સ્પંદન-50

તરૂએ કૂંપળ ફૂટે
ઉરના બંધ તૂટે
કલ્પનાઓ મેઘધનુ રચે
ગુલ શમણાંના સજે
ચિંતન કદી ન થંભે
ભીતર રોજ ઢંઢોળે
શબ્દનો મર્મ પરખે
કલમ ઠાઠથી નવાજે
ઉર્મિઓ અંતરે ઉછળે
સ્પંદન ઝીલાય શબ્દે.

સ્પંદન ક્યારે સર્જાય? સ્પંદન સર્જાય ત્યારે, જ્યારે દિલનો ઉમંગ અને મનનો તરંગ શબ્દની પાંખે ઉડી સાહિત્ય ગગનમાં વિહરે. ઉરની લાગણીઓના બંધ તૂટે અને કલ્પનાના મેઘ ધનુષમાં નિખરે વિવિધ રંગો. આ રંગો દર સપ્તાહે પ્રગટ થયા અને આજે સુવર્ણ જયંતિ સાથે મારા સ્પંદનની વિચાર યાત્રા અને સાહિત્યની સ્મરણ યાત્રાના પ્રસંગો યાદ કરતાં લાગે છે કે ઉર્મિઓના અવિરત પ્રવાહે સોનામાં સુગંધ ભળી, શબ્દોનો સાથ અને કલમનો ઠાઠ મળી સર્જાઈ મારી શબ્દયાત્રા. એ જ છે સ્પંદન.

સ્પંદન એટલે શું? વહેલી સવારે આકાશમાં ઉષાના રંગો સાથે ઉદિત થતો સૂર્ય એ સ્પંદન, કળીનું ફૂલ બનીને મહોરવું એ સ્પંદન, તરુવરની ટોચે ફૂટેલી કુમળી કૂંપળ એટલે સ્પંદન, સંબંધનો સેતુ એટલે સ્પંદન, વાચકોના પ્રેમનો પ્રતિસાદ એટલે સ્પંદન, અચેતન વિશ્વ સાથે મનનું સંધાન એટલે સ્પંદન. માતા સરસ્વતીની કૃપાથી શબ્દોનો અર્ઘ્ય સર્જાયો અને થયું ઈશ્વર વંદન. એ જ મારું સ્પંદન. હપ્તે હપ્તે એવી ભાષા સમૃધ્ધિ જેણે વાચકોને રસ તરબોળ કર્યા અને મારા માટે સ્પંદન એટલે વાચકો પ્રત્યે મારા પ્રેમ અને સાહિત્યની સરિતામાં વહેવાની કટિબદ્ધતા. સ્પંદન એટલે જ સુઘડ સ્વચ્છ સાહિત્ય માટે અનુભવેલો ધબકાર…કુછ દિલને કહા.

આજે વર્ષનો અંતિમ દિવસ અને ‘સ્પંદન’ લેખમાળાનો ગોલ્ડન જ્યુબિલિ એટલે કે 50મો મણકો. આજે કોઈ એક વિષય પર નહિ પરંતુ આ લેખમાળા દરમ્યાન મારા અનુભવોની વાત મારા વાચકો સાથે કરવી છે. બેઠકે મને વ્યક્ત થવાની મોકળાશ આપી અને મેં બેઠક પર લેખ લખવાનું શરુ કર્યું. જોત જોતામાં 2 વર્ષના વહાણા વાયા એની ખબર પણ ન પડી. 51લેખની બે લેખમાળા ખૂબ સહજ રીતે અવતરી એનો રાજીપો છે. પ્રજ્ઞાબહેને પરદેશમાં રહી માતૃભાષા માટે એવો દીવો પ્રગટાવ્યો છે, જેનો પ્રકાશ મારા જેવા અનેક લેખકો માટે પથપ્રદર્શક બન્યો છે. મારી લેખમાળાના પાયામાં છે પ્રજ્ઞાબહેનનો મારામાં વિશ્વાસ, સખી જિગીષાબેનનું પ્રોત્સાહન અને મારા જીવનસાથી દિપકનો ખભે ખભા મિલાવી ચાલવાનો સહકાર જેણે મને આ મજલ કાપવાનું બળ પૂરું પાડ્યું. મારા વાચકોના હૂંફાળા સ્નેહની તો શું વાત કરું? તેમના પ્રેમ, લાગણી અને સ્વીકાર મને સતત મળતા રહ્યા છે, જેનાથી હું મારી આ લેખનયાત્રા જાત જાતના પડકારો વચ્ચે પણ અવિરત, વણથંભી ચાલુ રાખી શકી છું.

મારા પ્રિય લેખક કનૈયાલાલ મુનશીના સાહિત્યની રસ સભર 51 લેખની લેખમાળા પૂરી કર્યા બાદ હવે નવા વર્ષે શું વિષય પસંદ કરવો એ મનોમંથન ચાલ્યું. એ સાથે હૃદયના આંદોલનો એટલા તીવ્ર બન્યા કે વિચાર્યું કે હૃદયના આંદોલનોની ડાળે ઝૂલતાં ઝૂલતાં આ જ સ્પંદનોને ઝીલી મારા વાચકો સાથે વહેંચવા. અને શરૂ થઈ સ્પંદન લેખમાળાની આ અવિસ્મરણીય સફર. જેમાં મેં ખુશીના, દુઃખના, પડકારના, સફળતાના, નિષ્ફળતાના….એમ જે જે સ્પંદનો હૃદયે અનુભવ્યા તે ઝીલીને મારા વાચકો સુધી પહોંચાડ્યા.

ઝરણાના માર્ગમાં અનેક ઉબડ ખાબડ પથ્થરો આવે છે, ઋતુના ફેરફારો પણ આવે છે છતાં ઝરણું એ બધાની વચ્ચે પણ માર્ગ કરતું ખળખળ વહે છે. એવું જ મારી આ લેખન યાત્રા દરમ્યાન અનેક પડાવો આવ્યા. કોરોનાકાળના પડકારો, પરિવારના સભ્યો પણ કોરોના સંક્રમિત થયા, સ્વાસ્થ્યના પ્રશ્નો, સામાજિક જવાબદારીઓ વચ્ચે પણ સ્પંદનનું આ ઝરણું ન સુકાયું ન રોકાયું – એનો પૂરો યશ હું મારા વાચકોને આપીશ જેઓ આવતા હપ્તાની રાહ જોતા તેમનો પ્રેમ તેમના પ્રતિભાવો દ્વારા મોકલી મને પ્રોત્સાહિત કરતાં રહ્યાં.

સ્પંદન એ વેણુનાદ છે જેણે શબ્દને સૂર બનાવી સહુને ઝંકૃત કર્યા. ખુશીની વાત એ બની કે મારાં ધસમસતા સ્પંદનોને વાચકોએ ખૂબ પ્રેમથી ઝીલ્યાં એટલું જ નહિ પણ મારા સ્પંદનોના રંગોથી સુંદર રંગોળી બનાવી હૂંફાળો પ્રતિસાદ આપ્યો. આ પ્રતિસાદ એ જ મારો પુરસ્કાર. મારા વાચકોમાં પણ કેટલી વિવિધતા છે. લગભગ સમાજના દરેક ક્ષેત્ર એમાં ખાસ તો કેળવણીકાર, લેખક, પત્રકાર, ડોકટર, એન્જિનિયર, બીઝનેસમેન, બેન્કર, ગૃહિણી અને વિદ્યાર્થીથી લઇ નિવૃત્ત લોકોએ પણ મારા સ્પંદનને ભરપૂર પ્રેમથી આવકાર્યું છે. અહીં કદાચ હું ઈચ્છું તો પણ એ તમામના નામ લેવા શક્ય નથી પણ હું હૃદયપૂર્વક તેમનો આભાર માનું છું.

અંતે, સૌના ઋણ સ્વીકાર સાથે સ્પંદનના વાચકોને નવ વર્ષની શુભેચ્છાઓ. નવા વર્ષે નવા જોમ, નવા થનગનાટ, નવા તરવરાટ અને નવા વિષય સાથે જીવનને ઉજવવા ફરી મળીશું.

રીટા જાની
31/12/2021

સ્પંદન-49

આવ્યું નવલું નવ વર્ષ , લઈ આશાનો ચમકાર
નવ સંદેશ સાથે કરીએ નવ વર્ષનો સત્કાર
થાય હૂંફાળો સ્નેહ સ્પર્શ ને પ્રેમ સમંદર છલકે
જામ્યો હર હૈયે હર્ષ, માનવ હૈયું મલકે.

હર માનવ હૈયાનો મલકાટ, આભ અટારીએ ઊભી છે માનવજાત અને ઇંતેજાર છે એક વધુ નવલા વર્ષનો. 2021ની વિદાય અને 2022ના આગમનની તૈયારી. એક તરફ રોજિંદી ઘટમાળ અને બીજી તરફ છે જીવનના ધબકાર સાથે નવા વર્ષનો પ્રેમભર્યો સત્કાર. આ સત્કારમાં પડકાર અને પ્રતિકાર સાથે ઝૂલે છે રાતદિનનું લોલક, સમયના સેન્ડ ગ્લાસની પારાશીશી સાથે આશા નિરાશાનો જંગ અને પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થના ખેલમાં માનવજાત સાક્ષી છે પૃથ્વીની અવકાશી અનંત યાત્રાની. નવું વર્ષ, એક નવું સીમાચિહ્ન ઇતિહાસની આગેકૂચનું. પણ આશાની ક્ષિતિજ પર ઉભરે છે એ જ પ્રશ્ન. સદીઓ વીતે, યુગો બદલાય તોય પ્રશ્ન એ જ કે નવા વર્ષના નવ પ્રભાતે શું માનવજાતિ સુખનું સરનામું શોધી શકી છે ખરી?

સુખ એ અદભુત શબ્દ છે. તે સરળતાથી માણી શકાય છે પણ સમજવું અઘરું છે કે સુખ શું છે. વિજ્ઞાન અને વિકાસના પગલે આપણે સુખનું શિખર સિદ્ધ કરી શક્યા છીએ કે કેમ તે કોયડો છે અને હજુ ઉકેલવાનો બાકી છે. આપણને થાય કે હજુ શું ખૂટે છે? પ્રાચીન સમયથી માનવ આ પ્રશ્ન સાથે ઝઝૂમતો રહ્યો છે. એક મત પ્રમાણે ધર્મના પુસ્તકોમાં રહેલ સ્વર્ગનો ખ્યાલ પણ માનવની સદા સુખી રહેવાની આકાંક્ષામાંથી જ ઉદભવ્યો છે. પરંતુ વિશ્વ એ દ્વંદ્વ છે. જ્યાં રાત્રિ છે ત્યાં દિવસ પણ છે, પ્રકાશ છે ત્યાં અંધકારનું સામ્રાજ્ય પણ દૂર નથી. જ્યાં સ્વર્ગની કલ્પના છે ત્યાં નરક પણ માનવ કલ્પનાને માટે બિહામણું સત્ય બનીને ઉભું છે.

સુખ અને દુઃખ એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે. આપણા ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતાનું પદ યાદ કરીએ. ‘સુખ દુઃખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં.’ એટલે કે સુખ અને દુઃખ તો વિધિનું વિધાન છે અને કંઇક અંશે માનસિક છે તેવો સૂર આ કાવ્યપંક્તિ આપે છે. વૈદિક વિચારધારામાં પણ કઈંક આવું જ છે. યાદ આવે આપણા મહાન અવતારો રામ અને કૃષ્ણ. બંનેના જીવનમાં સુખ અને દુઃખનો સંગમ છે. અયોધ્યાના રાજકુમાર રામને રાજ્યાભિષેકના બદલે વનવાસ અને વનમાં સીતાજી ગુમ થતાં તેને શોધવા રામનું કલ્પાંત. લાગે કે સમયની પરિવર્તનશીલતા અને માનવ લાગણીઓનું સંગમસ્થાન રામના જીવનમાં પણ છે.

માનવ માત્ર સુખનો આકાંક્ષી છે. આપણે ત્યાં રૂઢિ પ્રયોગ છે કે ‘પારકે ભાણે લાડુ મોટો લાગે’. પરંતુ હકીકત એ છે કે જે સુખ પામે છે તેણે પ્રયત્ન પણ એવો જ કર્યો હોય છે. હકીકતે તો સુખ એ તેણે ઉઠાવેલી જવાબદારીઓનો પરિપાક હોય છે. યાદ આવે એક રોમન કહાની ડેમોક્લિસની તલવારની. વાર્તા કંઇક આવી છે. ડાયોનિસિયસના રાજ્યમાં તેનો દરબારી ડેમોક્લિસ છે જે હંમેશા રાજાની કંઇક વધુ પડતી ખુશામત કરે છે. તેને થાય છે કે રાજા જેવું સુખી કોઈ નથી. તેના જેવું ધન અને મહત્તા સાથેનું જીવન એટલે સુખ. રાજા ડાયોનિસિયસ તેને ભોજન સમારંભમાં નિમંત્રણ આપે છે અને તેના આસન પર એક તલવાર કાચા તાંતણે લટકતી હોય તેવો પ્રબંધ કરે છે. સ્પષ્ટ છે કે લટકતી તલવાર હોય ત્યાં માણસ સુખ માણી શકતો નથી. ‘સોનાની થાળીમાં લોઢાની મેખ’. સુખની પાછળ જ દુઃખ છુપાયું હોય છે અને લટકતી તલવાર માણસને ચિંતાગ્રસ્ત રાખે છે. સંસાર એ અનિશ્ચિત ભાવિનું બીજું નામ છે. આ અનિશ્ચિતતા પ્રાચીન યુગમાં વિકાસના અભાવ તરીકે હતી અને પાડોશી રાજાઓનું આક્રમણ સહુએ સહન કરવું પડતું. રોમ અને કાર્થેજની લડાઇ હોય કે એથેન્સ અને સ્પાર્ટાની લડાઇ હોય રાજાનું અને પ્રજાજનોનું સુખ અનિશ્ચિતતાથી જોડાયેલું હતું. મધ્યયુગમાં પણ વિદેશી આક્રમણો થતાં. ગઇ સદીનો ઇતિહાસ પણ બબ્બે વિશ્વયુદ્ધનો સાક્ષી છે. આ ઉપરાંત પ્લેગ, ફ્લૂ જેવા રોગો તો જુદા. તો વર્તમાન વર્ષો સાક્ષી છે કોરોના મહામારીના. આર્થિક વિકાસ અને વૈશ્વિક અર્થતંત્રોને હચમચાવી દેનાર કોરોનાથી અને તેના અવનવાં સ્વરૂપોથી સહુ પરિચિત છે જ. અને તેથી જ સુખ હાથતાળી દઈને નાસી જતું હોય તેમ લાગે છે.

સુખ એ એક ત્રિવેણી સંગમ છે – માનસિકતા, પરિસ્થિતિજન્ય પરિબળો અને પડકાર સામે પ્રતિકારની સજ્જતાનો. સુખ શોધવાનો પ્રયાસ દરેકનો હોય છે, પણ માનસિક રીતે જે લોકો હકારાત્મક વલણ ધરાવે તેને સુખનો એહસાસ દૂર હોતો નથી. સુખ એ એક એહસાસ છે પણ માત્ર એહસાસ નથી. કારણ કે ભૌતિક પરિસ્થિતિ પ્રમાણે સુખ બદલાઈ શકે છે. વૈજ્ઞાનિક સગવડો કે સુવિધાના સાધનો વધવાથી આવાં પરિબળો બદલી શકાય છે. જેમ કે શારીરિક રોગ કે પરિસ્થિતિ દવાથી બદલી શકાય. કદાચ વધુ તાજું ઉદાહરણ લઈએ તો કોરોનાને લીધે ડરેલો માનવ વેક્સિન લીધા પછી વધુ સુરક્ષિત બનતાં પોતાને સ્વસ્થ અને સુખી અનુભવે છે. પરંતુ અનિશ્ચિત ભાવિ સામે બાથ ભીડવા જે તૈયાર છે, જે નીડર રહીને કર્મયોગ આચરે છે તે સફળ પણ થાય છે અને સુખી પણ. જો સજ્જતા હોય તો સુખ દૂર હોતું નથી. સજ્જતાનો અભાવ એ દુઃખનું કારણ છે અને તેથી જ જ્યારે માનસિકતા, પરિસ્થિતિ અને સજ્જતા એમ બધી જ વસ્તુઓ એકત્ર થાય ત્યારે સુખનો સોનેરી સૂરજ ઊગે.

આવી સજ્જતા સદીઓથી માનવજાત કેળવતી આવી છે. યાદ કરીએ ગુફાવાસી વનવાસી માનવને અને તેના પડકારોને કે જેમાં હિંસક વિશાળ પ્રાણીઓનો, કુદરતી પરિબળોનો સામનો કરતો માણસ આજે સિદ્ધિના શિખરે બેઠો છે. આ સિદ્ધિ અનેક લોકોના માનસિક, શારીરિક અને ભાવનાત્મક સામર્થ્યથી સિદ્ધ થઈ છે. જ્યારે વર્ષ બદલાય ત્યારે એક સીમાચિહ્ન કે માઇલસ્ટોન પ્રાપ્ત થાય છે, જે આપણને વધુ સુસજ્જ બનાવવા તરફ અને આપણી આત્મશક્તિને વિકસાવવા તરફ પ્રેરણા આપે છે. આમ નવું વર્ષ એ આપણી પ્રેરણાનો સ્ત્રોત બની શકે અને આ પ્રેરણા જ આપણી સજ્જતા વધારી સુખી બનાવી શકે. દરેક પડકારને પ્રેરણા બનાવી સજ્જતાની સીડી બનાવીએ તો સુખ હોય કે સફળતા કંઇ જ દૂર નથી. આ સફળતાના સોપાનના શ્રીગણેશ કરીએ નવી આશા અને આત્મવિશ્વાસ સાથે એક નવા નક્કોર વર્ષ તરફ આગળ વધીએ. શિશિરની ઠંડીને સ્નેહની હૂંફથી ઉજવીએ. સાંતાકલોઝ બની અદૃશ્યરૂપે ભેટ આપી ખુશીઓને વહેંચીએ. જીવનનું ગીત ગાઇએ અને ઈસુ ખ્રિસ્તને યાદ કરી પ્રેમ અને ક્ષમાનો આદર કરી જીવનને ભારથી મુક્ત કરીએ. જીવનની પ્રકાશમય બાજુ જોઇએ અને અનુભવીએ. જીવન તો ખૂબ તરલ છે. તેને સપ્તરંગી મેઘધનુષ બનાવીએ, જીવનના બાગને સુગંધી ફૂલોની મહેક થકી સુંદર અને સુગંધિત બનાવીએ એ જ નવા વર્ષની સિદ્ધિ અને શુભેચ્છા.

રીટા જાની
24/12/2021

સ્પંદન-48

કોને કરીશું અર્પણ
આ જીવન એક દર્પણ
કોઈ આંખે છુપાયું તર્પણ
કોઈ હૈયાના ખૂણે સમર્પણ
રાત દિવસની માળા જપતો
માણસ મન હૈયે તરસતો
મળે ન પ્રેમની શીળી છાંય
મનપુષ્પ ભરવસંતે કરમાય
જીવન ક્યારી સજાવો એવી
ગંગા જળના વારિ જેવી
જાતે વહીએ સંગે વહાવીએ
જીવન પ્રેમગંગા બનાવીએ.

આત્મ અને અધ્યાત્મ બંને વચ્ચે સંતુલન સાધવા મથતો માણસ રાત દિવસ કોઈ ને કોઈ સંગ્રામમાં વ્યસ્ત રહેતો હોય છે. જ્ઞાન વિજ્ઞાનની નવી ક્ષિતિજો પાર કરી લીધા બાદ પણ ક્યારેક સમજવું દુષ્કર બને છે કે માણસની મંઝિલ શું છે. વર્ષો વીતે, સદીઓ વીતે પણ માનવ જિંદગીની દોટ ક્યારેય પૂરી થાય નહિ. ક્યારેક તો પ્રશ્ન થાય કે જીવનનું સાચું લક્ષ્ય શું છે? માણસના સુખ સગવડના સાધન વધવા છતાં તે કેમ દુઃખી છે. રૂપિયાનો વરસાદ વરસે કે ડોલરનો તે સંતુષ્ટ નથી. બધી સિદ્ધિ અને સફળતા મેળવ્યા પછી શું ખૂટે છે? તેના કપાળમાં ચિંતાની કરચલીઓ કેમ દેખાય છે? કોઈને આજકાલ તેનું કારણ કોરોનાનો નવો વાઇરસ અને તેના નવા બહુરૂપો કે મ્યુટન્ટ લાગે પણ જ્યારે કોરોના ન હતો ત્યારે પણ શું દુનિયા સંપૂર્ણ સુખી હતી? કદાચ નહોતી તો શા કારણે? જવાબ અઘરો પણ સરળ છે. માણસ સુખી નથી થતો એનું કારણ માણસના જ બહુરૂપો કે મ્યુટન્ટ છે. કંઇક અવનવું લાગે પણ સત્ય છે કારણ કે માણસની સફળતાનું રહસ્ય તેની બદલાઈ શકવાની ક્ષમતા છે અને તેના દુઃખનું કારણ પણ તે જ છે. ‘હું માનવી માનવ થાઉં તો ઘણું’ એમ લખતી વખતે જ કવિને સ્પષ્ટ હશે કે માનવી માનવ થયો નથી. કારણ?

માનવી માનવ થાય ક્યારે? કોઈ કહે કે માનવી કુદરતનું હજુ સુધીનું અંતિમ સર્વશ્રેષ્ઠ સર્જન છે તો એક માનવ તરીકે ગૌરવ થાય. આજના વિજ્ઞાનની સિધ્ધિઓ જોઈએ તો પણ આપણને હર્ષ થાય. માનવી આજે સાગરના તળિયે પણ પહોંચ્યો છે અને એવરેસ્ટની ટોચ પર પણ. તેનું ચંદ્ર યાત્રાનું સ્વપ્ન સિદ્ધ થયું છે અને મંગળ યાત્રાની મંગલ ઘડીઓ પણ હાથવેંત માં જ છે. તો પછી માનવજાતને સફળ ગણી શકાય? વ્યક્તિગત સફળતા અને કોર્પોરેટ સિદ્ધિઓ તો મેનેજમેન્ટનો વિષય છે પણ ઘણી વાર ટોચ પર પહોંચેલા સફળ વ્યક્તિઓને પણ એકલતા અનુભવતા જોઈએ ત્યારે થાય કે ના, આ સિદ્ધિ એ ચિરસ્થાયી નથી. તો પછી જીવનમાં ચિરસ્થાયી સિદ્ધિ જેવું શું છે? પદ, પ્રતિષ્ઠા અને પૈસા કે જેની પાછળ કદાચ દુનિયા દીવાની દેખાય છે તેનાથી પણ જો જીવનનો મર્મ અધૂરો જણાય તો જીવન સાફલ્ય એટલે શું તે પ્રશ્ન થાય. આનું કારણ એ છે કે આપણા સહુની પાસે માત્ર એક જ જીવન છે. આ એક જ જીવન બાળપણ, યુવાવસ્થા અને વૃદ્ધાવસ્થામાં વહેંચાયેલું છે. સામાન્ય રીતે અર્ધું જીવન કે પચાસેક વર્ષ વીતી જાય ત્યાં સુધી તો કંઈ વિચારવાનો સમય જ નથી હોતો પણ એક દિવસ એવો ઉગે કે માણસને દર્પણ દેખાય. તે પોતાનો ચહેરો બદલાતો જુએ અને જો તે દર્પણ સાથે વાત કરે અને કરી શકે તો જ તેને સમજાય કે ઓહ, જેને સફળતા ગણી તે તો સફળતા છે જ નહિ. દર્પણ એ વ્યકિતની mirror image છે. તેમાં ક્યાંક સંસ્મરણો છુપાયાં છે. જીવનની ફિલસૂફી અને જીવનયાત્રાનું સંયોજન કરીએ તો જ સમજાય કે સફળતા શું છે? જીવન એ કેલીડોસ્કોપ છે. અવનવી આકૃતિઓ ઉભરતી રહે છે અને તેની વચ્ચે આપણે આપણી જાતનું નિરીક્ષણ કરવાનું છે, જાતને અનુભવવાની છે, જીવનના લેખાં જોખાંનું સરવૈયું જોવાનું છે. ભૌતિક જીવનથી દૂર એક મન તેની માનસિક દુનિયામાં વ્યસ્ત હોય છે. તેનો તાગ મેળવીએ તો જ ખ્યાલ આવે કે આપણે શું જોઈતું હતું અને શું કર્યું?

આ મન ક્યારેક સંતાપ પણ અનુભવે છે અને તેને જોઈએ છે સંતોષ. જીવન જીવ્યાનો સંતોષ. એક માનવી તરીકે જીવન જીવવાનો સંતોષ. આ પ્રશ્ન નવો નથી. વૈદિક વિચારો હોય કે કોઈ પણ પ્રાચીન સંસ્કૃતિ, માનવના હૃદયના મર્મસ્થાનમાં હંમેશાં આ પ્રશ્ન છે કે જીવનમાં મેળવ્યું શું?

આપણા બાળપણથી આજદિન સુધી દૃષ્ટિ કરીએ તો ખ્યાલ આવશે કે આપણી આ જીવનદોડના એક તબક્કે આપણે પણ કયારેક કોઈની આંગળી પકડી ને પા પા પગલી કરી ચાલતા શીખતા હતા. આજે કરોડોનો કારોબાર કરનાર સફળ વ્યાપારી કે ઉદ્યોગપતિ પણ જીવનના એક તબક્કે કોઈ વડીલ કે શિક્ષક સમક્ષ અંકગણિતનો એકડો માંડતો હતો. એક માનવ જીવનના કોઈ પણ તબક્કે બીજાના સહયોગ વિના જીવન જીવી શકતો નથી. આવા નામી કે અનામી એવા વ્યક્તિઓ જેનું યોગદાન આપણને યાદ પણ નથી તેવા વ્યક્તિઓ પ્રત્યે આપણે તર્પણ કરવાનું છે. આવી વ્યક્તિઓથી સભર યાદોમાં આપણું સમર્પણ કરવાનું છે. ક્યારેક આપણા માતા, પિતા કે ગુરુની યાદોને સમર્પિત આ જીવનનું તર્પણ કઇ રીતે કરીશું? આ પ્રશ્નનો જવાબ છે – આપણો માનવધર્મ બજાવીને. જે માનવોનો સહારો લઇને આપણે આ જીવન જીવ્યા તેમનું ઋણ એ આપણું માનવ તરીકે ઋણ છે. આ ઋણ કઈ રીતે ફેડી શકાય? જો આ ઋણ ન ફેડીએ તો આપણા ચિત્તને શાંતિ થઈ શકે નહિ. ગમે તેટલી સિદ્ધિ સમૃધ્ધિ વચ્ચે પણ મનની શાંતિ અનુભવી શકાય નહિ. સહકુટુંબ હોય કે મિત્રો વચ્ચે જે માનવીને પ્રેમ મળતો નથી કે જે કોઈને પ્રેમ આપી શકતો નથી તેનું જીવન સૂનું છે. ‘કોરા કાગજ…કોરા હિ રહ ગયા’ જેવું છે. જ્યાં સુધી આવું જીવન છે, ત્યાં સંતુષ્ટિ નથી, સફળતાની વચ્ચે પણ સફળતા નથી. ક્યારેક એકલતાનો એહસાસ માણસને કોરી ખાય છે. લાગણીની આ લડાઈઓનું કારણ એ છે કે ક્યાંક આપણે સ્વાર્થને સર્વોચ્ચ ગણીને આપવા પાત્ર પ્રેમ લોકોને આપી શક્યા નથી. જ્યારે લોકો માતા પિતાને ભૂલે, ભાઈબહેનના સંબંધોને ભૂલે અને માત્ર પોતાના સંકુચિત હેતુઓને ધ્યાનમાં રાખી કાર્ય કરે, ત્યારે જિંદગી એક મોડ, એક વળાંક પર ઊભી રહી પૂછતી હોય છે કે જીવન રામાયણના, પ્રેમ અને સમર્પણના રસ્તે ચાલી શકે તેમ હતું તો આ મહાભારત શા માટે? મહાભારતને યાદ કરીએ કે મહાભારતના યુદ્ધના અંતે રાજ્ય મેળવતા પાંડવો પણ સુખી નથી. તેઓ હિમાલય તરફ સ્વર્ગારોહણ માટે ગતિ કરે છે. જીવન સંતાપનો અનુભવ થાય ત્યારે જીવન માર્ગ શો છે તે પ્રશ્ન મનમાં જરૂર થાય.

પ્રશ્ન ચિરંતન છે પણ જવાબ અઘરો નથી. જેમ માછલી વગરની નદી કે પંખી વગરનું આકાશ નિર્જીવ લાગે છે એમ જ પ્રેમ કે સમર્પણ વગરનું જીવન નિષ્ફળ છે. આ ફૂલોનો એવો ગજરો છે જે આપનાર અને લેનાર બંનેના જીવનને મહેકાવે છે. જીવનનો મર્મ એ છે કે જીવન એક ઉપવન છે, બગીચો છે, વૃંદાવન છે. પવિત્રતા સાથે પુષ્પો ખીલવવાની ક્યારી છે. જો જીવન પુષ્પને મહેકાવવું હોય તો આ ક્યારીમાં અમૃતનું સિંચન કરવું પડે. આ અમૃત એટલે જ પ્રેમનું અમૃત. પ્રેમની આ અમર ગંગા જીવમાત્ર પ્રત્યે વહાવીને જો બાળકને વાત્સલ્ય, માતપિતાને પ્રેમ અને સમર્પણ અને અન્ય સહુને પ્રેમ વહેંચીએ તો આવાં પ્રેમવારિથી સીંચેલ જીવન ક્યારી મહેકશે, જીવન સફળ બનશે, પ્રેમસભર બનશે.

રીટા જાની
17/12/2021

સ્પંદન-47

શું સ્વદેશ શું વિદેશ
શુભ સવાર એક સંદેશ
શુભ સવારે ફૂલો મહેકે
શુભસવારે પંખી ચહેકે
શુભ સવારે હર આંખોમાં
પ્રેમભર્યો ચહેરો ચમકે
શુભ સવારે હર યાદોમાં
કોઈ પ્રેમભરી યાદો છલકે
જીવન રસમધુરી પળોનો સાર
હર દિન મળે જો શુભસવાર

શુભ સવાર, પ્રાતઃ વંદન, સુપ્રભાત અને સહુને સુલભ એવું વોટ્સએપના વહાલથી છલકાતું good morning … ભાષા ગમે તે હોય પણ મન, હૃદય અને આત્મીય ભાવોથી ભરપૂર આ શબ્દોમાં પ્રસ્તુતિ છે અદભુત સંગીતની. આપણા પરિચિત અને ચિરપરિચિત લોકોના હૃદયનો ઝંકાર અને દિલની લાગણીઓની પૃષ્ઠભૂમિમાં કોઈના મુખનો મલકાટ આંખોમાં વસે છે અને જાગૃત થાય છે શુભ સવાર.

શુભ સવાર એ એક ટાઇમ કેપ્સ્યુલ છે અને તે સહુ માટે કંઇક અલગ જ રીતે ખૂલે છે. કોઈ પુષ્પકલિકા માટે તે ફૂલ બનવાના પડકારની અને સાથે જ પ્રગતિની પળ છે તો કોઈ રંગીન, સુવાસિત પુષ્પ માટે પમરાટ વિખેરી જીવનને ધન્ય બનાવવાની પળ. સુંદર સવાર વચ્ચે ક્યારેક ડોકિયાં કરતી હોય છે નમણી નજાકત. પણ આ બધાં કુદરતના કરિશ્મા વચ્ચે માણસ માટે, સૂરજના સોનેરી કિરણો વચ્ચે આપણી સવાર કેવી હોય છે?

વહેલી સવારે આંખ ખૂલે અને નવો દિવસ ઉગે તેમાં આનંદ અને વિસ્મય બંને ભળેલા છે. નવી સવાર તાજગી અને પ્રસન્નતા લઈને આવે છે. સૂર્યના કોમળ કિરણો તેજ છાયાની સંતાકૂકડી કરતાં ઉષાના અદભુત રંગોની રંગપુરણીથી આકાશ શોભી ઊઠે છે. બારીમાંથી સૂર્યપ્રકાશની સાથે પ્રવેશતો ઉમળકો પણ શરીર અને મનને તરોતાજા કરી જાય છે. સૂર્યના કિરણો ધરતીને સ્પર્શતાં જ ધરતીના રૂવાંડે સૌંદર્ય ખીલવા લાગે છે. વૃક્ષો અને છોડ પરની કળીઓ પુષ્પમાં પરિવર્તિત થાય છે, જેની મહેક સવારને સુગંધિત બનાવે છે. પુષ્પોના પમરાટથી નાચી ઊઠતો પવન મોરપીંછના સ્પર્શનો અનુભવ કરવી જાય છે. આ જીવંત વાતાવરણમાં જીવંતતા અનુભવી કલરવ કરતાં પક્ષીઓનું ગાન મધુર સંગીતની સુરાવલીઓ રેલાવે છે. મંદિરના ઘંટનાદ સાથે પ્રભુને પ્રભાતનાં પુષ્પો અર્પણ થાય છે. આમ પ્રભાતે સંગીત, સુગંધ અને સૌંદર્યનો સુમેળ થાય છે. કેટલાક લોકો સોનેરી સવારનું આંજણ આંજવા સજ્જ બને છે. કોઈની સવાર વર્તમાનપત્ર સાથે પડે છે તો કોઈ વોટ્સ એપ પર જ્ઞાન વહેંચવાની પાઠશાળા શરૂ કરે છે. કેટલાક કસરત કે યોગ કરે છે તો કોઈ ચાલવા નીકળી પડે છે. કોઈ ચૈતન્યનો આવિષ્કાર કરવા ધ્યાન, પ્રાર્થના, ઇબાદતમાં મગ્ન બને છે. કોઈ નવા દિવસની બ્લ્યુ પ્રિન્ટ તૈયાર કરે છે તો કોઈના જીવન પ્રવૃત્તિના ઘોંઘાટમાં ઘૂઘવે છે. કોઈ રાગ લલિત કે રાગ ભૈરવ આલાપે છે તો કોઈને બારીમાંથી આકાશનો ટુકડો જોવાની પણ ફુરસદ નથી, સમયની પાબંધી છે અને રોટીના ચક્કરમાં પીસાય છે. તો કોઈની સવાર સૂરજ માથે ચડે ત્યાં સુધી પડતી જ નથી.

યાદ આવે કોઈ ભક્ત કવિની સુંદર પંક્તિઓ “જો સોવત હૈ સો ખોવત હૈ જો જાગત હૈ સો પાવત હૈ”. આ હિંદી ભાષાની પંક્તિઓ સાથે જ યાદ આવે આપણા ભક્ત કવિ નરસિંહ મહેતાના પ્રભાતિયાં … “જાગને જાદવા કૃષ્ણ ગોવાળિયા, તુજ વિના ધેનમાં કોણ જાશે”. આવી યાદો સાથે ભક્તિ અને સાહિત્યના સંગમ જેવી શુભ સવારના સમયે આજનું વિશ્વ આપણને જાગૃત કરે છે, ધર્મ સાથે જ જોડાય છે કર્મ. ઘડિયાળની ટિક ટિક આગળ વધી રહી છે, આંખો સમક્ષ ઉભરે છે બીજું દ્રશ્ય…કર્મયોગના કર્તવ્યમાં વ્યસ્ત વિશ્વનું. ટિફિન લઈને શાળા, કોલેજ કે ઓફિસે પહોંચવાની ભાગદોડ શરૂ થઈ જાય છે

સવાર પડતાં જ વર્તમાન વિશ્વ કરવટ બદલે છે. ભક્તિની પૂર્ણતા સાથે શક્તિની સજ્જતા માટે માનવી વિકાસપથ અને કર્તવ્યપથ પર પ્રવૃત્તિનું પહેલું કદમ એટલે શુભ સવારની શરૂઆત. સવાર એ ભક્તિપૂર્ણ આરાધના સાથે જ શક્તિપૂર્ણ આયોજનનો સંગમ છે. આ સંગમ એ તન, મન અને ધનનો ત્રિવેણી સંગમ બની સફળતાના સ્વરૂપે માનવને વિકાસની તક આપે છે. સવાર એ મનની પ્રફુલ્લતા અને ભાવપૂર્ણ ઉત્સાહ સાથે જ તનની શક્તિની સજ્જતાનું સંયોજન છે. આ માટે મોર્નિંગ વોક અને યોગ અને વ્યાયામ કરી તનની શક્તિનું આયોજન થાય છે. એક સમયની વ્યાયામશાળા આજે જીમ બનીને ધમધમે છે. સફળતા એ પ્રારબ્ધ સાથેનો પુરુષાર્થ છે, જ્ઞાન અને ભક્તિ સાથેનો કર્મયોગ છે અને આ સફળતાનાં બીજની વાવણી કરવાનો શ્રેષ્ઠ સમય એટલે સવાર. વિદ્યાર્થી માટે જ્ઞાન અને ધંધાર્થી માટે કર્મ એમ બંનેનો સમન્વય એટલે સવાર. સવાર એટલે જ ધર્મ અને કર્મનું સંયોજન. વાસ્તવિક વિશ્વમાં પણ, કોરોનાથી અસ્તવ્યસ્ત વાતાવરણમાં પણ, work from home હોય કે ઓનલાઇન શિક્ષણ – સવાર એ પ્રવૃત્તિનું પહેલું પગલું છે. જ્ઞાન, વિજ્ઞાનમય કર્મ અને ઉત્સાહની શક્તિ એ આજનો વિકાસમંત્ર છે. આ વિકાસમંત્ર સાથે માનવજાત કોઈ પણ પડકાર ઝીલી શકે તેવો આત્મવિશ્વાસ જે પ્રગટાવે તે જ સાચી શુભ સવાર.

જેમ બીજ ભલે નાનું કે નગણ્ય લાગતું હોય, તેમાં અગણ્ય સર્જનની તાકાત છુપાયેલી છે. તે જ રીતે સવાર ભલે સામાન્ય લાગતી હોય, તેમાં સપનાંઓના રંગીન મેઘધનુષને સાકાર કરવાની અગણિત તકો છુપાયેલી છે. સવાર પ્રકૃતિનું તથાસ્તુ લઈને આવે છે. સવાર અંધકારનો અંત છે, પ્રતીક્ષાનો અંત છે, આશાનો સંદેશ છે.

આંખોના સોનેરી સ્વપ્નો સાથે વાસ્તવિકતાના મિલનનો મોર્નિંગ મંત્ર એટલે શુભ સવાર. આપણી સામાજિક ચેતનાનું સ્વરૂપ વ્યક્ત થઈ બને છે શુભ સવાર. સોનેરી સૂર્યની શક્તિનું પ્રાગટ્ય પૃથ્વી પર કરી સફળતાના સેતુ રચીએ તે શુભ સવાર. જીવનને શક્તિનું માધ્યમ બનાવી, આત્મશક્તિનો ઉદભવ કરી પરસેવામય કર્મ કરી પરની સેવાથી વિશ્વનું કલ્યાણ કરીએ તો તે સાચી શુભ સવાર. આવી શુભ સવાર એ જ જીવંતતા, એ જ જીવન શક્તિ,એ જ જીવન મોતી. આ જીવનમોતી જાણીએ, માણીએ,વધાવીએ પ્રતિદિન.

રીટા જાની
10/12/2021

https://youtu.be/s7o4I7_mSaA

સ્પંદન-46

અધખૂલી આંખમાં સોનેરી શમણાં
મીઠી યાદો માણી લઇએ હમણાં
હસીખુશીની સાંજના રેલાતા રંગો
યાદોમાં જીવંત કંઈ ઉમંગો તરંગો
યાદોના ઝરૂખે આજ કોનો પોકાર
જીવન યાદોની અતૂટ વણઝાર
કૈંક વીતી વેળાઓ કરતી તકાદો
આજ માણવી છે જીવનની યાદો.

મનના ઝરૂખે ઊભા હોઈએ અને યાદો ઘેરી વળે. સમી સાંજની વેળાએ કંઇક આવ્યું, કંઇક ગયું. કદાચ હવાની લહેરખી, પણ આ લહેરખી લઈને આવે છે જીવનની યાદોને. માનવમન તો એક અજબ ભુલભુલામણી છે. કેટલીયે યાદો તેમાં સમાયેલી પણ હોય અને છુપાયેલી પણ હોય, કેટલીયે યાદોને સંઘરીને બેઠા હોઈએ, ન આવે તેવી ઈચ્છા હોય પણ યાદો ક્યાં કોઈનું સાંભળે છે? એ તો માનસપટ પર આવીને ઉભી જ હોય છે. સ્મૃતિ એ વરદાન પણ છે અને અભિશાપ પણ.

સ્મૃતિ એટલે યાદ કરવાની શક્તિ. માણસ એટલે તન અને મન; પણ ક્યારેક યાદો એ જ એનું ધન. જીવનભર માણસ ઘણી તસવીરો મનમાં લઇ ઘૂમતો હોય છે. આ તસવીરોમાં કંઈ કેટલાયે લોકો, પ્રસંગો, સુખ અને દુઃખ, સુખ અને દુઃખના સાથીઓ, માત્ર વ્યક્તિઓ જ નહિ ક્યારેક પ્રાણીઓ અને વાતાવરણ પણ તેની યાદોને જીવંત બનાવે છે. યાદોમાં માણસ ખોવાઈ જાય છે એટલું જ નહિ તેને આ રીતે ખોવાઈ જવાનું પસંદ પણ છે. ક્યારેક કોઈ આપ્તજનની યાદો આપણને વિહ્વળ બનાવી દે છે. કંઈ યાદ નથી રહેતું એવું કહેનાર લોકોને પણ યાદ આવતાં લોકો પણ હોય છે અને પ્રસંગો પણ. આપણું જીવન આમ તો એક નાટક હોય તેમ લાગે છે પણ યાદો તેને ફિલ્મમય બનાવી દે છે. યાદોમાં ક્યારેક આંસુ પણ છુપાયેલાં હોય છે. ક્યારેક કોઈ સ્નેહીજન યાદ આવે અને આંખમાંથી આંસુ ટપકે. દરેક આંસુમાં એક છબી જીવંત હોય અને આ છબીઓમાં ક્યારેક જીવનના અદભુત રંગો પણ છુપાયેલ હોય. યાદો એ માનસપટ પરનું મેઘધનુષ છે. જુદા જુદા રંગોની યાદો તેમાં વિખરાઈ ગયેલા રંગોથી ચિત્ર બનાવે છે અને આ ચિત્રમાં આપણે ખોવાઈ જઈએ છીએ.

યાદોનો ખજાનો ખોલીએ અને ક્યાંક આપણને કોઈનું બચપણ હસતું રમતું દેખાય. બચપણની સ્મૃતિઓ ઘણા બધા લોકોની યાદોમાં જીવંત હોય છે. બચપણની પ્રીત ઉપર બનેલી ફિલ્મો ટંકશાળ સાબિત થતી હોય છે કારણ કે યાદો બચપણ અને યુવાનીની પ્રીતને સાંકળતી કડી છે. પરંતુ ફિલ્મો સિવાય સાહિત્ય અને કાવ્યમાં પણ યાદો પ્રદર્શિત થતી હોય છે. કૃષ્ણ અને સુદામાની બાળપણની દોસ્તીને સાંકળતી કાવ્યરચના …
‘તને સાંભરે રે….મને કેમ વીસરે રે’ આજે પણ કેટલાયે લોકોને યાદ હશે જ. ઘણાયે લોકોની મૈત્રીનો પાયો હોય છે તેમની બાળપણની મૈત્રી કે શાળાની યાદો. યાદોની આ એવી દુનિયા છે, જેમાં ઘણા બધા ચેહરાઓ ડોકિયું કરે છે પણ કેટલાક રહી જતા હોય છે સ્મૃતિચિહ્ન બનીને. આ સ્મૃતિચિહ્ન ક્યારેક તાજમહાલ બને છે. યાદ કરીએ શાહજહાં અને મુમતાઝના અદભુત પ્રેમને તો યાદોમાં ખોવાયેલ બાદશાહ તાજમહલ બનાવી ઇતિહાસ રચે છે. બાદશાહ ન હોય તેવા કેટલાયે લોકોની યાદોમાં પણ તેમનાં પ્રિય પાત્રો સચવાયેલાં જ હોય છે. પ્રેરણામૂર્તિ પ્રેરણા હોય તે જરૂરી, મૂર્તિમંત બનવું કદાચ ભાગ્ય છે, નસીબ છે પણ યાદો તેને સજીવ બનાવવા હર પળ હાજર હોય છે.

પ્રેમમાં ગૂંથાયેલી પળોની યાદો સ્થાપત્ય બને તો સર્જાય તાજમહાલ, પરંતુ કોઈના અભિશાપ કે શાપનું કારણ બને તો સર્જાય કાલિદાસનું અભિજ્ઞાન શાકુંતલ. જ્યારે શકુંતલા રાજા દુષ્યંતની યાદોમાં ખોવાઈને ઋષિ દુર્વાસાનો યોગ્ય સત્કાર કરવાનું ભૂલે છે ત્યારે ક્રોધિત ઋષિ દુર્વાસા શાપ આપે છે. પરિણામે, જેની સાથે ગાંધર્વ વિવાહ થયા છે તે રાજા દુષ્યંત શકુન્તલાને વીસરી જાય છે. કયારેક યુગો અને સદીઓનું અંતર હોય પણ પ્રેમની યાદો અંતરથી, દિલથી જોડાયેલી હોય છે. તેથી આવી યાદો જ્યારે પણ માનસપટ પર ઉભરે ત્યારે અસ્ખલિત પ્રવાહ વહે છે, સુખદ યાદોનો ખજાનો ખૂટતો નથી. માનવીનું મન હોય કે ઇતિહાસની ટાઇમ કેપ્સ્યુલ; ક્યાંક સોનાની દ્વારિકા તો ક્યાંક સોનાની લંકા તો ક્યાંક હેલન ઓફ ટ્રોય…યાદોનો ઝબકાર સોનાના ચળકાટને પણ ફિક્કો પાડે. ઇતિહાસ, પુરાણો કે સાહિત્ય, વિવિધતાની વાટે સૈકાઓની યાદો ખોલતો ઇતિહાસ, રાજા દુષ્યંત અને શકુંતલા કે પછી સીઝર અને ક્લિયોપેટ્રા…ભૂમિ કોઈ પણ હોય, યાદોનો ઈતિહાસ છે અમર.

અમરત્વ એ માનવ, દાનવ કે દેવ સહુની આકાંક્ષા છે. પણ સત્ય એટલું જ કે નામ તેનો નાશ. વિશ્વ પણ નાશવંત છે તેમ ધર્મ પણ કહે છે અને વિજ્ઞાન પણ. પરંતુ યાદોના સમુદ્રમાં સહુ કોઈ અમર છે. જીવન ભલે સમુદ્રની ભીની રેતીમાં માનવના પગલાંની ઉપમા ધરાવતું હોય પણ કોઈની યાદોમાં તે અમર છે. માત્ર બચપણની મૈત્રી કે પ્રેમની જ અભિવ્યક્તિ યાદોમાં થાય તેમ નથી. યાદ કરીએ HMVના લોગોમાંના શ્વાનને, MGMના ફિલ્મના લોગો તરીકે આવતા સિંહને, દૂરદર્શનના પ્રતીકને અને વિવિધભારતી પરના સવારના અવિસ્મરણીય ટ્યુનને તો લાગશે કે યાદોનું વિશ્વ જીવંત પણ છે અને અમર પણ. યાદો કોઈના જીવનનો સહારો છે તો ક્યારેક જીવનનો કિનારો. જૈફ વયના લોકોને યાદોમાં ખોવાયેલ જોઈએ તો લાગે કે અનંતમાં ખોવાઈ જનાર માણસને પણ યાદોનો અનંત સહારો છે.

યાદો એ જીવનના મહાસાગરના મોતી છે. યાદોના મોતી, ક્યારેક સરે છે, આંસુઓમાં છલકાતી છબીઓ બનીને તો ક્યારેક સમી સાંજે હવાની લહેરખી બનીને આવે છે. યાદો શું છે? યાદો એ મનમાં ઉદભવતું પણ દિલને સ્પર્શતું એક કંપન છે, જે કંપ ક્યારેક અનુભવ્યો હોય છે આપણા હૃદયે. યાદો એ સુરાવલીઓ છે જેનું ગુંજન આપણા હૃદયમાં સૂરનો ઝંકાર પ્રગટાવે છે. યાદો એ જીવાયેલા જીવનમાં પ્રગટ થયેલો એ પ્રાણ છે જેના મૂલ્યને સમકક્ષ વિશ્વનું કશું જ નથી. જીવંત પળોમાંથી ટપકતો જીવનરસ છે યાદોનું આ વિશ્વ.

યાદો, કોની હોય છે? આપણા પ્રિય પાત્રોની કે જેમણે તેમના જીવનનો એક ટુકડો, એક હિસ્સો આપણને આપ્યો. સમય, પ્રેમ કે પ્રયત્નોનું આપણા શ્રેય માટે સમર્પણ કર્યું. યાદો એ અમર ક્ષણોની કૃતજ્ઞતાનું પ્રતીક છે. જ્યાં જ્યાં ઉદાત્ત ભાવનાઓ પ્રગટ થાય છે, ત્યાં યાદો સમયનું અમર પદચિહ્ન બની જડાઈ જાય છે આપણાં માનસપટ પર, સ્મૃતિપથ પર, ગૌરવપથ પર. આવી યાદો ક્યારેક વ્યક્તિના જીવનમાં પણ હોય અને રાષ્ટ્ર તરીકે પણ આપણા દિલમાં જીવંત હોય. યાદ કરીએ એ અમર જવાનને જેણે રાષ્ટ્રની એકતા અખંડતા અને આપણા સુખશાંતિ માટે વીરતા અને શૌર્ય સાથે રક્ત વહાવ્યું. ક્યારેક સિયાચીનની દુર્ગમ ઉંચાઈઓ પર, ક્યારેક હિમાલયની બર્ફીલી ધરતી પર. સમર્પણ કર્યું મૂલ્યવાન જીવન અને સજળ નેત્રે દરેક દેશપ્રેમીની યાદોના ઝરૂખે અર્પિત થઈ અંજલિ, પુષ્પાંજલિ, શ્રધ્ધાંજલી. કૃતજ્ઞતાના આંગણે, સ્નેહના તાંતણે, દેશપ્રેમની વેદી પર શહીદોની યાદ હવાઓમાં ગૂંજી ઊઠે…’જો શહીદ હુએ હૈં ઉનકી …જરા યાદ કરો કુરબાની’.
આવી યાદો એ જ અમરતા…
આવી યાદો એ જ જીવન સર્વસ્વ …
આવી યાદો એ જ જીવન સાફલ્ય…

રીટા જાની
03/12/21

https://youtu.be/xHLuHa5_1_s

સ્પંદન-45

સંસારનું આ સત્ય
કે જીવનનું રહસ્ય
આન, બાન, શાનથી
ક્યારેક સરતું આસમાનથી

કોણ સફળ, કોણ નિષ્ફળ
ક્યારેક કળ તો ક્યારેક બળ
અહીં પડકાર હર એક પળ
પ્રારબ્ધ છે કે પુરુષાર્થ સફળ

ક્યાંક મળે ઊંડો દરિયો
તો ક્યાંક મળે કિનારો
મનમાં જાગે વિચાર વમળ
જીવન સફળ કે વિફળ.

સ્વપ્નોની દુનિયા અને દુનિયાના સ્વપ્નો… રાત્રિનો અંતિમ પ્રહર…એક દુનિયા પૂરી થાય અને સોનેરી સૂરજની સાથે દુનિયાના સ્વપ્નો શરૂ થાય. સ્વપ્નોની દુનિયા કદાચ કલ્પનાની રંગીન પળો છે જે રાત્રિનો વૈભવ છે તો દુનિયાના સ્વપ્નો એ વાસ્તવિકતા પામવાની ઝંખના કરતાં હોય છે. તેનો રંગ વિશેષતઃ આશા નિરાશાનો કે શ્વેત શ્યામ હોય છે.  કોઈ તેને રાત દિનની ઘટમાળ ગણે તો કોઈ તેને પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થનો ખેલ ગણે. જીવન વહેતું જાય, બનાવો અને ઘટનાઓ આકાર લે અને એક પળ એવી આવે કે લાગે કે આ જીવનની સફળતા છે. પણ સફળતા એ સીડી પણ છે અને શિખર પણ. એવરેસ્ટ પર આરોહણ કરી શકાય પણ ત્યાં રહી શકાતું નથી. સફળતાની પળોનો અનેરો સ્વાદ લઈએ ત્યાં પ્રારબ્ધનો ખેલ શરૂ થાય.

ક્યારેક વિચાર, ક્યારેક આચાર, ક્યારેક વ્યવહાર…માનવજીવન જાણે કે તલવારની ધાર. કોણ સફળ અને કોણ નિષ્ફળ…પુરુષાર્થ કે પ્રારબ્ધ? ક્યારેક કાંડાના ખેલ અને ક્યારેક નસીબના. નસીબની વાત કરીએ તો જૂની વાર્તામાં આવતું હતું તેમ હાથણીએ કળશ ઢોળ્યો અને અજાણ્યો પણ નસીબદાર પુરુષ રાજા બન્યો. પરીકથાઓ અને દંતકથાઓ વચ્ચે વહેતું જીવન ક્યારેક વિચારોમાં ગરકાવ થતું આપણને પ્રશ્ન કરે કે સફળતા એ પ્રારબ્ધ છે કે પુરુષાર્થ?

સફળતા ઝળકે ક્યારેક એવરેસ્ટના શિખરે, ક્યારેક સફળતા સરકે મહાસાગરોની સફરે, સફળતા ક્યારેક રંગીન પુષ્પોનો બાગ બની  અટકે આંખોના સ્વપ્નોમાં, તો ક્યારેક સફળતા એ બીઝનેસનો ખેલ અને ક્યારેક સફળતા એ ખેલનો બીઝનેસ. કોણ જાણી શકે તેની મુલવણી? પણ યાદ આવે વિલિયમ શેક્સપિયર…. ‘what is there in a name?’ સફળતા એ સ્વાદ છે, નશો છે. એ નશામાં જ માણસ ક્યારેક કળ અજમાવે અને ક્યારેક બળ.

કળ અને બળથી ઉપર ક્યારેક હોય છે નસીબ. નસીબ એ ઈશ્વરની બલિહારી છે. યાદ આવે એક સંસ્કૃત પંક્તિ, જેમાં કવિના નિરૂપણનો ભાવાર્થ કંઇક આવો છે. નવમંજરીઓમાં ફરતો ભમરો ચંપાની કળીને સૂંઘતો પણ નથી. શું તે સુંદર નથી? પરંતુ, बलियसी केवल ईश्वरेच्छा।’ આ ઈશ્વરની ઇચ્છા ક્યારેક પૌરાણિક સાહિત્યમાંથી નીકળે જે મહાભારતમાં કર્ણનું વચન બને. ” दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम्।” કુળમાં જન્મ દૈવને આધીન છે પણ પુરુષાર્થ મારા આધીન છે. પણ એકલવ્યની કૂતરાના મુખને બાણથી બંધ કરી દેવાની  નિપુણતા  જોઈએ તો થાય કે વાહ, આવું જ હોવું જોઈએ ઓફ લાઈન શિક્ષણ. ભલે યુગ મહાભારતનો હોય કે આજનો – પરંતુ પરિણામ? ગુરુ દ્રોણ માગી લે છે એકલવ્યના હાથનો અંગુઠો. વાહને આહમાં બદલાતાં વાર લાગતી નથી. ગુરુના સ્વરૂપમાં નસીબ એકલવ્યને મળે છે અને ગુરુદક્ષિણા સ્વરૂપે એકલવ્ય જમણા હાથનો અંગુઠો ગુરુ દ્રોણને અર્પણ કરી દે છે. કોઈ  આને અન્યાય ગણે તો કોઈ નસીબનો ખેલ. વ્યવહાર એ વ્યવહાર છે. ક્યારેક તલવાર તો ક્યારેક તેની કપરી ધાર છે.

એકલવ્યની લાચાર આંખોનું દર્દ કદાચ અનુભવી શકાતું ન હોય તો ઇતિહાસની સાક્ષીએ એક વધુ કહાની ઉપલબ્ધ છે. નામ નિકોલા ટેસ્લા. એડિસનની કંપનીમાં કામ કરે છે ક્રોએશિયામાં 1856માં જન્મેલ આ વૈજ્ઞાનિક અને એન્જિનિયર, જેને 1882માં વિચાર આવે છે AC કરંટનો. એડિસન તેને પોતાની કંપનીમાં DC ડાયનામો બનાવવા સોંપે છે – વચન છે 50000 ડોલર આપવાનું. જ્યારે ટેસ્લા ડિઝાઇન પ્રસ્તુત કરી નાણાં માગે છે ત્યારે એડીસન કહે છે,”You donot understand humor.” મનથી ઘાયલ ટેસ્લા છોડે છે નોકરી. પોતાની કંપની સ્થાપવાનો નિષ્ફળ પ્રયત્ન કરે છે.

Battle of currants તરીકે ક્યારેક પ્રખ્યાત આ એસી -ડીસીની લડાઇમાં ટેસ્લા અને સાથે છે વેસ્ટીંગ હાઉસ. જીત તેમના પક્ષે આવી.  આપણા ઘર સુધી જે રીતે ઈલેક્ટ્રીસિટી આવે છે તેના માટેનો યશભાગી છે નિકોલા ટેસ્લા. પરંતુ ભાગ્યનું ચક્ર ફરે છે. 1895માં તેની લેબમાં આગ લાગે છે અને ઘણું નુકશાન પામ્યા બાદ પગભર થવા મથતો ટેસ્લા પછી સફળ થતો નથી. અને ટેસ્લા કોઇલનો આ શોધક 1943માં અવસાન પામે છે. સમયની રેતમાં દબાયેલી આ કહાનીનો સાર એટલો જ કે સામર્થ્ય અને સિદ્ધિ સાથે યશભાગી થવું એ પુરુષાર્થ ઉપરાંત નસીબનો ખેલ પણ છે. नसीब में जिसके जो लिखा था…किसी के हिस्से में प्यास आई’  પછી તે એકલવ્ય હોય, કર્ણ હોય કે ટેસ્લા હોય  – સફળતામાં ભાગ્યની ભૂમિકા અકળ છે.

નસીબનું ચક્ર ફરતું રહે છે. ખુશનસીબ કહો કે ભાગ્યશાળી –  વ્યક્તિના ભાગ્યમાં ક્યારેક એવો બદલાવ આવે છે કે સામાન્યમાંથી વ્યક્તિ અસામાન્ય કક્ષાએ પહોંચી જાય છે. સ્કોટલેન્ડમાં જન્મેલા અને પછી અમેરિકા પહોંચી માત્ર 1.20 ડોલરની આવકથી શરૂ કરી એન્ડ્રુ કાર્નેગી પહોંચે છે સ્ટીલ ઉદ્યોગની ઊંચાઈએ અને સ્થાપે છે વિશ્વનું મોટું સ્ટીલ સાહસ – US steel – કુલ સંપત્તિ  US ડોલર 475 મિલિયન. બીજું નામ યાદ આવે જોન. ડી. રોકફેલર.  શરૂઆત એક સાવ સામાન્ય એપ્રેન્ટિસ તરીકે, પરંતુ નસીબની યારી જુઓ. સ્ટાન્ડર્ડ ઓઇલના માલિક રોકફેલરની સંપત્તિ US ડોલર 500 મિલિયનથી વિશેષ. બંનેની પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં અદ્વિતીય સફળતા. આ સફળતામાં ક્યાંક ભાગ્ય તો ક્યાંક પુરુષાર્થ તો ક્યાંક અદ્વિતીય બુદ્ધિ.  પણ પરિણામ? ઝળહળતી સિધ્ધિ.

શું છે રહસ્ય આ મેઘધનુષી સિદ્ધિનું? શું માત્ર ભાગ્ય કે માત્ર પરિશ્રમ? ના, સફળતા એ સીડી છે. તેના પર પગ ટેકવવા માટે પ્રયત્ન તો કરવો જ પડે પણ સાથે જ જોઈએ બુદ્ધિમતા, ખંત અને વ્યાપારિક વ્યવહારુપણું, હિંમત અને નિર્ણયશક્તિ. સાથે આ બધામાં તક ઝડપી લઈ અગ્રેસર થવાની મહત્વકાંક્ષા. યાદ રહે, મેઘધનુષના સાત રંગો દ્વારા જ સૌંદર્ય પ્રગટ થતું હોય છે. કાંચન મૃગ ભલે માયાવી હોય પણ રામ પણ તેને માટે ધનુષ- બાણ લઈ શિકાર માટે નીકળે છે. ગોવર્ધન પર્વત ઉપાડવાનું સામર્થ્ય હોવા છતાં જે કનૈયો પ્રયત્ન કરી ગોવર્ધન ઉપાડે છે તે જ અર્જુનને કુરુક્ષેત્રમાં કર્મયોગનો ઉપદેશ ગીતા દ્વારા આપી શકે છે. યુદ્ધ મહાભારતનું હોય કે સંસારના કોઈ પણ મોરચાનું, જ્યાં ગાંડીવનો ટંકાર નથી ત્યાં વિજય નથી. સંસ્કૃત સુભાષિત એ રહસ્ય ઉદ્દઘાટિત કરે છે.
उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥

રીટા જાની
26/11/21

સ્પંદન-44

સંસાર ભલે સુખદુઃખનું વમળ
તેમાં પણ ઉગે સુંદર કમળ
નિર્દોષ આંખોમાં સુરક્ષિત કાલ
આજે મોજ મસ્તીભર્યું આ બાળ
બાળક છે સંસ્કૃતિનો સહારો
બાળક છે ખુશીનો ફુવારો
વ્હાલે ઉછેરી સહુ નાના બાળ
આનંદે વધાવીએ આવતી કાલ.

વિશ્વની અગ્રગણ્ય અવકાશી સંસ્થા નાસા, G -7, G-20 કે પછી COP26 જેવાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલનો કે પછી નેતાઓના વચનો હોય અથવા પ્રાચીનથી અર્વાચીન સુધીની માનવસંસ્કૃતિની યાત્રા – દરેકનો પાયો છે વિકાસ. વિજ્ઞાનની ક્ષિતિજો પર છે વિકાસ. કલા કે સંસ્કૃતિનું હાર્દ છે વિકાસ. પરંતુ આ વિકાસની વાતો ખરેખર કોના માટે? વિકાસની બાગડોરનો સૂત્રધાર કહો કે અંતિમ લાભાર્થી કોણ? એ તો છે પા પા પગલીનો પાડનાર, નાનો શો પ્રેમાળ બાળક, જેની મુઠ્ઠીમાં છે વિશ્વની તકદીર, આપણી સહુની તકદીર કે ભવિષ્ય. ‘નન્હે મુન્ને બચ્ચે તેરી મુઠ્ઠી મેં કયા હૈ?’ પ્રશ્ન સનાતન અને જવાબ પણ સનાતન. મુઠ્ઠીમેં હૈ તકદીર હમારી, હમને કિસ્મતકો બસમેં કિયા હૈ. પણ કૈસે?

શૈલેન્દ્રના ગીતનો સૂર છે બાળક, પંડિત નેહરુના જન્મદિન તરીકે ઉજવાતા બાળદિનનો નાયક છે બાળક, રાજા દુષ્યંતના ભૂતકાળને શકુંતલા સુધી દોરી જનાર અને સિંહના દાંત ગણનાર ભરત પણ એક બાળક, રાક્ષસરાજ હિરણ્યકશિપુને શ્રધ્ધાનો ચમત્કાર દેખાડનાર અને હોલિકાના દહનનું નિમિત્ત ભક્ત પ્રહલાદ પણ બાળક, યમરાજને પ્રશ્ન પુછી મૃત્યુનું રહસ્ય અને તત્વજ્ઞાન જાણનાર નચિકેતા પણ બાળક, રોમની સ્થાપના સાથે સંકળાયેલ રોમુલસ પણ બાળક. આ નિર્દોષ આંખોના સ્વપ્નોનો વિસ્તાર ક્યાં નથી? ધર્મ, સાહિત્ય, દેશ કે વિદેશ – બાળક છે અત્ર તત્ર સર્વત્ર.

માનવજાતિ એટલે કળા, સંસ્કૃતિ અને વિજ્ઞાનના વિકાસની ગાથા. પરંતુ માનવજાતિના આ બધા જ ગુણોનું પ્રાગટ્ય થાય છે બાળપણમાં. જેમ સુંદર ઈમારતનો પાયો એ પાયાની ઈંટ છે તેમ માનવ જાતિનું ભવિષ્ય એ બાળક છે અને આજનો બાળક એ જ આવતી કાલનો નાગરિક પણ છે, નાવિક પણ છે, વૈજ્ઞાનિક પણ છે અને સફળ ઉદ્યોગપતિ પણ. ‘પુત્રના લક્ષણ પારણામાંથી’ એવી કહેવત જેણે પણ બનાવી હશે તેણે બાળકમાં અપાર શક્યતાઓ જોઈ હશે. બાળપણના ગુણોનું વર્ણન રસપ્રદ તો હોય જ છે અને તેનો પુરાવો આપણા મહાપુરુષોના બાળપણમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. બાલવયના પ્રસંગોમાંથી જ માનવીનું વ્યક્તિત્વ ઘડાય છે. આજે સત્ય અને અહિંસાના પૂજારી તરીકે પૂજાતા આપણા રાષ્ટ્રપિતા ગાંધીજીના બાળપણને યાદ કરીએ તો તેમના પર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ના નાટક જોવાની કેવી અસર પડેલી તે જાણવા મળે છે. કદાચ તેમની સત્ય પ્રત્યેની આસ્થા આવા પ્રસંગોથી જ દ્રઢ થયેલી. કૃષ્ણ અને સુદામાની મૈત્રીનું આરોપણ બાળપણમાં સાંદિપની આશ્રમમાં જ થયેલું.

આસ્થા અને શ્રદ્ધા એ સફળતાની એક બાજુ છે પણ ક્યારેક પ્રશ્ન હોય છે સામર્થ્ય કે શક્તિનો. આપણને થાય કે એક નાજુક, નિર્દોષ બાળક વિશ્વમાં શું કરી શકે? વિશ્વ એ બાળક માટે ક્યારેક વ્હાલ તો ક્યારેક વિપત્તિઓ અને વિમાસણનું સંયુક્ત નામ છે. ક્યારેક સૂર્યપુત્ર કર્ણ બની તેણે જીવનભર પોતાની ઓળખ માટે ઝઝૂમવું પણ પડે છે. કહેવાય છે કે રોમની સ્થાપના સાથે સંકળાયેલ ત્યજાયેલા બાળક રોમુલસને પણ માદા વરુએ ઉછેરેલો. ઇતિહાસ કદાચ વિવિધ સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ પ્રસ્તુત થાય પણ ગોવર્ધનધારી તરીકે ઓળખાતા શ્રીકૃષ્ણએ બાળવયમાં જ ગોવર્ધન પર્વત ઉપાડીને ગોકુળનું રક્ષણ કરેલું તે દરેક ભારતીય શ્રદ્ધાપૂર્વક જાણે છે. આ સામર્થ્ય અશક્ય નથી પણ અદ્વિતીય છે.

બાળક વામન દેખાય પણ શક્યતાઓની રીતે વિરાટ છે. બલિરાજા પાસેથી વામન અવતાર વિષ્ણુએ ત્રણ ડગલાં પૃથ્વી માગી અને પછી બલિરાજાએ કરેલા દાનને યાદ કરી એટલું તો જરૂર કહી શકીએ કે વામન ક્યારેક વિરાટનું સ્વરૂપ લઇ શકે તેવી અપાર શક્યતાઓ ધરાવી શકે. આનું કારણ એ છે કે બાળકનું મૂલ્યાંકન તેની શક્યતાઓને આધારે કરીએ તો બાળક એ વિરાટ શક્તિમાં પરિવર્તિત થઈ શકે તેવો પરમાણુ છે. બાળકનું મન એટલે કલ્પનાઓની સૃષ્ટિ. બાળક અરેબિયન નાઇટ્સની સોનેરી શેતરંજી પર સવાર થઈ શકે છે, પંચતંત્રના પ્રાણીઓની સાથે વાત કરીને જીવનના રહસ્યો રસમય રીતે સમજી શકે છે તો ઈસપની બાલકથાઓનો નાયક પણ બની શકે છે. બાળક માટે કોઈ દેશ કે વિદેશ નથી કે નથી કોઈ ભેદભાવ. આ એવું આસમાન છે જ્યાંની મુક્ત કલ્પનાઓની સૃષ્ટિ ક્યારેક ડિઝનીલેન્ડ બની આશ્ચર્ય સર્જી શકે છે. ક્યારેક બાળકની મનોસૃષ્ટિમાં તે મિકી કે મીની માઉસ કે પ્લુટો સાથે ગેલ કરતાં આનંદ અનુભવે છે તો ક્યારેક તે સિન્ડ્રેલાના મહેલમાં પોતાની કલ્પનાસૃષ્ટિ વસાવે છે.

જે બાળકને આપણે ફૂલની ઉપમા આપીએ છીએ તે બાળકની કલ્પનાઓનું વિશ્વ એ કદાચ પત્તાંનો મહેલ છે. વાસ્તવ સાથે સંસર્ગમાં આવતાં જ તેના કાંગરા ખરવા લાગે છે. સમાજ તેને પોતાની રીતે ઘડવા કમર કસે છે. ફૂલની પાંખડીઓ જોર કરી ઉઘાડવાનો પ્રયત્ન કરીએ તો આપણી અઘીરાઈના કારણે ફૂલની પૂર્ણતા અને સુંદરતા બંને નષ્ટ થાય. એ યાદ રાખવું ઘટે કે ફૂલ સમાન બાળકને આપણી પૂરી ન થયેલી અપેક્ષાઓના ભાર તળે કચડી ન નાખીએ. આપણાં સ્વપ્નો અને ઈચ્છાઓની જંજીરોમાં બાળકને બંધક ન બનાવીએ.

બાળક એટલે મસ્તી અને મોજનો નિર્ભેળ આનંદ. બાળકની ખાસિયત એટલે નિર્દોષતા, કુતૂહલ, સહજતા, પ્રેમ અને વિશ્વાસ. તેને કોઈ આપણું કે પરાયું નથી. બાળક એ સમાનતાનો સંદેશ છે. વાસ્તવિકતાની લડાઇનો પડકાર ઝીલતાં માતાપિતા ક્યારેક સમય પણ આપી શકતાં નથી. ક્યારેક આ ખોટ પૂરવા તે રમકડાં, સાધનો કે ગેજેટ્સના ખડકલા કરે તો ક્યારેક ખોટી જીદ પણ પૂરી કરે છે. પણ આ બધામાં બચપણ ખોવાય છે. ભૂમિને હરિયાળી દેખાડવાના મોહમાં પ્લાસ્ટીકની લોન પાથરીએ તો સુંદર દેખાય પણ જમીનના જીવંતપણાનો ભોગ દેવાય, તેવો જ ઘાટ અહીંયા થાય. પરિણામ? શક્યતાઓ અને વાસ્તવિકતાઓની ઘંટીમાં બાળપણ પીસાય.

આજે એકવીસમી સદીનું બાળક …તેની માસૂમ નિર્દોષ આંખો…આપણને પ્રશ્ન કરી રહી છે કે શું તમે મારા માટે આવતી કાલ સુરક્ષિત રહેવા દેશો? આજે જે વિશ્વ વિભાજિત છે, ત્યાં શું સુરક્ષિત ખુશહાલ ભવિષ્યનો સોનેરી સૂર્ય ઉગશે ખરો? આપણે બાળકને ઘણું બધું શીખવવા માગીએ છીએ. પણ હકીકતે આપણે પણ બાળક પાસેથી ઘણું શીખવાનું છે. ચાલો, આપણે પણ આપણી અંદરના બાળકને જીવંત અને કાર્યરત રાખીએ.

મોબાઈલ અને ઓટોમોબાઇલ વચ્ચે અટવાતા આ બાળકને આજે જરૂર છે સાચી દિશાની. જ્યાં શક્યતાઓ અપાર છે, ત્યાં શક્તિ અને સાહસનો સમન્વય થાય તે જરૂરી છે. તનની તંદુરસ્તી, મનની મસ્તી અને સાહસિકતાથી ઘડાયેલ બાળપણ જ ભવિષ્યના પડકારો ઝીલી શકશે. ભવિષ્ય ક્યારેક રણમેદાન પણ બને તો ક્યારેક પર્યાવરણની અનિશ્ચિતતાઓનો પડકાર. બાલદિનની ઉજવણીના સંદર્ભમાં યાદ આવે એ ગુલાબ જે કાંટા સાથે જ ઉગીને પણ સુવાસ ફેલાવે છે. બાળકના વિકાસનું વિશ્વ એ રીતે ઘડાય કે પડકારો વચ્ચે પણ આ જ સુવાસ દરેક બાળકમાં પ્રગટે અને માનવજાત માટે એ ગર્વની પળ સિદ્ધ થાય જ્યારે ગીત ગુંજે…’હમને કિસ્મત કો બસમેં કિયા હૈ’…

રીટા જાની
19/11/2021

https://youtu.be/9pfczsgtQEM

સ્પંદન-43

હર પળ જો બને રસલ્હાણ
જીવનમાં નહિ રહે તાણ
મહેકે રંગબેરંગી પુષ્પો
નવ વર્ષના નવસંકલ્પો
મહેકશે જીવન પળ પળ
પ્રેમનું છાંટીએ ગુલાબજળ.
આજે બતાવવાનું છે શૌર્ય
આજે નથી ખોવાનું ધૈર્ય
મનમાં રાખીએ ખુમારી
કરીએ વિજયની તૈયારી.

નવ વર્ષ …આસમાન વિખેરે અવનવા રંગો …અને તેની સાથે જ તાલ મિલાવે આપણું મન … માનસપટ પર આપણા સ્વપ્નોની રંગોળી હજી તાજગીની હવામાં શ્વાસ લેતી હોય …સંકલ્પોના પુષ્પો તેમાં સજાવ્યાં હોય અને હવાઓ જીવન સુવાસનો શુભ સંદેશ થાળમાં લઈને તૈયાર ઊભી હોય ત્યારે આ આનંદના અભિષેકની સાથે જ યાદ આવે આપણું કર્તવ્ય.

દિવાળી હોય દમદાર તો નવ વર્ષ પણ શાનદાર. પરંતુ શાન એમ જ નથી આવી શકતી. માર્ગ પરનો માઇલ સ્ટોન દર્શાવે છે કે મંઝિલ ક્યારેક દૂર હોઈ શકે પણ આપણે પ્રયત્નોથી આ પડકાર ઝીલ્યો છે. આપણો સંકલ્પ સિધ્ધિથી દૂર નથી. પ્રશ્ન થાય કે સંકલ્પથી સિદ્ધિનું અંતર કેટલું? આપણી શ્રદ્ધાના સામર્થ્ય અને અનિશ્ચિત ભવિષ્યની આ લડાઇ છે. ભવિષ્ય ભલે કદાચ ભવિષ્યવેત્તાઓનો વિષય હોય પણ સામર્થ્ય એ દરેક આશાવાન, શ્રદ્ધાવાન, પ્રયત્નશીલ માનવીનો વિષય છે. જે વ્યક્તિ દ્રઢ સંકલ્પ અને આત્મવિશ્વાસ સાથે આગળ વધે તેના માટે સિદ્ધિ એ સમયનો માત્ર એક માઇલ સ્ટોન છે. અશક્ય અને શક્ય વચ્ચેની ભેદરેખા સતત પ્રયત્નોથી ઓળંગી શકાય છે. કૃષ્ણ સારથી હોય તો પણ જે અર્જુન વિષાદયોગથી બેસી જાય તે મહાભારતનું યુદ્ધ ક્યારેય ન જીતી શકે. કર્મયોગની ચાવી આપનાર કૃષ્ણનું પ્રદાન જ્યારે આપણને પણ કર્મ કરવા પ્રેરે તો સિદ્ધિ દૂર નથી. ગાંડીવનો ટંકાર છે, ત્યાં વિજયનો રણકાર છે જ. જ્યાં વૃત્તિમાં પ્રવૃત્તિ છે, ત્યાં સિદ્ધિ એ આવૃત્તિ છે. એક નહિ અનેક સિદ્ધિઓ આપણી રાહ જોઈ માર્ગમાં વિજયની વરમાળા આરોપવા તૈયાર ઊભી છે. જરૂર છે માત્ર ગૌરવપથ પર કદમ માંડવાની, પ્રયત્નોના સાતત્યની. નવા વર્ષે પહેલું કદમ મંડાઈ ચૂક્યું છે. સાતત્યના સહારે મળશે જીવનપથ, એ જ બનશે વિજયપથ.

રન વે પરથી હમણાં જ ટેક-ઓફ થયેલા વિમાનના પાયલટની મનોસ્થિતિ કે કિનારો છોડી રહેલા જહાજના કેપ્ટનની મનોસ્થિતિ અને આપણી મનોસ્થિતિ વચ્ચે કદાચ બહુ અંતર રહેતું નથી. સામે અફાટ આસમાન હોય કે અમાપ સમુદ્ર, દરેક ક્ષણ એક પડકાર છે. સાથ છે માત્ર જેટ એન્જિનનો કે જે વહેતા વાયરાને નાથી શકે. લગાવવાની છે શક્તિ અને ખેડવાનું છે આસમાન. બીજી તરફ જહાજના કપ્તાનને પણ સમુદ્રના મોજાં સાથે બાથ ભીડવાની છે. આપણે પણ આવા જ પડકારની વચ્ચે આપણી જીવનનૈયાને તારવાની છે. થાય કે શું છે આપણી શક્તિ? પડકાર પહોંચી વળાશે કે કેમ?

નવું વર્ષ એટલે કઈંક નવું. કંઇક પણ નવું કરવું હોય તો નવી વિચારસરણી અને નવી દિશા જરૂરી છે. વિચાર એ કોઈ પણ આચારનો પાયો છે. પાયા વિના કોઈ ઈમારત સંભવી પણ ન શકે અને ટકી પણ ન શકે. પરંતુ વિચાર એ અડધો જ ખ્યાલ છે. વિચાર એ જ્યારે આચાર બનવા પામે ત્યારે ઉદભવ થાય છે કાર્યનો. કાર્યના તબક્કે વિચારને લઇ જવા માટે આપણે જરૂર છે સંકલ્પની. સંકલ્પ એ એવો દ્દઢ થયેલો વિચાર છે જેમાં હવે પાછા ફરવાનો કોઈ અવકાશ નથી. સંકલ્પનું આ સાચું સ્વરૂપ છે જે સિદ્ધિ સુધી પહોંચાડે છે.

સૌથી પહેલાં એ નક્કી કરવું જરૂરી છે કે સંકલ્પ દ્વારા આપણે શું પ્રાપ્ત કરવું છે. માટે સંકલ્પ વાસ્તવિક હોય અને આપણી વિઝન કેટલા સમય માટે છે તેની જાણકારી હોય તે જરૂરી છે. એમ કહેવાય કે જો ફૂલછોડ ઉગાડવા હોય તો 1વર્ષ ચાલે પણ જો વૃક્ષો ઉગાડવા હોય તો 10વર્ષનું કમિટમેન્ટ જોઈએ. સંકલ્પ દેખાદેખીથી કે દુનિયાને બતાવવા લઈએ તો સફળતા ન મળે. માટે સંકલ્પ પોતાનો અને અર્થપૂર્ણ હોય એ જરૂરી છે. સ્વની પ્રગતિ, વિકાસ કે સફળતા માટે સંકલ્પ કરવો સામાન્ય છે. સંકલ્પ એવો હોય જેમાં taker નહિ પણ giver બનીએ. આજે 66વર્ષની ઉંમરનો અશિક્ષિત હરેકલા હજાબ્બા મેંગલોરના બસ સ્ટેન્ડ પર 1977થી સંતરા વેચતો. એક વિદેશીએ એક વાર 1978માં તેને સંતરાનો ભાવ પૂછ્યો. પણ તેને અંગ્રેજી ન આવડતું હોવાથી સંવાદ શક્ય ન હતો. તેણે ત્યારે જ સંકલ્પ કર્યો કે તેના ગામમાં એક શાળા બંધાવવી. આ માટે તેણે રોજના 150 રૂપિયા બાજુમાં મૂકવાનું શરૂ કર્યું. તેનો આ સંકલ્પ બે દસકા બાદ પૂર્ણ કર્યો. આજે આ શાળામાં 175 વિદ્યાર્થીઓ ભણે છે. તેને 2021માં પદ્મશ્રી સન્માનથી નવાજવામાં આવ્યા. જ્યારે અધિકારીઓએ આ સમાચાર આપ્યા ત્યારે હજાબ્બા રેશનીંગની લાઇનમાં ઊભો હતો. પગમાં જૂતા પણ ન પહેરનાર આ નિસ્વાર્થ આદમીએ પોતાના ઇનામની રકમ પણ ગામમાં નવી શાળા અને શિક્ષણ માટે વાપરવાનો ઉમદા સંકલ્પ કર્યો. વિચારીએ, જો દરેક વ્યક્તિ પોતાનાથી શક્ય એવું કંઈ આપવાનો સંકલ્પ કરે તો આ વિશ્વ કેવું સુંદર બને! બીજા વિશે તો આપણે કોઈ નિર્ણય ન કરી શકીએ. પરંતુ, આપણો એક દીવો તો જરૂર પ્રગટાવી શકીએ.

સંકલ્પ સિદ્ધ કરવાની તાલાવેલી એવી હોય કે બધું જ ભૂલી જવાય – કામ કાજ, દુઃખ દર્દનો અહેસાસ, ક્યારેક ભૂખ અને તરસ પણ. તેમાં પરોવાઈને ઓતપ્રોત થઈ જવાય. હવે પ્રશ્ન એ થાય કે આ સંકલ્પ પાર પાડવા કેવી સ્ટ્રેટેજી જોઈએ? કોઈ પણ પડકાર સુસજ્જતા માગે છે. આ સુસજ્જપણું એટલે આપણી શક્તિઓ-તન, મન અને ધન. આ એવી ક્ષણોનો પડકાર છે જ્યાં જમાના સાથે રહીને પણ જમાના સાથે જ બાથ ભીડવાની છે. જાણે કે મહાભારતના યુદ્ધમાં અર્જુન. ઢીલાશ નહિ પાલવે. વિજયની કામના સાથે યાદ કરીએ યાદ કરીએ શ્રીકૃષ્ણને અને તેમના કર્મયોગને. આપણી શક્તિઓ એકત્ર કરી કર્મયોગના માર્ગે આગળ વધવાનું છે.

આ માટે William Arthur Ward કહે છે તેમ
Plan purposefully
Prepare prayerfully
Proceed positively
અને તકલીફ આવે તો પણ અટકવાનું નહીં, માટે
Pursue persistantly.

દિવાળી સાથે જોડાયેલો એક ઉત્સવ છે બલી પ્રતિપદા. પુરાણો અનુસાર બલી રાજાએ દાનનો સંકલ્પ કરીને વામન દેખાતા વિષ્ણુ ભગવાનને પૃથ્વી દાનમાં આપેલી. તેમના ગુરુ શુક્રાચાર્યને ખ્યાલ આવે છે કે આ વામન એ બીજું કોઈ નથી પણ ભગવાન વિષ્ણુ છે. તે પ્રયત્ન કરે છે કે વિધી પૂર્ણ ન થાય. પરંતુ આ છે રાજા બલીનો સંકલ્પ. વામન બને વિરાટ પણ જે અચલ રહે, અફર રહે – તે જ સાચો સંકલ્પ.
ચાલો, આપણે પણ આવો સંકલ્પ કરી સિદ્ધિ આત્મસાત કરીએ. નવ વર્ષે અવિચળ સંકલ્પથી સોનેરી ભવિષ્યના દ્વાર ખોલીએ.

રીટા જાની
12/11/2021

સ્પંદન-42

આજે આવી ગયું નવ વર્ષ
ઉર ઉમંગની હેલી અને હર્ષ
જીવનના સોણલાં સજાવીએ
જિંદગીની હર પળ ઉજાળીએ
દિવાળીના હર દીપકની આશા
સોનેરી પ્રભાતની અભિલાષા
જીવન છે રંગબેરંગી માળા
અનુભવના અમૃતની શાળા
તેમાં ઉત્તીર્ણ થઈને બતાવીએ
નવલા નવ વર્ષને વધાવીએ.

નવ વર્ષનું પ્રભાત ઉગે છે. દરેક પ્રભાત નિરાશાઓની ભરમારને ખંખેરી ઉગતી આશાનો પાવન સંદેશ છે. દિપાવલીની રાત્રિએ મનમાં સમાયેલાં દૃશ્યો ગમે તેટલાં સુંદર કે ભવ્ય હોય પણ આજે નવ વર્ષે તે ગઈ કાલ બનીને ઇતિહાસના ગર્ભની ટાઇમ કેપ્સ્યુલમાં દટાઈ ગયાં છે. દિપાવલીના ઝઝૂમી રહેલા કોઈ દીપકે શુભ પ્રભાતનો રાહ દેખાડતાં આપણને રાહ ચીંધ્યો છે. ઉપવનની કળીઓ પણ વીતી ચૂકેલી રાત્રિનો સંદેશ પામીને ઝાકળની ભીની ભીની કુમાશ માણતી માણતી આજે પુષ્પોમાં પરિવર્તન પામી ચૂકી છે. જીવનના ઉપવનમાં પ્રત્યેક પળે ચાલી રહેલા આપણા માટે નવ વર્ષનો શું છે સંદેશ? એક તરફ છે પુષ્પ પરિમલ સાથેની સુંદર સવાર, દિવાળીની ભવ્યતા વચ્ચે પણ ઝઝૂમી રહેલા દીવાઓએ અનુભવેલો પડકાર, આશાઓ અને અભિલાષાઓ વચ્ચે આસોપાલવના તોરણે ઝૂલી રહેલું ભવિષ્ય, અસીમ પળોનો પડકાર ને બીજી તરફ પ્રશ્નોની ભરમાર. કેવી હશે આવતી કાલ? સમયનું લોલક ક્યાં લઇ જશે સંસારસાગરમાં આપણી જીવનનૈયાને? કોઈની નૈયા સ્થિર તો કોઈની સાગરની લહેરોને માણી રહેલી તો કોઈની દરિયાના મોજાંઓની થપાટોને ઝીલતી આગળ વધી રહી છે. માર્ગ કોણ બતાવે? આપણે જ આપણી નૈયાના નાવિક. શું હોય છે નાવિકનો માર્ગ? અફાટ સમુદ્ર અને અસીમ જળરાશિથી ઘેરાયેલો નાવિક, તેનો માર્ગ છે હૈયાની હામ અને હાથમાં હલેસાંઓની શક્તિની શ્રધ્ધા અને આત્મવિશ્વાસ.

દિવાળી અને બેસતું વર્ષ એટલે વિક્રમ સંવતની યાદીમાં એક નવા વર્ષની શરૂઆત. નવું વર્ષ એટલે નવા હિસાબની શરૂઆત અને વીતેલા વર્ષના લેખાજોખા. સાથેજ ભવિષ્યની રૂપરેખા આંકવાનો સમય. ક્યારેક વીતેલા વર્ષ પર નજર જાય તો વસમી વેદનાઓના ચિત્કાર વચ્ચે દેખાય આહ, આહટ અને વેદનાની કોરોનામય વસમી પળના વમળ વચ્ચે કોઈના થીજેલાં આંસુ. તો ક્યાંક એમ્બ્યુલન્સની સાઈરન વચ્ચે છુપાયેલી સીમટી ગયેલી સાઇલેન્સ અને મર્યાદા સભર મૌન અને વેક્સિનની વિમાસણ વચ્ચે ફસાયેલી માનવજાત અને તેનું સાક્ષી આ આકાશ. ચાલો, આપણે પણ એક નજર કરીએ આપણી આ વર્ષની આશા, અપેક્ષા અને ઉપલબ્ધિઓ પર.

ઉપલબ્ધિની વાત આવતા સાથે જ આપણું મન આકલન કરવા લાગશે કે આપણી સંપત્તિમાં કેટલો વધારો થયો, નોકરીમાં પ્રમોશન મળ્યું, કેટલાં સુખ સગવડોના સાધનો વસાવ્યા વગેરે વગેરે. જરા થોભો, તમારી ગાડી ખોટા પાટા પર જઈ રહી છે. બહિરંગ ઉપલબ્ધિઓનું આકલન કરવાનું ખૂબ સરળ છે. પણ આ પ્રસંગે સરવૈયું કાઢવાનું છે અંતરંગ ઉપલબ્ધિઓનું. આ મહામૂલ્યવાન માનવજીવનને સફળ બનાવવું હોય તો હંમેશા આપણી અંતરંગ બાજુને ઉજાળવા તરફ જાગૃત રહીએ. આ બાબતોને વિગતવાર સમજીએ. આપણે જાતને પ્રશ્ન કરીએ કે આ વર્ષમાં આપણો અહંકાર વધ્યો કે ઘટયો, આપણે અન્ય પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરી? આપણે અન્ય પ્રત્યે કેવી કરુણામય દૃષ્ટિ રાખી….

* અહંકાર
આ વર્ષમાં આપણે આપણા અહંકાર પર કેટલો કાબૂ મેળવ્યો? અહંકાર વ્યક્તિને એ હદે ગ્રસી લે છે જેની ન તો કોઈ સીમા છે ન કોઈ સંતોષ. જાણે અજાણે તેની લાલસા વધતી જ રહે છે. અહંકાર ફક્ત સંપત્તિ કે સત્તાનો જ હોય એવું નથી. સંપત્તિ કે ધનદોલત મળતાં જ ગર્વનો પર ન રહે. જેમ જેમ ધન કે નફો વધે એમ અહંકારમાં પણ વૃદ્ધિ થાય. અહંકારી વ્યક્તિ સહુને પોતાની ગૌરવ ગાથા સંભળાવતો રહે છે પરંતુ અન્યની અભિવ્યક્તિ સાંભળી કે સમજી શકતો નથી.

સાચું જ્ઞાન હોય તેનો અહંકાર ન હોય. પણ મન જાગૃત ન હોય તો જ્ઞાનનો પણ અહંકાર આવે. જ્ઞાનની વૃદ્ધિ સાથે ગર્વની પણ વૃદ્ધિ થતી રહે. સત્તાનો અહંકાર તો નશાકારક હોય છે. પોતાની સત્તાનું પ્રદર્શન કરવાનો મોહ રોકી શકાતો નથી. અહંકારનો વ્યાપ સત્તાની વૃદ્ધિ સાથે વધતો રહે છે.

કેટલાક લોકોને સિદ્ધિનો પણ અહંકાર હોય છે. જ્યાં અને ત્યાં પોતાની સિદ્ધિના ગુણગાન ગાયા કરે છે. તેઓ એવા જ મિત્રો પસંદ કરે છે જે તેની પ્રશંસા કરે અને તેનો અહંકાર પોષે. એટલું જ નહિ પણ પૈસા ખર્ચીને સિદ્ધિ ખરીદનાર પણ જોવા મળે. જેમકે ડોનેશન આપી એવોર્ડ મેળવવો, પુસ્તક પબ્લિશ કરવું, સભામાં મુખ્ય મહેમાન બનવું વગેરે આજકાલ સામાન્ય બાબત છે.

એક વર્ગ એવો પણ છે કે જે સેવા, દાન અને ત્યાગ જેવા ઉમદા કાર્યનો પણ અહંકાર કરે. દાન સાથે તેની તેની જાહેરાત કરવી, તકતી લગાડવી એ ખૂબ સામાન્ય વાત છે. તો જે લોકો ત્યાગ કરે એ પણ ઘણી વાર પોતાના ત્યાગ વિશે ઢોલ નગારાં વગાડતાં જોવા મળે છે, જેનાથી તેમનો અહંકાર સ્પષ્ટ નજરે પડે છે.

આમ વાત સંપત્તિ, જ્ઞાન, સત્તા, દાન, ત્યાગ કે સિદ્ધિની હોય, પરિણામે ગર્વ અને અહંકારની વૃદ્ધિ થાય છે અને અંતે તે ક્યારે એનો ગુલામ બની જાય તેની ખબર પણ પડતી નથી. આપણે એનાથી બચીએ.

*કૃતજ્ઞતા
અનેક નાના મોટા પ્રસંગો એવાં બને છે, જેમાં આપણે બીજાની મદદ કે સેવા મેળવીએ છીએ પણ આપણે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરતાં નથી. જેમ કે કોઈએ આપણને રસ્તો બતાવ્યો, રેસ્ટોરન્ટમાં, ઓફિસમાં સારી સર્વિસ આપી, કોઈ ટોપિક સમજાતો ન હતો તેની સરળતાથી સમાજ આપી, લિફ્ટ આપી, કોઈએ કામમાં મદદ કરી વગેરે વગેરે. જાતને પ્રશ્ન કરીએ કે શું આવા પ્રસંગોએ હંમેશા કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરીએ છીએ?

*કરુણા
દરેક વ્યક્તિ પાસે એવી શક્તિ કે ક્ષમતા જરૂર હોય છે જે સામેની વ્યક્તિની તકલીફ સમજી શકે અને યથાશક્તિ મદદ કરી શકે. એમાં પણ ખાસ કરીને કોરોના કાળ બાદ આપણે અનુભવ્યું કે કરુણા બતાવી મદદ અર્થે બહુ દૂર જવાની જરૂર નથી. આપણી દૃષ્ટિમાં અન્ય પ્રત્યે કરુણા હશે તો આપણી આસપાસ જ અનેક વ્યકિત એવી હશે જેને મદદની જરૂર હોય. છતાં સંજોગોને આધીન મદદ માગતાં સંકોચ થતો હોય. ત્યારે આવી વ્યક્તિઓને ઉપકારનો ભાર ન લાગે એ રીતે મદદ કરીએ છીએ?

ઘણી વાર આપણે સમસ્યાના મૂળ સુધી જતાં જ નથી અને થાગડ થીગડ કરીને ઉકેલના બદલે નવા પ્રશ્નોને જન્મ આપીને છીએ. જેમ ટાયરમાં પંચર કરીએ એમ જીવનના પ્રશ્નોનો ઉકેલ ન મળે. એથી ગૂંચ ઉકેલાય નહીં પણ કોકડું વધુ ગૂંચવાય. પરિણામે જીવનની વ્યથા અને વ્યગ્રતા વધે. કારણ કે બહારથી દેખાડો કરવાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. જ્યારે અંદરથી પરિવર્તન આવે તો જીવન પણ બદલાઈ શકે છે. જ્યારે સત્ય અને શ્રદ્ધાથી આપણી સીમાને લાંઘીએ તો આપણી ક્ષમતા કરતાં પણ વધુ પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ. તો આ દીપાવલીએ આપણે આંતરખોજ કરીએ અને એક વધુ ઉમદા માનવી બનીએ. અહંકારનો ત્યાગ કરીએ અને નવા વર્ષે કૃતજ્ઞતા અને કરુણાના નવા દીપ પ્રગટાવીએ.

દરેક નવ વર્ષ નફા નુકસાનનો હિસાબ કરવા પ્રેરે. પરંતુ જીવનના યુદ્ધમાં આપણા સંગાથે કોણ? આપણા આપ્તજનો અને મિત્રો સહુની શુભેચ્છાઓ અને ઈશ્વરના આશિષ તો ખરા જ. પરંતુ આપણી જીવન નૈયાના હલેસાં એટલે આપણા તન અને મન. તનને સશક્ત રાખવાની જવાબદારી સમજીને નિયમ અને સંયમને જીવનમાં વણી લઈએ. મનને નિરર્થક આચાર, વિચાર, પ્રચાર અને સંચારના માધ્યમોથી દૂર એક પ્રફુલ્લિત મન તરીકે વિકસાવીને શુભ સંકલ્પો સાથે નવ વર્ષને વધાવીએ. મંગલ ક્ષણો સાથે ઊગ્યો છે નવો સોનેરી સૂરજ. સુખ અને શાંતિની અપેક્ષા સાથે નવી આશા, અરમાનો અને સંકલ્પોથી શોભી રહેલી આ ઘડીઓ છે રળિયામણી. તેને જાણી લઈએ, માણી લઈએ. ચાલો, આપણે પણ શહેનાઈના સૂરો સાથે નવ વર્ષનું મંગલાચરણ કરીએ. નૂતન વર્ષાભિનંદન.

રીટા જાની
05/11/2021

સ્પંદન-41

ધનતેરસે ઊઘડે ભાગ્ય
ધન, ધાન્ય કે આરોગ્ય
લક્ષ્મી થકી સહુ સર્જન
કરીએ લક્ષ્મીનું પૂજન

લક્ષ્ય સિદ્ધિ કરાવશે લક્ષ્મી
ભાગ્યનો ઉગશે સહસ્ત્રરશ્મિ
લક્ષ્મી કૃપાથી હર કાર્યસિદ્ધિ
લક્ષ્મી આશિષ અર્પે સમૃધ્ધિ.

અર્જુન હોય કે એકલવ્ય; આજનો વ્યવહાર કુશળ વ્યાપારી હોય કે પછી દિન પ્રતિદિન સંસાર સાગરમાં ઝઝૂમતો સામાન્ય માનવી – સહુ ચાહે છે લક્ષ્ય અને લક્ષ્યસિદ્ધિ. પુરાતન કાળના લક્ષ્યની વાત તો ઇતિહાસની ટાઇમ કેપ્સ્યુલમાં બંધ છે પણ આજે તો સવારનો સૂરજ ઉગે ને શરૂ થાય ભાગદોડ, જેના કેન્દ્રમાં હોય લક્ષ્મીપ્રાપ્તિનું લક્ષ્ય. દેશ હોય કે વિદેશ, સ્થળ હોય કે જળ કે પછી હવાઈ ઉડાનો; અર્થ (નાણાં ) એ જ એક માત્ર અર્થ, અર્થ એ જ શસ્ત્ર અને અર્થ એ જ શાસ્ત્ર. કારણ કે લક્ષ્મી એ જ સિદ્ધિ અને સમૃધ્ધિની કારક છે, લક્ષ્મી એ જ સંસારના દુઃખોની મારક છે અને લક્ષ્મી એ જ ભવસાગરની તારક છે તેવું સામાન્ય જ્ઞાન સહુના મનમાં પણ છે અને વ્યવહારમાં પણ. માતા લક્ષ્મીની કૃપા એ વૈદિક સંસ્કૃતિનો પણ સૂર છે. તેથી જ દિપાવલીના શુભ પર્વની શરૂઆતમાં જ આવે ધનતેરસ, અશ્વિન માસની કૃષ્ણ પક્ષની તેરસ. પણ લક્ષ્મીનો ચમકાર કોઈ પણ અંધકારને હરી લેવાની શક્તિ ધરાવે છે અને તેથી જ પ્રતિવર્ષ લક્ષ્મીપૂજનથી આ ઉત્સવ હર્ષભેર ઉજવાય છે.

ભારત એ સનાતન સંસ્કૃતિનો દેશ છે. સાંસ્કૃતિક વિચારધારા એ સદીઓથી દેશનો પ્રાણ રહી છે. સોનાની લંકા હોય કે દ્વારિકા કે સોમનાથનું મંદિર બધી જ કથાઓમાં ક્યાંક સમૃધ્ધિ કે ખજાનાનો સંદર્ભ છે અને આ ખજાનાની શોધમાં અને પછી તેજાનાની શોધમાં વિદેશીઓ ભારત આવતા રહ્યા છે. આ સાંસ્કૃતિક વારસો આપણા તહેવારો કે ઉત્સવોમાં પણ ઝળકે છે. હર દિપાવલી એટલે કે અંધકારમાં પણ દીપના પ્રાગટ્યથી પ્રકાશનો ધ્વનિ અહીં ઉત્સવ બને છે જેની શરૂઆત થાય છે ધનતેરસથી. ધનતેરસ એટલે ધન, ધાન્ય અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ અર્થે માતા લક્ષ્મી અને ધનવંતરીનું પૂજન. લક્ષ્મીજીનું અને ઔષધોના કુંભ સાથે ધનવંતરીનું પ્રાગટ્ય સમુદ્રમંથન સમયે થયેલું એવી વૈદિક કથા છે. તેથી જ ધનવંતરી અને લક્ષ્મીના પૂજનથી શરૂ થતી ધનતેરસ એટલે દૈવી શક્તિના એવા આશીર્વાદ જ્યાં તન, મન, ધન અને આરોગ્યથી સમૃધ્ધ માનવી કલ્યાણ ઝંખે.

ધનતેરસના દિવસે ધનની પૂજા થાય. માતા મહાલક્ષ્મી પ્રસન્ન થાય તેવી કામના અને પ્રાર્થના સાથે લક્ષ્મીજીના પગલાંની રંગોળી અને દીપના પ્રાગટ્ય સાથે લક્ષ્મીપૂજન કરી પંચામૃત અને પ્રસાદનો પરમ આનંદ સહુ ઉઠાવે છે ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે લક્ષ્મી એટલે શું? હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં માનવને સમૃધ્ધ બનાવતા લક્ષ્મીના આઠ વિભિન્ન સ્વરૂપોની વાત છે. આ અષ્ટ લક્ષ્મી એટલે…
1.આદિલક્ષ્મી, જે જીવન અને મૃત્યુના ફેરામાંથી મુક્તિ અપાવે છે.
2. ધન લક્ષ્મી, જે મનોબળ, શક્તિ, નિશ્ચય અને હિંમત સાથે સંકળાયેલ છે. જે સખત પરિશ્રમ કરે તેને ધન, વૈભવ અને સંપત્તિ આપે છે.
3. ધાન્ય લક્ષ્મી, જેની કૃપાથી ધાન્ય કે અન્ન મળે છે. સાથે જરૂરતમંદોને ભોજન કરાવવાનો મહિમા પણ છે. ધન હોય પણ ધાન્ય ન હોય તો શરીર કે મનની સુખશાંતિ ન હોય.
4. ગજ લક્ષ્મી, જે વાહન સાથે સંકળાયેલ છે તથા સત્તા અને સ્વામિત્વ પ્રદાન કરે છે.
5. સંતાન લક્ષ્મી, જે બાળકના માટે રક્ષણાત્મક માતાની વાત્સલ્યતા દર્શાવે છે.
6. વીર લક્ષ્મી, જે બહાદુરી અને વીરતા સાથે સંકળાયેલ છે. ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિના પથ પર આવતા વિઘ્નો સામે લડવાની શક્તિ પ્રદાન કરે છે.
7. વિદ્યા લક્ષ્મી, જે જ્ઞાન સ્વરૂપ છે અને ભીતરના ખજાનાને ખોલી આપે છે.
8. વિજય લક્ષ્મી, જે આશા અને અપેક્ષા જગાવી વિજય અને સફળતા પ્રદાન કરે છે.

હવે જોઈએ આજના યુગમાં ધન એટલે શું?
આજે આખી દુનિયામાં આપણાં જીવન વ્યવહારમાં સૌથી વધુ મહત્વનું સ્થાન ધન કે નાણાંનું છે. છતાં જો કોઈ એમ કહે કે ધન એટલે માત્ર પૈસા કે નાણાં, તો એ ખોટું છે. નાણાં જીવન માટે ખૂબ જરૂરી છે. તેમ જ નાણાંના જોર પર કામ સરળતાથી કરવી શકાય છે તે માટે કોઈ બેમત નથી. પરંતુ, ફક્ત નાણાં એ જ સાચું ધન નથી. સાચું ધન છે –
સમય
સ્વાસ્થ્ય
સંતોષ
વિદ્યા/જ્ઞાન
ભક્તિ.

નાણાં જો વેડફાય, ખોવાય કે ચોરાઈ જાય તો પાછા મેળવી શકાય છે. પણ સમય એ એવું ધન છે જો વેડફવામાં આવે તો પાછું મેળવી શકાતું નથી. માટે સમયનો આદર કરતાં શીખીએ જેથી પસ્તાવાનો વખત ન આવે. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં જે ભણે નહીં, યુવાવસ્થામાં જે કારકિર્દી ન બનાવે તેની વૃદ્ધાવસ્થા ક્યાંથી સારી જાય? એક વાર સમય ચૂકયા તો જીવન એ મોકો ફરી નથી આપતું. પણ જે સમયના ધનનો સદુપયોગ કરે છે, તે જરૂર સફળતાને વરે છે.

ઓછાવત્તા અંશે પૈસાની માયામાં સૌ બંધાયેલા છે. પણ કેટલાક લોકો નાણાં કમાવામાં બધું ભૂલી જાય છે. પરિણામે નાણાં તો મળે છે પણ સ્વાસ્થ્યના ભોગે. જે નાણાં પ્રાપ્ત કરવા સ્વાસ્થ્ય ગુમાવ્યું તે ભોગવવાનો કોઈ આનંદ રહેતો નથી. એ નાણાં બીમારી પાછળ વપરાય છે. ‘ પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા’ એ સમજીને જે કામ કરે છે તે સ્વાસ્થ્યનું ધન ભોગવી શકે છે. આરોગ્યનું મહત્વ શું છે તે કોઈને કોરોના કાળ પછી સમજાવવું પડે તેમ નથી કારણ કે બહુરાષ્ટ્રીય કંપની હોય કે ઊડતાં વિમાનો જ્યારે આરોગ્યના પ્રશ્ને ઊભાં રહી જાય, હરદમ દોડતી ઔદ્યોગિક અને આર્થિક તાકાત લાચારી અનુભવે અને ટુરિઝમની દુનિયા સત્કારના સ્થાને ચિત્કાર અનુભવતી થાય ત્યારે સહુને સમજાય કે આરોગ્ય વિનાની સિદ્ધિ અને સમૃધ્ધિ નિરર્થક છે.

રોકેટની ગતિએ દોડતી એકવીસમી સદીમાં ઉપભોક્તાવાદ પૂરા સમાજને ગ્રસી રહ્યો છે. સંતોષ નામનું સુખ નામશેષ થયું છે. લાવ લાવ અને વધુ ને વધુ ભેગું કરવાની એક હોડ લાગી છે. કેટલાક લોકો માટે ધન એ સાધન નહિ પણ લક્ષ્ય બની ગયું છે. ત્યારે સંતોષનું ધન બહુ ઓછાં લોકો પાસે જોવા મળે છે. જે લોકો સંતોષની વાત કરતાં હોય તેમનું પણ આચરણ કંઇક જુદું જ કહેતું હોય છે. ‘સંતોષી નર સદા સુખી.’

નાણાં વધુ હોય તો ચોરાઈ જવાનો ડર સ્વાભાવિક જ રહે છે. પરંતુ જેની પાસે વિદ્યા કે જ્ઞાનરૂપી ધન છે તેને ચોરી શકાતું નથી. નાણાં એવું ધન છે જે આપવાથી કે વહેંચવાથી ઘટે છે. જ્યારે જ્ઞાન એવું ધન છે જે વહેંચો એટલું વધે છે.

મીરાં એવું ગાય કે ‘પાયો જી મૈંને રામ રતન ધન પાયો. ‘ તો ભક્તિરૂપી ધન તો સૌથી શિરમોર છે. જેને આ ધન પ્રાપ્ત થાય તે સુખ કે દુઃખ, ગરીબી કે અમીરીથી પર થઈ જાય છે.

આ તમામ પ્રકારના ધન પ્રાપ્ત કરવા હોય તો જરૂર છે પ્રયત્ન, સંકલ્પ અને ઉત્સાહની. કેટલાક લોકોમાં સંકલ્પ, ઉત્સાહનો અભાવ હોય છે. તેઓ દારિદ્રયને નસીબનો અભિશાપ માની ગરીબી ઓઢી લે છે. એવા લોકો ક્યારેય ધન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આથી વિરુદ્ધ જે વ્યક્તિ હતાશા અને લાચારીને ફગાવી દે છે, આળસ,અસમર્થતા અને નિષ્ક્રિયતાને હટાવી મનને સંપન્નતાની કલ્પનાથી ભરી દે છે એ જરૂર ધન પ્રાપ્ત કરવા સક્ષમ બને છે. ઈતિહાસ પણ આવા લોકોની સફળતાની નોંધ લે છે. આ ધનતેરસ પર સહુ સર્વ પ્રકારે ધનવાન બને તેવી શુભેચ્છાઓ.

રીટા જાની
29/10/21