાકલેશ. ઓશો કહે છે કે મહાવીરના સાધના સૂત્રોમાં સૌથી વધારે ખોટી રીતે સમજાયું હોય તો તે કાયા કલેશ છે. મહાવીર રસ્તા પર ચાલશે તો પગ દુખશે, કોઈ પથ્થર મારશે, કોઈ કાનમાં ખીલા ઠોકશે તો શરીર દુ:ખ ભોગવશે, પરંતુ મહાવીર દુઃખી નહીં થાય. દુઃખના સ્વીકાર સાથે એક મોટું રૂપાંતરણ થાય છે. અને એ જ દુઃખમાંથી મુક્તિનો ઉપાય પણ છે. સ્વીકાર જ દુઃખનું અતિક્રમણ છે.

બાહ્ય તપનું છઠઠું અને અંતિમ તપ છે – સંલીનતા, જે બાહ્ય તપ અને અંતર તપ વચ્ચેનો સેતુ છે. શરીર અકારણ હાલે નહીં કે સંયત રહે એનું નામ સંલીનતા. એ તો બહુ ઉપરછલ્લી વ્યાખ્યા થઈ. જ્યાં સુધી આપણી ચેતના કંપાયમાન ન થાય, ત્યાં સુધી આપણા શરીર, મન અને પ્રાણમાં હલન ચલન થઈ શકતું નથી. કંપન અંદર ચેતનામાંથી આવે છે, સૂક્ષ્મમાંથી આવે અને સ્થૂળ સુધી ફેલાય. જ્યારે ભીતરમાં બધું એટલું શાંત થઈ જાય કે કોઈ તરંગ કે કંપન બહાર શરીર પર ના દેખાય ત્યારે સાચી સંલીનતા સધાઈ છે એમ કહી શકાય. કોઈ બીજામાં લીન થવું એ તલ્લીનતા છે, જ્યારે પોતાનામાં લીન થવું તે છે સંલીનતા. ક્રોધ બહાર લઈ જાય છે, કરુણા બહાર નથી લઈ જતી. શત્રુતા બહાર લઈ જાય છે, મિત્રતા બહાર નથી લઈ જતી. શાંતિના ભાવમાં સંલીનતા સહજ છે. સંલીન થયા વગર આંતર તપમાં પ્રવેશ નથી. સંલીનતા માત્ર દ્વાર છે. પહેલા પાંચે તપ શરીરની શક્તિના સંરક્ષણ માટે છે, જ્યારે છઠ્ઠું બાહ્ય તપ સંરક્ષિત શક્તિનો અંદર જતો પ્રવાહ હોય છે. મહાવીર સ્વામીએ એક સુંદર શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે -પ્રતિક્રમણ, જેનો અર્થ છે ભીતર પાછા ફરવું તે, સ્વગૃહે પાછા ફરવું તે. પ્રતિક્રમણની યાત્રા સંલીનતામાં ડુબાડે છે.

બારે બાર તપ સંયુક્ત છે, એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. એમાંથી એક છોડશો તો બીજું નહીં થઈ શકે. આંતર તપની વાત લઈને મળીશું આવતા અંકે….

રીટા જાની
02/09/2022

ઓશો દર્શન-29. રીટા જાની

ભારત એ સનાતન સંસ્કૃતિનો દેશ છે. સાંસ્કૃતિક વિચારધારા એ સદીઓથી દેશનો પ્રાણ રહી છે. પૂર્ણતાને કોણ નથી ચાહતું? અષ્ટ સિદ્ધિ અને નવ નિધિની પરિકલ્પના અને ભક્તિથી વ્યાપ્ત છે આપણી સંસ્કૃતિ. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ એના ઉલ્લેખો જોવા મળે છે. આ પ્રેરણા જ્યારે વાતાવરણમાં છવાય ત્યારે મન મલકે, ઉત્સાહ છલકે, શ્રાવણના સરવરિયામાં સરબોર સ્નાન કરતાં ભક્તિની મોસમ છવાય. ક્યારે? શ્રાવણ માસમાં. ક્યાંક હર હર ભોલેની ધૂન ચાલતી હોય તો ક્યાંક પર્યુષણના પાવન પર્વના તપ થતા હોય તો વળી ક્યાંક કરબલાના મેદાનમાં વહોરેલી શહીદીનો માતમ મનાવતો મહોરમનો તહેવાર ઉજવાતો હોય. કારણ કે ભક્તિ એ જ સિદ્ધિ અને સમૃધ્ધિની કારક છે, ભક્તિ એ જ સંસારના દુઃખોની મારક છે અને ભક્તિ એ જ ભવસાગરની તારક છે- તેવું સામાન્ય જ્ઞાન સહુના મનમાં પણ છે અને વ્યવહારમાં પણ, જે જીવન અને મૃત્યુના ફેરામાંથી મુક્તિ અપાવે છે. મીરાં એવું ગાય કે ‘પાયો જી મૈંને રામ રતન ધન પાયો.’ તો ભક્તિરૂપી ધન તો સૌથી શિરમોર છે. જેને આ ધન પ્રાપ્ત થાય તે સુખ કે દુઃખ, ગરીબી કે અમીરીથી પર થઈ જાય છે.

તો ચાલો, આજે ઓશો દર્શનમાં ભક્તિયોગ વિશે વાત કરીશું. કવિ શ્રી હરીન્દ્ર દવે ‘ગીતા દર્શન અષ્ટાવક્ર મહાગીતા’ની પ્રસ્તાવનામાં ઓશો વિશે કહે છે કે ઓશો જ્ઞાનના મર્મ સુધી પહોંચી ગયા છે. જ્ઞાન શબ્દોમાં નથી કે સફેદ કાગળ ઉપર ઉતરેલા કાળા અક્ષરોમાં નથી એવું તેઓ વારંવાર કહે છે. ઓશો માટે બ્રહ્મવિદ્યા કોઈ પ્રયાસથી પ્રાપ્ત કરવાની સિદ્ધિ નથી. સહજ રીતે એ એમનામાં પ્રગટી છે. ઓશોને જે કહેવું છે તે તેઓ સહેલાઈથી કહી શકે છે. પણ તેમની પ્રસ્તુતિ એવી છે કે પંડિત પુરોહિતોથી માંડીને સમગ્ર સમાજ ભડકી જાય. શ્રીમદ્ ભગવત્ ગીતાના અધ્યાય-12નો સંદર્ભ લઈને ઓશો ભક્તિ યોગ સમજાવે છે.

એક એવું જગત છે, જેને મનુષ્યની બુદ્ધિ તર્ક દ્વારા સમજી શકે છે. તો એક એવું પણ જગત છે, જે તર્કને પાર છે, જ્યાં માત્ર હૃદય જ પ્રવેશી શકે. આવો અભિગમ હોય ત્યારે જ ભક્તિ યોગમાં પ્રવેશ શક્ય બનશે. સ્વયંથી બહાર જવાનું જેનામાં સાહસ હોય, તેને જ ભક્તિ સમજાય છે. પ્રેમની દિશાના પરિવર્તનનું નામ ભક્તિ છે. પ્રેમ જ્યારે જગત તરફથી દ્રષ્ટિ ફેરવીને અંતર તરફ, ચૈતન્ય તરફ વળે છે, ત્યારે એ જ પ્રેમ શ્રદ્ધા અને ભક્તિ બની જાય છે. અહંકારથી પાર જવું બુદ્ધિ માટે મુશ્કેલ છે, પણ ભક્તિનો અર્થ તો સમર્પણ છે જ્યાં એક છલાંગમાં અહંકારની પાર થઈ શકાય છે. માટે ભક્તિનું પ્રથમ સોપાન છે -અહંકાર વિસર્જન.

ભક્તમાં સાહસ હોય છે, અજ્ઞાતમાં ઉતારવાનું. ભક્તિ તર્ક માટે અગમ્ય છે. માત્ર સરળ ચિત્ત લોકો જ આ માર્ગમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. અંતરમાંથી બધું જ ખાલી કરી નાખીએ, ત્યારે શૂન્યમાં જ નિરાકારનો સ્પર્શ થાય. કશું જ છોડવાનું નથી પણ અંતરમાં જે કંઈ છે, તેને પરમાત્મામાં લીન કરવાનું છે. કૃષ્ણ, ભક્તિના માર્ગને શ્રેષ્ઠ ગણાવે છે. શ્રદ્ધા કોઈ તર્ક પર આધારિત નથી, કોઈ વિશ્વાસ નથી પરંતુ શ્રદ્ધા એક અનુભવનું પરિણામ છે. કૃષ્ણ કહે છે કે જ્ઞાનના માર્ગ પર ચાલનારને શૂન્ય થવું પડે છે અને પ્રેમના માર્ગ પર ચાલનાર પૂર્ણ થવું પડે છે. આ એક જ ઘટનાના બે નામ છે. ભક્ત પહેલા પગલે આ કરી શકે છે, જ્યારે જ્ઞાની અંતિમ પગલે વિલીન થઈ શકે છે. ભક્ત પાસે એ સમર્પણ છે, જેથી અહંકાર ઓગળવા લાગે છે. “હું છું” નો ભાવ તિરોહિત થાય છે, ત્યારે પરમાત્મા સંભવે છે. ભાવ ગહન છે, તર્ક તો છીછરો છે. કર્મયોગનો અર્થ છે -એવા ભાવ સાથે કર્મ કરવું કે કર્મ તમે નથી કરતા, પરમાત્મા કરી રહ્યા છે. બધા કર્મોના ફળનો ત્યાગ ધ્યાન કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ છે. ત્યાગથી પરમ શાંતિ થાય છે. ભક્ત કર્તાભાવથી મુક્ત બને છે. સર્વ પ્રતિ મમતારહિત પ્રેમ એટલો મોટો આનંદ છે કે તેનાથી અતિરિક્ત કોઈ ઈચ્છા રહેતી નથી. આકાંક્ષામુક્તિનો અર્થ છે – જે છે તેમાં જ સંતોષ. શુદ્ધ વ્યક્તિ એ છે જે અંદર અને બહારથી સમાન છે.

મોટાભાગના લોકો માટે તેમના દુઃખનું કારણ બીજાનું વધુ સુખ હોય છે. મનુષ્ય કાં તો ભૂતકાળને વાગોળે છે કે પછી ભવિષ્યનું ચિંતન કરે છે, જેના પરિણામે તે વર્તમાનને ગુમાવે છે. પરંતુ જે વર્તમાનની ક્ષણમાં છે તે તો છે નિશ્ચિંત, ચિન્તાશૂન્ય, વિચારશૂન્ય. ઘડિયાળના લોલકની જેમ ડોલતું મન છે વિષમ અવસ્થા. જે સુખ અને દુઃખમાં પણ સમ રહે છે, વિચલિત નથી થતો, જે નિંદા અને સ્તુતિને સમાન સમજે છે અને મનનશીલ છે તથા સંતુષ્ટ રહે છે, સ્થિર બુદ્ધિવાળો ને ભક્તિમય છે – તે ભક્ત પરમાત્માને અતિપ્રિય છે.

તમે જે ક્ષણે શાંત અને નિષ્કામ થઈ જશો, તે ક્ષણે તમે અનુભવશો કે પરમાત્માની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ. ટૂંકમાં કહીએ તો ઓશો કહે છે કે ભક્તિનો અર્થ એ છે કે પરમાત્માને બુદ્ધિ દ્વારા નહીં, પણ હૃદય દ્વારા પ્રાપ્ત કરી શકાય; વિચાર દ્વારા નહીં પરંતુ ભાવ દ્વારા પામી શકાય; ચિંતન દ્વારા નહીં પરંતુ પ્રેમ દ્વારા અનુભવી શકાય. ભક્તિની પ્રાપ્ત કરવી હોય તો આક્રમક ચિત્ત બાધારુપ છે. અને છેલ્લી પણ ખૂબ મહત્વની વાત એ કરે છે કે જે ક્ષણે તમે સ્વયંને વિસ્મૃત કરી દો છો, એ પણ ભૂલી જાવ છો કે તમે કોની શોધ કરી રહ્યા છો, તે ક્ષણે જ ઘટના સંભવે છે અને અમૃતની ઉપલબ્ધિ થાય છે. સૌને આ ભક્તિના અમૃતનું રસપાન કરવાનો લહાવો મળે એ જ અભ્યર્થના….

રીટા જાની
12/08/2022

ઓશો દર્શન-27. રીટા જાની

કવિ શ્રી.રાજેન્દ્ર શુક્લ મનનું રહસ્ય ઉદ્ઘાટિત કરતા કહે છે….
મનને સમજાવો નહીં કે મન સમજતું હોય છે,
આ સમજ, આ અણસમજ, એ ખુદ સરજતું હોય છે,
એ જ વરસે વાદળી સમ ઝૂકતું આકાશથી,
એ જ તો મોતી સમું પાછું નિપજતું હોય છે.
ઓગળે તો મૌનથી એ ઓગળે ઝળહળ થતું,
શબ્દનું એની કને કંઈ ક્યાં ઉપજતું હોય છે.

કવિ ખરું જ કહે છે કે સુખી થવું કે દુઃખી થવું, ખુશીના ખજાના લુંટવા કે દુઃખના ડુંગર ઉંચકવા, સંકલ્પ કરવો કે વિકલ્પમાં અટવાવું એનો આધાર માણસના પોતાના મન પર છે. માણસ એ ઈશ્વરનું અદભુત સર્જન એ માટે જ છે કે તેનામાં બુદ્ધિ અને મનની ઈચ્છાઓ આપમેળે સમાયેલી છે. ઓશો કહે છે કે મનની ચાલ બહુ અગમ્ય છે. જેમ ધુમાડામાં આપણે સ્પષ્ટ જોઈ શકતા નથી, તે જ રીતે મનમાં એટલા વિચારોનો ધુમાડો હોય છે કે વાસ્તવિક સ્થિતિને આપણી દ્રષ્ટિ ઓળખી શકતી જ નથી. ધર્મ અને તત્વજ્ઞાન મનથી મુક્તિની વાત કરે છે. પણ શું મનથી મુક્તિ શક્ય છે? મનનો સ્વભાવ છે દ્વંદ્વ. જો ઉપવાસ કરે તો ભોજન યાદ આવશે અને જો ભોજન કરે તો ઉપવાસના ગુણગાન ગાશે. મન સાથે લડો નહીં, તેને સમજો. જે રીતે દીવો કરવાથી અંધકાર દૂર થાય છે, સુરજની હાજરીમાં ઝાકળ ઉડી જાય છે, તે જ રીતે મનને સમજવાથી તે વિસર્જિત થઈ જાય છે. જો તેને સમજવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તો મનનો પાર પામી શકાય છે. મન વિશે આમ તો ઘણું બધું કહી શકાય પણ ઓશોદર્શનમાં આજે આપણે વાત કરવી છે સ્વતંત્ર મનની.

ઓશો કહે છે કે આપણું મન જાત જાતની બેડીઓથી જકડાયેલું છે, ગુલામ છે, પરતંત્ર છે. એ બેડીનું નામ દેશ, સમાજ, સંપ્રદાય, ધર્મ, શિક્ષણ, સંસ્કાર, રૂઢિ -કંઈ પણ હોઈ શકે. પરંતુ વ્યક્તિત્વનો જન્મ સ્વતંત્ર મન વિના સંભવ નથી. વ્યક્તિનું મન જ્યારે પરતંત્ર હોય ત્યારે વિદ્રોહ અને ક્રાંતિ અસંભવ થઈ જાય છે. વિચારહીનતા, શ્રદ્ધા, આસ્થા અને માન્યતાઓ માનવીને તેના મનથી સ્વતંત્ર થવા દેતી નથી. જે મન પરતંત્ર છે, તે શરીરને જાણી શકે છે. પરંતુ જો મન સ્વતંત્ર થઈ જાય તો તે આપણી અંદર જે પરમ સ્વતંત્રતાનો મૂળ સ્ત્રોત છે તેની જાણી શકે છે, જેને આપણે આત્મા કે પરમાત્મા કહીએ છીએ. સ્વતંત્ર મન જ સ્વતંત્રતાને જાણવા માટે સમર્થ હોઈ શકે છે. પરતંત્ર મન પરતંત્ર શરીર સુધી જોવામાં જ સમર્થ છે.

જીવનના ત્રણ સ્તર છે. શરીર પરતંત્ર છે અને સ્વતંત્ર થઈ શકતું નથી. મન પરતંત્ર છે પરંતુ સ્વતંત્ર થઈ શકે છે. આત્મા સ્વતંત્ર છે અને પરતંત્ર થવા માટે અસમર્થ છે. પ્રશ્ન થાય કે આપણું મન સ્વતંત્ર છે કે પરતંત્ર? આપણે ફક્ત વસ્ત્રો, ભોજન, રીતભાત બીજા જેવી રાખીએ એવું નથી, આપણે વિચારો પણ બીજા જેવા કરીએ છીએ. વિચારના સ્તરે પણ અનુસરણ કરીએ છીએ. કોઈપણ પ્રશ્નનો ઉત્તર જો તમારો પોતાનો જાણેલો નથી કે તમારા અનુભવમાંથી આવતો નથી પરંતુ આજુબાજુના વાતાવરણમાંથી એ તમારામાં પ્રવેશ્યો છે, કોઈ શાસ્ત્રમાંથી સમજી લીધો છે કે ગુરુ પાસેથી સ્વીકાર્યો છે તો નક્કી જાણજો કે તમારું મન પરતંત્ર છે.

વિચાર એક પ્રકારનું તપ છે. વિચાર માટે વેદનામાંથી પસાર થવું પડે છે, ચિંતા કરવી પડે છે, દુઃખ સહન કરવું પડે છે. વિચારમાં તમે એકલા પડી જશો, ત્યાં કોઈ સહારો નથી હોતો કે નથી હોતી આજુબાજુમાં કોઈ ભીડ. જો જીવનને મેળવવું હોય તો બધા આધાર છોડી દો. બીજાના ખભા ઉપર હાથ રાખીને ઉભા રહેવું ખોટું છે. જો તરવાનું શીખવા માંગતા હોય તો પાણીમાં કૂદકો મારવો પૂરતો છે. પણ જો કોઈ એવું વિચારે કે તરવાનું શીખતા પહેલાં હું પાણીમાં નહીં ઉતરું, તો તે કદી તરવાનું શીખી નહીં શકે. એક દિવસ તો અજ્ઞાત અને અજાણ્યા પાણીમાં કૂદવું જ પડશે. તો જ તરવાની ક્ષમતા જાગશે. આપણું મન સતત આશરો શોધતું હોય છે -પછી તે ગુરુ હોય, ભગવાન હોય, અવતાર હોય કે ધર્મ- કોઈ પણ હોય. મનના સ્તરે જો તમે સ્વતંત્ર થવાનો નિર્ણય કર્યો તો આ દુનિયામાં આત્માને જાણવાથી કોઈ તમને વંચિત નહીં રાખી શકે. જો આટલું સાહસ નહીં હોય તો જીવનને મેળવી નહીં શકાય કે મન સ્વતંત્ર નહીં થાય.

પશુ અને મનુષ્યમાં ફક્ત એક જ ફરક છે કે મનુષ્ય વિચાર કરવા માટે સક્ષમ છે. અને જો આપણે વિચાર કરવાનો બંધ કરી દઈએ પોતાની ગરિમાને, પોતાની વિચારવાની સ્વતંત્રતાને મારી નાખીએ તો માણસની સ્થિતિ પણ પશુથી વધારે સારી ન હોઈ શકે. મનુષ્ય કાં તો લડે છે અથવા લડવાની તૈયારી કરે છે. આ મનુષ્યની પરતંત્રતાનું ફળ છે. જો આને તોડવી હશે તો મનુષ્યને સ્વતંત્ર કરવાનું સાહસ કરવું જ પડશે. મનુષ્ય જો સ્વતંત્ર હશે, અભય હશે, સચ્ચાઈને જાણતો હશે તો અશુભને પરિવર્તિત કરાવશે. અશુભનું દર્શન જ અશુભના પરિવર્તનનું કારણ બની જશે.

ધ્યાન મનની પરિપૂર્ણ સ્વતંત્રતામાં જવાનો પ્રયોગ છે. બહાર જે કંઈ છે તેમાં આપણે એટલા બધા વ્યસ્ત છીએ કે અંદર જે છે તેના ઉપર આપણી દ્રષ્ટિ પડતી નથી. જો એકલા બેઠા હોઈશું તો પણ દુનિયાએ શું આપ્યું, મિત્રો, દુશ્મનો, ધંધા વિશે વિચારવાની પ્રક્રિયા ચાલુ રહેશે અને તમે એકલા નહીં થઈ શકો. જ્યારે અંદરના બધા જ વિચારો નાબૂદ થઈ જાય, બધી ચિંતાઓ શાંત અને શૂન્ય થઈ જાય, અંદર કોઈ તરંગ ના ઉઠતો હોય એવી શાંતિ અંદર ઉતરે – એવી સ્થિતિનું નામ ધ્યાન છે. ઘણીવાર આપણો અનુભવ હશે કે માળા, જપ અને ભજનથી પણ મન શાંત થતું નથી, મૌન થતું નથી, ત્યાં કંઈકનું કંઈક ચાલતું જ રહે છે. ધ્યાન એ જાગૃતિનો પ્રયોગ છે આપણી આસપાસ જે બની રહ્યું છે, તે પ્રત્યે પુરા સજાગ રહેવાનું છે- કોઈ પંખી ટહુકે, કોઈ પાંદડું હલે, કૂતરો ભસે, બાળક રડે કે કંઈ પણ અવાજ આવે તેના પ્રત્યે જાગૃતતા કેળવવી છે. જેમ જેમ તમારું મન શાંત થશે તેમ તેમ ધીમા અવાજો પણ સંભળાવવા શરૂ થઈ જશે. ચારે તરફ ઘટતી ઘટનાઓ પ્રત્યેની સજાગતા એ જ ધ્યાન છે.

આપણી અંદર વિચારોનો ઉહાપોહ, વિચારોનું આંદોલન વિચારોની ભીડ તો બહુ છે, પણ તેની અંદર વિચારવાની શક્તિ સુષુપ્ત છે. વિચારવાની શક્તિ એ જોવાની ક્ષમતા છે, પરંતુ વિચારોની ભીડના કારણે જોવાની આ ક્ષમતા છુપાઈ જાય છે. જો સમસ્યા આપણી તો સમાધાન પણ આપણું જ હોવું જોઈએ. પરિવાર, શાસ્ત્રો કે સિદ્ધાંતોનું ઉધાર ન ચાલે. વિચારનો અર્થ છે જીવનની સમસ્યાનું સમાધાન પોતાની ચેતનામાંથી ઉદભવવું. ઓશો કહે છે કે સમસ્યાઓના જવાબ તમારી સ્મૃતિમાં કે ભૂતકાળમાં ન શોધો. જીવનની ગતિનો તાલમેલ મનની ગતિ સાથે કરો, તો ચેતના જાગશે અને પ્રશ્ન હલ થશે. જીવનના સામાન્ય કામોમાં સ્મૃતિ ઉપયોગી સિદ્ધ થતી હોય છે એટલે એવું લાગે છે કે જીવનની ઊંડી શોધમાં પણ તે કામ આવશે. પરંતુ હકીકત એ છે કે આત્મિક સમાધાન સ્મૃતિને મૌન કર્યા પછી જ મળી શકે. કાગળના ફૂલ તો તત્ક્ષણ મળી શકે પરંતુ સાચા ફૂલ જોઈએ તો પ્રશ્નનું બીજ તમારામાં નાખી દો અને પછી અંકુર ફૂટવાની ધીરજ પૂર્વક રાહ જુઓ. પહેલા અંકુર ફૂટશે, પછી ફૂલ ખીલશે, પછી ફળો મળશે. એ માટે રાહ જોવી પડશે.

ઓશો કહે છે કે જીવન આપણી અંદર કેદ છે અને બારણે વિચારનું તાળું છે. જો વિચાર સાથેના મમત્વનો ત્યાગ કરીએ તો મન શાંત બનશે. વિચાર પ્રત્યે તટસ્થ સાક્ષીની અવસ્થા અનુભવીએ. કોઈ વિચાર તમારો નથી, સારો નથી કે ખરાબ નથી, માત્ર વિચારોના પક્ષી ઉડી રહ્યા છે અને તમે ચૂપચાપ દૂર બેઠા તેને જોઈ રહ્યા છો. આનો સતત પ્રયોગ, એ વાતની ધારણા તમને તટસ્થ બનાવશે. વિચારોની ભીડ ઓછી થશે અને તમને આશ્ચર્ય થશે કે વિચારો અકસ્માતે આવેલા ન હતા, આપણા નિમંત્રણ થકી આવ્યા હતા. જે દિવસે આપણે તટસ્થ બનીશું ત્યારે એ ગાયબ થઈ જશે, દરેકની અંદર અમૃત ભરેલું છે, બીજરુપ જીવનની ઉર્જા છુપાયેલી છે તેનો પરિચય થશે.

શ્રી. વિજયશંકર કામદારની (ધમ્મપદ પરથી) સુંદર પંક્તિઓથી સમાપન કરીશું.
માત કે તાતથી જે ના બને, વા સ્વજનો વડે,
સંયમી ચિત્તથી લાધે શતાધા શ્રેય આપણું.

રીટા જાની
29/07/22

ઓશો દર્શન-25. રીટા જાની

ઓશોની પ્રબુદ્ધ ચેતનાનું ખેડાણ કરતાં મારી નૌકા આવી પહોંચી છે મધદરિયે. જી હા, ‘ઓશો દર્શન’ નો આજે છે 25 મો લેખ. મારા માટે તો આ લેખમાળા એટલે ‘ભાવતું હતું ને વૈદે કીધું’ જેવો ઘાટ હતો, કારણ કે ઓશોના સાહિત્યને વાંચવાનો, વિચારવાનો, ચિંતન કરવાનો, માણવાનો અને પ્રસ્તુત કરવાનો આથી વિશેષ મોકો બીજો કયો હોઈ શકે? બીજા યશના અધિકારી છે મારા વાચકો જેમના પ્રેમ, પ્રતિભાવ અને પ્રોત્સાહને દર અઠવાડિયે એક નવા લેખ માટે મારી કલમને બળ આપ્યું. કેટલાક નિયમિત વાચકો છે, જે મારા લેખની રાહ જુએ છે અને અચૂક તેમનો પ્રતિભાવ આપે છે. તો સાથે મારા માર્ગદર્શકો એવા બેઠકના સંચાલક,સખી પ્રજ્ઞાબેન દાદભાવાલાનો સાથ અને બેઠકના સહ સંચાલક સખી જિગીષાબેનને કેમ વિસરાય?

પતંજલિ યોગસૂત્ર ઉપરના ઓશોના ચાર પુસ્તકો -યોગ:માર્ગ, યોગ:અભ્યાસ, યોગ:સમાધિ અને યોગ:છલાંગ. આજે આપણે આ અંતિમ પુસ્તકનો આસ્વાદ માણી, જેમાં પતંજલિ સમાધિના સૂક્ષ્મ ચરણોની સચોટ રીતે વાત કરે છે. સમાધિની ઉચ્ચતમ અવસ્થાઓમાં વિષયો વધારે ને વધારે સૂક્ષ્મ બને છે, શિલાથી ફૂલ તરફ, ફૂલથી સુગંધ તરફ અને સૂક્ષ્મથી સૂક્ષ્મતમ તરફ સરકે છે. આ પ્રત્યેક અવસ્થામાં પતંજલિ એક આદર્શ શિક્ષક અને વિજ્ઞાની બની તમને દોરે છે.

સામાન્ય રીતે આપણને જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે – એ સ્પર્શ, સુગંધ કે દૃષ્ટિ કંઈ પણ હોઈ શકે. જ્યારે નિર્વિચાર સમાધિ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાન કોઈપણ જાતના સંદેશાવાહકોની ઉપસ્થિતિ વિના પ્રત્યક્ષ થાય છે. સત્ય સીધે સીધું તમારી સામે અનાવૃત્ત ઊભું હોય છે, જે અનુભવ વર્ણનાતીત છે. પતંજલિની આ ગહન દૃષ્ટિને ઓશોએ તેમની વાણીથી, તર્કથી અને દ્રષ્ટાંતોથી રસાળ અને સમજાય એવું બનાવ્યું છે.

પતંજલિ ફક્ત ગુરુ નથી, એક શિક્ષક પણ છે. એક મહાન શિક્ષક એ નથી, જેને ફક્ત વર્ગના થોડા સર્વોચ્ચ વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકતા હોય. મહાન શિક્ષક એ છે, જેને અંતિમ પાટલી પર બેઠેલા વિદ્યાર્થીઓ પણ સમજી શકે છે. યોગ માર્ગ ઉપર પતંજલિ એવરેસ્ટ શિખર જેવા છે. તેઓ પ્રતિભાવાન તાર્કિક છે, કવિ છે અને રહસ્યવાદી પણ છે. પતંજલિ જાણે છે કે તમે ક્યાં ભયનો અનુભવ કરો છો. તેથી તેઓ સોપાનોને વધારે ને વધારે સૂક્ષ્મ અને સરળ બનાવી દે છે. જાણે તમે સમતલ ભૂમિ પર ચાલતા હોય એવું તમને લાગે છે. પતંજલિ ધીરે ધીરે તમને દોરીને લઈ જાય છે, જેથી તમે જોઈ નહીં શકો કે ક્યારે છલાંગ લાગી ગઈ, કયારે તમે સીમા પાર કરી લીધી. તેઓ એક દાર્શનિકની જેમ આગળ વધે છે અને એટલો સૂક્ષ્મ ભેદ ઉભો કરે છે કે વિચારમાંથી નિર્વિચારમાં, અચિંતનમાં લઈ જાય છે, ત્યારે તમે જાણી શકતા નથી કે ક્યારે છલાંગ લાગી ગઈ. આધુનિક માણસને બહુ ઉતાવળ છે. તેને માટે પતંજલિ એક પ્રતિકારક છે, એન્ટીડોટ છે. તમે પતંજલિનું અનુસરણ કરશો તો એ તમારી અધીરતાને ખતમ કરશે, તમને આગળ દોરતા જશે, યથાર્થ સુધી લઈ આવશે, તમારા વિવેક-બોધ સુધી લઈ આવશે.

ઓશો પ્રેમ અને પ્રાર્થનાનો સંબંધને સમજાવતા કહે છે કે પ્રેમ ફૂલ જેવો છે અને પ્રાર્થના સુગંધ છે. જો તમે ફૂલને પ્રાપ્ત ન કરી શકો તો તમે સુગંધને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકો? અહંકાર કે સ્વાર્થ તમને પ્રેમ કરવા નહીં દે, કારણ પ્રેમ છે સ્વયંનું સમર્પણ. પ્રાર્થના સંપૂર્ણ સમર્પણ માંગે છે. માટે પ્રેમ પ્રાર્થનાની પાઠશાળા છે. પ્રેમ મૌન હોય છે. જ્યારે પ્રેમ નષ્ટ થઈ જાય છે ત્યારે જ ફક્ત ભાષા વચ્ચે આવે છે. આપણે જોઈએ છીએ કે પતિ અને પત્ની નિરંતર બોલતા રહે છે કારણ કે પ્રેમ ખતમ થઈ ચૂક્યો છે, હવે ત્યાં સેતુ નથી રહ્યો. આથી તેઓ ભાષાનો સેતુ બનાવી લે છે. ગહન પ્રેમમાં લોકો વગર બોલ્યે જ સમજી જાય છે. પ્રાર્થના એ સમષ્ટિ અને વ્યષ્ટિ વચ્ચેનું મૌન છે. પ્રેમ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેનું મૌન છે. પ્રેમ તમે જેવા છો તેવા તમને સ્વીકારે છે, તમને સુધારવાની કોશિશ નથી કરતો. જ્યારે આજે જાણે દરેક વ્યક્તિ તમને સુધારી રહ્યો છે – માતા, પિતા, શિક્ષક, પંડિત, સમાજ, સભ્યતા. પરિણામે તમે આદર્શ વ્યક્તિ ક્યારેય બની શકતા નથી. પ્રાર્થના એ પરમાત્મા પાસે કશું માંગવાની વાત નથી, પ્રાર્થના તો એક અનુગ્રહ છે, ગહન કૃતજ્ઞતા છે, ધન્યતા છે. આખું જીવન પરમાત્માનો એક ઉપહાર બની જાય છે. તમે પ્રેમ કરતા હશો તો પ્રાર્થના શીખવાની કોઈ જરૂર રહેતી નથી, એ આપોઆપ આવડી જાય છે.

બુદ્ધ વારંવાર કહે છે કે સાગરના પાણીને તમે કોઈ પણ સ્થળેથી ચાખો, એ હંમેશા ખારું જ રહશે. એ જ રીતે ગુરુનો હંમેશા એક જ સ્વાદ હોય છે – સભાનતાનો. જ્યારે તમામ તરસો નિરર્થક બની જાય છે, ત્યારે આધ્યાત્મિક તરસ જાગે છે, જે તમારા સંપૂર્ણ અસ્તિત્વ પર પૂરેપૂરો અધિકાર જમાવે છે. ત્યારે જ કોઈ ગુરુ તમને મદદ કરી શકે છે. ગુરુ ક્યારેય તમારા પર કબજો જમાવતા નથી. તમે તેમની સાથે રહી શકો છો કે તેમનાથી દૂર પણ જઈ શકો છો. તે તમને સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા આપે છે. જ્યારે શિષ્ય તૈયાર હોય છે, ત્યારે ગુરુના દર્શન થાય છે. ગુરુ પરમાત્મા સુધી પહોંચવાનું દ્વાર બની જાય છે અને તમે અસ્તિત્વના અંતરતમ મર્મને પામી જાવ છો.

ઓશો કહે છે કે જીવનને કેવળ સૂરીલું નથી બનાવવું, પરંતુ સંવાદી બનાવવું છે. એક સૂર ગમે તેટલો મધુર કે સુંદર હોય તો પણ કંટાળાજનક હોય છે. અનેક સૂરોનો સમૂહ, તદ્દન ભિન્ન, તદ્દન વિપરીત સૂર જ્યારે એક સાથે ભળે છે ત્યારે એક અનેરું સૌંદર્ય પ્રગટ કરે છે. સૌંદર્ય ના તો હકારાત્મકતામાં છે ના તો નકારાત્મકતામાં છે. સૌંદર્ય છે સંવાદિતા ભરેલા સંગીતમાં, એ બંનેના યોગમાં, જ્યાં વિપરીત સૂરો- ધ્રુવો એકબીજા સાથે ભળે છે, ત્યાં જ હોય છે પરમાત્માનું મંદિર, જ્યાં વિરોધી તત્વોની એકતા છે, એ જ શિખર છે, જીવનનું.

ઓશો પરસ્પર વિરોધી ધ્રુવોના દ્વૈત પાછળ છુપાયેલા ઐક્યને સમજાવતા કહે છે:”આ જગતનું સર્જન વિરોધી ધ્રુવો દ્વારા થયું છે. પ્રકાશ વગર અંધકાર નથી, તો અંધકાર વગર પ્રકાશ પણ નથી તે જ રીતે પ્રેમ વિના ઘૃણા નથી અને ઘૃણા વિના પ્રેમ નથી. ઋણ અને ઘનભાર બંનેના સહઅસ્તિત્વથી જગતનું નિર્માણ થયું છે. સ્ત્રી અને પુરુષ બંને અનિવાર્ય છે. નકારાત્મક ભાવને દબાવી દંભી અને જડ બનશો નહીં. બંને ભાવોનું સ્વાગત કરો. હકારાત્મક ભાવ પર નજર રાખશો તો તેનો વિકાસ થશે અને ત્યારે જ જીવનમાં સંવાદ, સંગીત અને સુગંધ આવશે. તમે જેટલા વધુ સંવેદનશીલ બનો છો એટલા વધુ જીવંત અને સભાન બનો છો. જ્યારે તમારી સંવેદનશીલતા સમગ્ર બની જાય છે ત્યારે તમે દિવ્યતામાં પ્રવેશી ચૂક્યા હો છો. પતંજલિ સમાન ગુરુનું ચિંતન ઓશો સમ ગુરુની વાણીમાં પ્રાપ્ત થવું એ અનન્ય લહાવો છે.

રીટા જાની
15/07/2022

https://shabdonusarjan.wordpress.com/?p=18939

સંસ્પર્શ -૨૦

મિત્રો,

આપણાં વેદો,ઉપનિષદો,પુરાણો તેમજ મહાભારત,રામાયણ જેવા મહાકાવ્યોમાં આપણા સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિનો વારસો ઠસોઠસ ભરેલો છે.આપણે તેને પૂરેપૂરી રીતે અભ્યાસ કરી સમજીએ તો તેમાંથી આપણે ,ખરેખર આપણી સંસ્કૃતિની અદ્ભૂત વાતો જાણી શકીએ.ધ્રુવદાદાએ ‘પ્રતિશ્રુતિ’ નવલકથામાં મહાભારતનાં ઊંડાં અભ્યાસ સાથે મહાભારતનાં જાણીતા પાત્ર ભીષ્મપિતામહને રજૂ કરતી સુંદર નવલકથા લખી છે. ભીષ્મપિતામહ અંગેની સામાન્ય વાતો સૌ કોઈ જાણે છે.ભીષ્મપિતામહે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે તે આખું જીવન કુંવારા રહેશે અને હસ્તીનાપુર અને તેની પ્રજાનું રક્ષણ કરશે.ભીષ્મપિતામહે પોતાના પિતાનાં લગ્ન સત્યવતી સાથે કરાવવા સત્યવતીનાં પિતાની ઈચ્છા મુજબ,સત્યવતીનો પુત્ર જ ભવિષ્યમાં હસ્તિનાપુરનો રાજગાદીનો વારસ બને તે શરત મંજૂર રાખી હતી. આ શરતનું પાલન કરવા તેઓ આજીવન કુંવારા રહ્યા અને આવી પ્રતિજ્ઞા પિતા માટે લેનાર દેવવ્રતમાંથી ભીષ્મ કહેવાયા. આ વાત તો સૌ કોઈ જાણે છે.

પરતું દેવવ્રતે ખરેખર આ પ્રતિજ્ઞા કેમ લીધી હતી ? તે કારણ તો કોઈ જાણતું નથી.આપણે સૌ ,આપણા શાસ્ત્રો,ગ્રંથો ,પુરાણો કે ઉપનિષદોની કહી સુની વાતો સાંભળીને આગળ વધી જઈએ છીએ. તેનો અભ્યાસ કે તે ઓરીજીનલ ગ્રંથને વાંચવાં કે સમજવા ક્યારેય કોશિશ કરતાં નથી. ધ્રુવદાદાએ પ્રતિશ્રુતિ નવલકથાની શરુઆતમાં જ .ભીષ્મ કોણ હતાં? તેમણે આ ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા કેમ લીધી ? તેનાં સૌ પૌરાણિક પરીમાણોની વાત કરી છે ,તે ખૂબ રસપ્રદ છે.

વસિષ્ઠ મુનિની પ્રિય કામધેનુ ગાય નંદિનીની ચોરી કરવા ઈન્દ્રનાં સાત વસુઓ જાય છે. અને દેવોના વસુ હોવા છતાં મનુષ્ય જેવું ચોરીનું કર્મ કરતા ,વસુઓને વસિષ્ઠ મુનિના શ્રાપના ભોગ બનવું પડે છે.તેમને પૃથ્વી પર મનુષ્ય યોનીમાં અવતરવું પડશે તેવો શ્રાપ મુનિ આપે છે..આ વસુઓને પૃથ્વી પર અવતરી મનુષ્યના કર્મો કરવા નહોતા ,તેથી તેઓ ત્રિપથગામિની ગંગા પાસે જાય છે. ગંગાને વિનંતી કરે છે કે ,”મા તું ,કોઈ રસ્તો બતાવ કે અમારે મનુષ્ય અવતાર લઈ પૃથ્વી પર જન્મ ન લેવો પડે.” ગંગાને વસુઓ કહે છે કે ‘અમે તારા પુત્ર થઈ જન્મ લઈએ અને તું જન્મતાની સાથે જ તારા પ્રવાહમાં અમને વહાવી દે.’ગંગા કહે છે ‘શ્રાપ વસિષ્ઠ મુનિએ આપ્યો છે ,તેનું નિવારણ હું ન કરી શકુ. ‘છેવટે વસુઓ કહે છે ,અમારા દરેકનો એક અંશ લઈને એક આઠમો વસુ આપનો પુત્ર બની જન્મ લેશે અને તે પૃથ્વી પર મનુષ્ય અવતારમાં જીવન જીવશે. અમારા સૌનો એકએક અંશ હોવાથી બધાંને લાગેલો શ્રાપ તે અંશ પણ ભોગવશે એટલે ઋષિ વસિષ્ઠ નો શ્રાપ પણ ભોગવ્યો ગણાય.

આ સાત વસુઓનાં અંશ સાથેનો ગંગાનો પુત્ર તે દેવવ્રત – ભીષ્મ. તેમણે આજીવન કુંવારા રહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરી કારણ તેમને વંશવેલો વધારી પૃથ્વી પર મનુષ્ય અવતારે ફરી અવતરવું નહતું.

નવલકથાની શરુઆતમાં જ દાદાએ ભીષ્મ જન્મની રહસ્યમય વાત ગંગા અને વસુઓના સંવાદમાં વણી લીધી છે.ગંગા અને વસુઓના સંવાદમાં “વત્સ,પ્રકૃતિનું સર્જન જીવન કાજે કરાયું છે,મૃત્યુ તો નવસર્જન અર્થે પ્રકૃતિએ મૂકવું પડ્યું છે”જેવા અનેક સુંદર સંવાદો રચી ,દાદાએ જીવનરહસ્યો ઉકેલ્યા છે તે સંવાદો વાંચવા અને પૌરાણિક માહિતી વિગતે જાણવા આ નવલકથા જ વાંચવી પડે.

આવા જ માણસોનાં રહસ્યો ઉકેલતું સુંદર ધ્રુવગીત લઈને પણ આવી છું.ચાલો સાંભળીએ.

માણસને જરા ખોતરો,ને ખજાનો નીકળે

સાચવીને સંઘરેલો એક જમાનો નીકળે

જાણે કશે આખી જિંદગી જીવતી દટાએલી

થાય બેઠી,બસ એક જણ પોતાનો નીકળે

જરૂરી નથી કે સીધા દેખાતાં જ સારા હોય

કદી કોઈ અડીયલ પણ મજાનો નીકળે

ઘા બધે જ મળે છે ચાહે ગમે તેને ખોતરો

કદી બહાર કદી અંદર ,નિશાનો નીકળે

કંઈ જ નક્કી નહીં આ તો માણસ કહેવાય 

I બહારથી પોતાનો ,અંદરથી બીજાનો નીકળે

એક સીધા સાદા ગીતમાં દાદાએ મનુષ્યનાં સ્વભાવની સચ્ચાઈ રજૂ કરી દીધી છે. કોઈપણ માણસ સાથે તમે જરા હમદર્દી સાથે જીવનની ચર્ચા શરુ કરો કે તે તમને તેની આખી જીવન કથની સંભળાવી દેશે.તેના જીવનનાં કેટલાય દટાયેલ રહસ્યો સહેજ પ્રેમ કે સહાનુભૂતિ બતાવતાં જ છલકી જાય છે. તેને બસ ! પોતાનાપણાનો અનુભવ થવો જોઈએ.આગળ દાદા ખૂબ સરસ વાત કરે છે કેબધાં બહારથી સારા દેખાતા લોકો અંદરથી પણ સારા હોય તેવું હંમેશા નથી થતું.કોઈવાર બહારથી અડીયલ દેખાતો માણસ પણ ક્યારેક મજાનો નીકળતો હોય છે.અને છેલ્લે દાદા કહે છે માણસને ખોતરીએ ત્યારે ક્યાંક ઘાનાં ઉઝરડા બહાર ન દેખાતા હોય પણઅંદરથી ઘવાયેલો હોય!અને માણસનાં રહસ્યમય સ્વાર્થી સ્વભાવને વર્ણવતા દાદા કહે છે કે બહારથી તમને પોતાનો લાગતો માણસ ક્યારેક અંદરથી બીજાનો પણ નીકળે! આમ માણસના રહસ્યમય સ્વભાવ પર સરસ કટાક્ષ કરતું ગીત રમતું મૂક્યું છે.

જિગીષા દિલીપ

૧૫મી જૂન ૨૦૨૨

ઓશો દર્શન -15 રીટા જાની

‘મંઝિલનો રાહ લીધો, સહારા મળી ગયા;
મેં આદરી સફર ને કિનારા મળી ગયા.’

– હરીન્દ્ર દવે

અહીં તો કવિને સહારો પણ મળે છે અને કિનારો પણ. પરંતુ દરેક વ્યક્તિ શું એટલા ખુશનસીબ હોય છે કે જે રળિયામણું અને સોહામણું લાગે તેની પ્રાપ્તિ પણ થાય? મહિમા અલ્પવિરામનો નથી, પૂર્ણવિરામનો છે. આદરેલા કામો પુરા કરવાનાં છે, યત્નો થકી રત્નોને શોધવાના છે, પ્રયત્ન અને પુરુષાર્થની પાંખે પથ કાપવો છે, ગરુડની જેમ આકાશમાં ઊંચે ને ઊંચે ઊડી વાદળના વન વીંધવા છે. તેવામાં કોઈ પથ દર્શક મળી જાય તો કેવું? જી હા, આજે આપણે ઓશો દર્શનમાં વાત કરીશું પત્રોના સ્વરૂપે લખાયેલા ઓશોના પુસ્તક ‘પથ દર્શક’ ની, જે ખરેખર જીવનના રાહ પર જીવનનું સાર તત્વ પામવા માટે વિચાર-દીપ પ્રગટાવે છે.

જ્ઞાનની પહેલી આકાંક્ષા આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે. માણસની સૌથી મોટી મુશ્કેલી છે પોતાના આત્માનું જ્ઞાન પામવા માટેનું અજ્ઞાન. જેમ દીવા તળે અંધારું હોય છે, તેમ માણસ પોતાના સત્ તત્વ પ્રત્યે અજ્ઞાનના અંધકારમાં હોય છે. માણસે પોતાને શું થવું છે તે વિચારતાં પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે પોતે શું છે? આ આત્મ જાગૃતિ આવશે, તો જ જીવનની નૌકાને પૂર્ણતાનો કિનારો મળશે. માણસે પશુતાને પાછળ છોડવાની છે અને આગળ જતાં પ્રભુતાને પ્રાપ્ત કરવાની છે, માર્ગમાં રોકાવાનું નથી. અંધકાર એ પ્રકાશનો અભાવ છે માટે અંધકાર સામે લડવાનું નથી, પ્રકાશ પ્રગટાવવાનો છે. આ જ રીતે અશુભ, અનીતિ અને અધર્મનો નાશ કરવાનો નથી, પણ નીતિનો, શુભત્વનો અને ધર્મનો દીવો કરવાનો છે.

સત્ય, સંયમ અને સંગીત જીવનમાં સમતોલન લાવે છે. અતિની વચ્ચે મધ્યમ રહેવું તેનું નામ સંયમ. રાગ અને વૈરાગ્યની વચ્ચે સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરીએ તો વિતરાગનો સંયમ મળે. સંસાર પ્રત્યે આસક્તિ અને વિરક્તિના વિકલ્પો વચ્ચે મધ્યમ માર્ગ શોધી સ્થિર થવાથી સંન્યાસનો સંયમ પ્રાપ્ત થાય. આવો સંયમ હોય, ત્યાં સંગીતની સુરાવલી ઊઠે છે. બધો જ કોલાહલ શાંત થતા અંતરમાં સહજ સંગીત સ્ફુરિત થાય છે. પોતાનું આ સંગીત જ નિર્વાણ છે, મોક્ષ છે, પરબ્રહ્મ છે.

ઓશો કહે છે મૃત્યુ તો એનું જ સુંદર હોઈ શકે જેનું જીવન પરમ સુંદર રહ્યું હોય. મૃત્યુ એ અફર સત્ય છે. મૃત્યુ એ જીવનની પરાકાષ્ઠા છે, એ તો અંતિમ સ્વર છે બંસીનો. એને મળવા માટે કોઈ આયોજન કરવાની જરૂર નથી. પરંતુ જેણે જીવનભર બંસીને સાધી હોય, સુરતાલમાં જેના છંદ મળ્યા હોય, એ જ મોતને ગાતા, નૃત્ય કરતા કરતા અંગીકાર કરી શકશે.

સૂર્ય સુધી પહોંચવા માટે પ્રકાશનું એક કિરણ મળે તે પણ પૂરતું છે. અને આ કિરણ બધાની પાસે ઉપલબ્ધ છે, ભલે આપણને તેની જાણ ન હોય. જે આ કિરણને શોધી લે છે તે સૂર્યને મેળવી છે. માણસના ભીતરમાં જે જીવન છે, તે અમૃતત્વનું કિરણ છે; જે જ્ઞાન છે તે બુદ્ધત્વનું બિંદુ છે અને જે આનંદ છે તે સચ્ચિદાનંદની ઝલક છે. જ્યારે અંતરયાત્રા શરૂ થાય છે ત્યારે નિજ તત્વ અને સત્વની ઓળખ થાય છે. માટે ભીતર જઇ ચિત્તની સફાઈ રોજ કરવી જરૂરી છે. તેના પર જીવનની નિર્મળતાનો આધાર છે.

પ્રાર્થના એટલે પ્રેમ અને સમર્પણ. તેની કોઈ રીત કે પદ્ધતિ હોતી નથી. જેવી રીતે પર્વત ઉપરથી કલકલ નાદે ઝરણું વહેતું હોય છે, તે રીતે પ્રેમપૂર્ણ હૃદયમાંથી પ્રાર્થનાનો સહજ આવિર્ભાવ થાય છે. પાણીની એક એક બુંદથી જ દરિયો બને છે. જે બિંદુને ઓળખે તે દરિયાને જાણી શકે છે. એ જ રીતે પળ પળથી જીવન બને છે. જે પળને ઓળખે તે જીવનને પામે છે. કોઈ એક પળનું મહત્વ બીજી પળ કરતાં વધુ પણ નથી અને ઓછું પણ નથી. માટે દરેક ક્ષણને આનંદમય બનાવીએ. પળમાં છુપાયેલા શાશ્વતને શોધીએ તો પરમ ઉપલબ્ધ થશે અને જીવન કૃતાર્થ બનશે.

બીજ જ્યારે પોતાની જાતને જમીનમાં દટાઇ જવા દે છે, ત્યારે જ તે અંકુરિત થઈને વૃક્ષ બને છે અસ્તિત્વની ઓગાળવાની કિંમત ચૂકવ્યા વગર સત્ય તરફ ગતિ થશે નહીં. જે લોકો જીવનનો સાચો હેતુ સમજ્યા નથી તે એવા માળી છે, જેની પાસે ફૂલો છે, તેની માળા બનાવવી છે, પણ તેની પાસે એવો દોરો નથી જેમાં બધા ફૂલો પરોવાઈ જાય. તેનું જીવન પછી એવું વૃક્ષ બની જાય છે, જેમાં ફળ કે ફૂલ ઉગતાં નથી. જીવનના અનુભવોને એક લક્ષ્યના દોરામાં પરોવીને એક સાથે જોડીએ ત્યારે સાર્થકતા અને કૃતાર્થતા પામી શકાય.

મોટા બારણાં નાનાં મિજાગરા પર જ ઝૂલતા હોય છે. તે રીતે જીવનમાં મૂલ્યોનું સ્થાન ભલે નાનું લાગતું હોય પણ જીવન એ મૂલ્યો પર જ આધારિત છે. ચિત્તની પૂર્ણ સ્વતંત્રતા એ સત્યના આગમનની પૂર્વશરત છે. જિજ્ઞાસા શોધ તરફની ગતિ છે. તેના માધ્યમથી જ વિવેક જાગે છે અને ચેતના ઊર્ધ્વ બને છે. આ જિંદગી એક વિદ્યાલય છે. જેને શીખવાની તાલાવેલી હોય, પોતે જાગૃત હોય, આંખો ખુલ્લી હોય, તે દરેક વ્યક્તિ પાસેથી અને દરેક ઘટનામાંથી કંઈ ને કંઈ શીખે છે.

જાગૃત ચિત્તદશામાં પાપ ક્યારેય સંભવિત નથી. જાગૃત માણસ જેમ અગ્નિમાં હાથ નાખતો નથી, એ જ રીતે જે જાગૃત અવસ્થા મેળવી લે છે તેને સહજ રીતે જ ધર્મ મળી જાય છે. જે વિચારોના તરંગમાંથી મુક્ત થઈ શકે છે, તે જ્યાં પણ રહે ત્યાં મંદિર છે. તે જે કાર્ય કરે તે પ્રાર્થના, માળા અને જપ છે. જ્યાં હૃદયનો નિખાલસ પોકાર હશે, ત્યાં પ્રભુ સામેથી આવશે. જેના આંતરચક્ષુ ખુલી જાય છે, તેના જીવનની દિશા અને અર્થનું પરિવર્તન થઈ જાય છે. જાગૃત થાઓ તો બધો અંધકાર વિલીન થઇ જશે.

જીવનમાંથી અંધકારને હટાવી શકાતો નથી, પ્રકાશનું પ્રજ્વલન કરી શકાય છે. ઓશો કહે છે કે ફૂલોને માટે આખું જગત ફૂલસ્વરૂપ છે અને કાંટાને માટે કાંટારૂપ છે. સંસાર તો અરીસો છે. તમે બીજામાં જે જુઓ છો તે તમારી જ પ્રતિક્રિયા છે. જો તમારી દ્રષ્ટિ અને સમજણ સાચી હશે તો બીજામાં શિવ અને સુંદર જોઈ શકશો. આપણે પણ નિષેધાત્મક પલાયનવાદના અંધારા સામે લડવાનું છોડી દઈએ અને જીવનને સકારાત્મક દિશા આપે એવો દીવો પ્રગટાવી લઈએ. ‘પથ દર્શક’ના વધુ પ્રકાશમય રસ્તાની સફર કરીશું આવતા અંકે.,.

રીટા જાની
06/05/2022