૨૦ – કબીરા

કબીરબીજકના કહરામાં કબીરે જીવન જીવવાની અણમોલ ચાવીઓ બતાવી છે એટલે કહરા પ્રકરણને આપણે વિસ્તારથી સમજીએ. માનવ માત્ર બંધનમાંથી મુક્ત થઈ શકે તેવા વિચાર કબીરે જગતનાં બજારમાં વ્યક્ત કર્યા છે. જે કોઈ આ વિચારોને સાંભળશે અને ધ્યાન દઈ તેના પર ચિંતન-મનન કરશે તેને જરુર મુક્તિનો માર્ગ મળશે, એવી ખાતરી સાથે કબીરે આ કહરાની રચના કરી છે.

મનુષ્યનું આયુષ્ય એળે જાય છે. એની વ્યથા કે એની કથા વિધવિધ રીતે કબીરના પદોમાં અંકિત થઈ છે. માણસ કેટલું બધું આનંદ-પ્રમોદને નામે ગુમાવતો હોય છે અને જીવવાનો ઢોંગ કરતો હોય છે. આખું આયુષ્ય જાણે કશી બેહોશીમાં વીતી જાય છે! જ્યારે જાગીએ છીએ ત્યારે બહુ મોડું થઈ ગયું હોય છે. કબીર પાસે વાતને સાંકેતિક રીતે રજૂ કરવાનો એક વિશિષ્ટ તરીકો છે.

અટપટ કુંભરા કરે કુંભરૈયા, ચમરા, ગાંવ ન બાંચે હો
નિત ઉઠિ કોરિયા પેટ ભરતુ હૈ, છિપિયા આંગન નાચે હો….

મન રૂપી કુંભારનું રૂપક આપીને કબીરે સંસારની રચનામાં મનનાં મહત્વને અને તેના તરંગી અને અટપટા સ્વભાવને દર્શાવ્યો છે. માનવ મનને રંગરેજની ઉપમા આપી છે. માનવ શરીર જડ છે એટલે તેને ચામડાનું બનેલ ગામ કહે છે. તે નિત્ય પરિવર્તનશીલ છે. તે ટકાઉ નથી તેથી સ્મશાનમાં રાખ થઈ જાય છે. પણ આપણાં મને ડગલે પગલે ગ્રહણ કરેલા સંસ્કાર જતા નથી. તે સંસ્કારની છાપ તેવી જ રહે છે તેને કારણે માણસને બીજીવાર શરીર ધારણ કરવું પડે છે. આમ, મન રૂપી રંગરેજનું કામ ચાલ્યાં કરે છે.
આમાંથી નીકળવના ઉપાય તરીકે આત્માને પ્રિયતમ- પતિ કહી, શરીર રૂપી ગામમાં વસેલ પાંચ તરુણી એટલે પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય પર જો મનથી સંયમ કેળવી શકાય તો મુક્તિનો માર્ગ સહેલો થઈ જાય અને ચોર્યાશી લાખ ફેરા મટી જાય.

કબીરની વાત આપણે સરળતાપૂર્વક સમજવાં કોશિશ કરીએ તો આપણું મન મર્કટ એટલે માંકડાં જેવું છે. આપણે ઘરડાં થઈ જઈએ છીએ; વાળ ધોળા, શરીર પર કરચલી, મોમાં દાંત ન હોય પણ મનની સ્વાદિષ્ટ વાનગી ખાવાની ઈચ્છાઓ જતી નથી. શરીર ઘરડું થાય પણ વિષયવાસના, કામ, ક્રોધ, મદ, મોહ, લોભ પર મન વિજય મેળવી શકતું નથી.

રામનામ કાે સેવહુ બીરા, દૂરિ નહિ દૂરિ આશા હો
ઔર દેવ કા સેવહુ બૈારે, ઇ સબ જૂઠી આશા હો….

રામ રામ માણસ જપ્યા કરે છે પણ તેનું મન તો મલિન છે. હ્રદયમાં રહેલા રામને ભૂલીને બીજા દેવની પૂજા કરવામાં આપણી ભ્રમાત્મક મનોદશા સારી રીતે વ્યક્ત થાય છે કે દેવ પ્રસન્ન થશે અને આપણી મનોકામના પૂર્ણ થશે. આવી મિથ્યા આશામાં આપણું જીવન વેડફાય છે. તે દુ:ખનું કારણ બની જાય છે. તેથી જ, બગભગત જેવા ગુરુઓ લોકોને તેમની મનોકામના પૂરી કરી આપવાનાં બહાનાં હેઠળ પૈસા પડાવે છે. શ્રીમદ ભાગવત પણ કહે છે કે

આશા હિ પરમં દુઃખ નૈરાશ્ય પરમં સુખમ્ (૧૧-૪૩)

આશા જ પરમ દુ:ખનું કારણ છે. આશા વિહિનતા પરમ સુખનું કારણ છે. આત્મદેવને જ

એકમાત્ર દેવ ગણવો જોઈએ તે સિવાયના બધાં દેવો કલ્પિત છે. આત્મદેવની ફરતે આપણે જાતે જ વૈચારિક પડદાઓ ઊભા કર્યા છે. તેથી, આપણી અંદર હોવાં છતાં આપણે તેનાં દર્શન કરી શકતાં નથી. પડદાઓ હટી જાય તો આત્માની અનંત શક્તિનો અનુભવ થઈ શકે. આત્માથી અલગ કોઈ રામની કલ્પના કબીરને માન્ય નથી.

બીજુ, રોજબરોજનું જીવન જીવવાં વિશે કહેતાં કબીર પ્રામાણિકતાથી ધંધો કરી લોકોને છેતરવાનું બંધ કરવાનું સમજાવે છે. ચાર શેર આપવાનું કહી ત્રણ શેર આપતો વેપારી ચોર જ છે. કબીર તો તેની કડવી વાણીમાં સમજાવતાં કહે છે: તારા પિતા, દાદા અને પરદાદા બધી સંપત્તિ છોડીને ચાલ્યા ગયા છે. તો શું તારી આંખો ફૂટી ગઈ છે કે તને એ દેખાતું નથી? મેળવેલું તમામ ધન દરેક માણસે અહીં જ મૂકીને જવું પડે છે છતાં માણસ મરણ સુધી ધન પાછળ આંધળી દોટ લગાવતો રહે છે.

અહીં મહાભારતનો યક્ષ-યુધિષ્ઠિર સંવાદ યાદ આવે છે. યક્ષ પ્રશ્ન કરે છે કે, જગતનું મોટું આશ્ચર્ય શું? ત્યારે યુધિષ્ઠિર જવાબ આપે છે કે, દરેક જીવ અહીં કાયમ રહેવાનો હોય તે રીતે વર્તે છે તે મોટું આશ્ચર્ય છે. પ્રત્યેક માણસ સ્મશાનયાત્રામાં જાય છે અને જાણે છે કે મારો પણ એક દિવસ આવો જ વારો આવશે છતાં અભિમાનમાં બધું ભૂલી કાયમ રહેવાનો હોય તેવી રીતે વર્તે છે. મનની અનંત કોટિ કામનાઓને કારણે આત્મારૂપી હીરો બંધનમાં પડે છે.

કબીર તો કહરામાં પોતાની સરળતા થકી સમજાવે છે કે વિવેક જ્ઞાનથી સમજદાર વ્યક્તિ હ્રદયમાં રહેલા રામનો સાક્ષાત્કાર કરી લેશે તો તેનો જન્મ સાર્થક થઈ જશે. હ્રદયમાં રહેલ આત્મતત્ત્વ શિવ સ્વરુપ છે. આકાશમાં ચંદ્ર તો એક છે છતાં પાણીથી ભરેલા નાના મોટા ઘડામાં તેનું પ્રતિબિંબ અનેક ચંદ્ર હોવાનો ભાસ પેદા કરે છે. તે જ રીતે આત્મતત્ત્વ એક અને અખંડ છે છતાં તે અનેક સ્વરુપે દેખાય છે. તેવી રીતે સર્વશક્તિમાન એક અને અખંડ હોવાં છતાં સર્વમાં જુદાજુદા દેખાય છે. માનવનું મન પોતાનાં ચેતન સ્વરુપમાં મગ્ન રહે તો કાળભેદનો અનુભવ થતો નથી અને સર્વ પ્રકારના ભેદો ઓગળી જાય છે.

કહરામાં છુપયેલ આ વેદ, ઉપનિષદ, ગીતા અને રોજબરોજનાં વહેવારમાં ઉપયોગી કબીરની વાણી સાંભળીને મને લાગે છે કે માનવો, દેવો અને મુનિઓ હર હંમેશ જેની શોધ કર્યા કરે છે તે આત્મતત્ત્વ કબીરે ચોક્કસ પામી લીધું હશે. અને એટલે જ છેલ્લે કહરામાં તે કહે છે કે માયાથી કોઈપણ રીતે માનવે વિમુખ થવું જોઈએ. વિશ્વામિત્ર અને નારદજી જેવા મુનિઓ પણ માયાના મોહમાં આવી ચલિત થઈ ગયા હતા તો સામાન્ય માણસને તો માયાથી છૂટવાં મક્કમ મનોબળ અને ધીરજની જરુર પડે જ. આમ, કબીરે કહરાનાં બાર પ્રકરણમાં જીવન જીવવાનો સાચો રાહ બતાવી દીધો છે.

જિગીષા પટેલ

૧૯-કબીરા

કબીરબીજક- કહરા

કબીરા વિશે શું કહું? જેમ જેમ હું એને જાણવા પ્રયત્ન કરતી જાઉં છું તેમ તેમ જાણે એના અસ્તિત્વના ઉઘાડથી અભિભૂત થતી જાઉં છું. કબીરનાં એક નવાં પાસાને તમારી સમક્ષ ઉઘાડવાં માંગું છું. આજે હું તમને કબીરબીજકનાં કહરા પ્રકરણ વિશે વાત કરતાં કબીરમાં રહેલ લોકકવિનાં દર્શન કરાવવાની છું.
કહરા એટલે કહાર નામની જાતિમાં લગ્ન અને બીજા મંગલ પ્રસંગે ગવાતું સમૂહ ગાન. ઉત્તરપ્રદેશમાં આજે પણ કહાર નામની જાતિના લોકો લગ્નપ્રસંગે આગવું નૃત્ય કરે છે. નૃત્ય સાથે ગાન જોડીને તેઓ ઉત્સવનું આકર્ષણ વધારી દે છે. ‘કહરા’ પ્રકરણમાં જે છંદનું માપ કબીરે ગોઠવ્યું છે તે પણ નૃત્યને અનુકુળ લાગે છે. કુલ ત્રીસ માત્રાની એક પંક્તિ છે. સોળ માત્રાએ યતિ રાખવામાં આવી છે. પછીની ચૌદ માત્રાએ પંક્તિ પૂર્ણ થાય છે.

લોકો જે ઢાળે કહરા ગાતા હતા તે ઢાળને પોતાની કથન શૈલીમાં ગૂંથી લઈને કબીરે તત્ત્વજ્ઞાનની ભારેખમ અને શુષ્ક લાગતી વાતોને રસિક બનાવી રજૂ કરી છે. આમ, કબીરે પોતાની આગવી રીતે કાવ્યસ્વરુપનો ઉપયોગ કર્યો છે તે નોંધનીય છે. કબીરે ભારતના વિવિધ રાજ્યોમાં ભ્રમણ કરીને, લોકોને સાખી, દુહા, પદ, ભજનો અને આવાં લોકસંગીતથી મઢેલાં કહરાનાં પદો દ્વારા જીવન જીવવાનો સાચો અને વ્યવહારુ માર્ગ ચીંધ્યો છે.
કહરાનાં પહેલાં પ્રકરણમાં કબીરે ગુરુનાં વચનનો વિશ્વાસથી અમલ કરી સહજ ધ્યાન કેવી રીતે કરાય તે સમજાવ્યું છે. આજે જ્યારે જગતના સર્વે સંપ્રદાયો ધ્યાનની અગત્ય પર ભાર મૂકતા થયા છે ત્યારે છસ્સો વર્ષ પહેલાં કબીરે ધ્યાનનું મહત્વ સમજાવ્યું હતું. તેમની ધ્યાન વિશેની સમજ પણ વિશિષ્ટ છે. ધ્યાનનાં બે પ્રકારનાં છે; સગુણ ધ્યાન અને નિર્ગુણ ધ્યાન. સગુણ ધ્યાન કરતી વખતે સાધક કોઈ આકૃતિ કે પદાર્થનો આધાર લે છે. કબીર એવાં કોઈ આધાર લેવાની જરુરિયાત જોતા નથી. તે કહે છે, આલંબનથી કરવામાં આવતું ધ્યાન અસહજ છે. શરીરમાં રહેલાં ચૈતન્ય મનની ગતિવિધિ સાક્ષી બનીને જોયાં કરવું તે અસલ ધ્યાન છે. સાધકે કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ અને અહંકાર જેવા દુર્ગુણોને ઓછા કરવાનો પ્રયત્ન કરીને ક્ષમા જેવા ગુણને કેળવવા પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ.

કબીરે જીવનની નૌકાને સડસડાટ પાર કરવાના એવા સરળ રસ્તા બતાવ્યા છે કે જીવનનાં દરેક ડગલે તેની સૌ વાત સમાઈ જાય છે.

મન વહુ કહહુ રહહુ મન મારે, ખિજવા ખીજિન ન બાેલૈ હો
માનૂ મિત મિતૈવો ન છોડૈ, કમર ગાંઠિ ન ખોલેૈ હો… (કહરા ૧-૪)

કબીર આ કહરામાં પોતાના મન પર કાબુ રાખવાનું કહે છે. કોઈ આપણા પર ક્રોધ કરે તેની સાથે પણ શાંતિ રાખવાનું કહે છે. બીજી અગત્યની વાત આ કહરામાં એ કહી છે કે જેને તમે એકવાર મિત્ર માન્યા હોય તેની સાથે કદી મિત્રતા તોડવી નહી. આ વાત સાંભળી મને કૃષ્ણ – સુદામાની દોસ્તી યાદ આવી જાય છે. દોસ્તી પોતાની જાતને મળેલી, દોસ્તના વહાલનાં સગપણની ભેટ છે. વર્ષોનાં સંબંધમાં પ્રેમથી જે મેળવ્યું હોય તે વેડફાય નહીં તેની તકેદારી રાખવાનું શીખવે છે.

પ્રારબ્ધ તો ભોગવવું જ પડે તેને સાવધાની પૂર્વક ભોગવી લેવું તેમ શીખવે છે. દુઃખથી ડરવું નહીં અને સુખમાં પણ ખૂબ સાવધાની રાખી મન મિથ્યાભિમાનમાં સરકી ન જાય તે જોવાનું કબીર કહે છે.

જ્ઞાન થકી મોતનો સહજ સ્વીકાર કરવાનું કહે છે. મોત એ સર્વ માટે નિશ્ચિત છે જ. તે જ આપણું સાચું ઘર છે. અહીં તો આપણે થોડાં વર્ષોની સફરે આવ્યા છીએ તો તે સફરનો આનંદ લઈ નિર્લેપતાથી જીવન જીવી મોતને સ્વીકારવાની વાત કબીર કરે છે. જેણે પોતાનો સ્વપરિચય કર્યો હોય તે જ મોતની વેદનામાંથી બચી શકે છે.

કહરાના લોકસંગીત દ્વારા કબીર જીવનસંગીતને કેવી રીતે ગાતાં ગાતાં જીવવું તે સમજાવે છે. કબીર કુંભાર, નાવિક, વણકર વગેરે કામોનાં ઉદાહરણ આપી સરળ રીતે જીવનના સત્ય પર પ્રકાશ પાડે છે. વેપારીએ પ્રામાણિક્તાથી વેપાર કરવો જોઈએ કારણ કે આ જીવન તો માત્ર બે દિવસનું જ છે, બધું અહીં છોડીને જવાનું હોય તો દુષ્કર્મ કરી આપણી અંદર બેઠેલા રામને છેતરવાની શી જરુર? ધન કે સાધન સંપત્તિનું અભિમાન ભવસાગરમાં ડૂબાડનાર ચતુરાઈ છે- જેવાં બ્રહ્મવાક્યો જેઠ-જેઠાણી અને પતિ -પત્નીનાં રુપક દ્વારા કહાર પ્રજાને સમજાવતાં દુનિયાના સર્વ લોકોને સમજાવી દીધું છે.

નૌકા અછત ખેવૈ નહિ જાનહુ, કૈસે લગવહુ તારા હો,
કહંહિ કબીર રામરસ માતે, જુલહા દાસ કબીર હો….(કહરા – ૧-૧૬)

આ કહરામાં કબીર કહે છે શરીરરૂપી હોડી હોવાં છતાં તેનો સદુપયોગ કરવાનું જાણતાં ન હોઈએ તો સંસારસાગર પાર કેવી રીતે ઉતરાય? શરીરનો સદુપયોગ કરવાં માટે બુધ્ધિ અનિવાર્યપણે આવશ્યક છે, તેથી આજે પણ બૌધ્ધિક કેળવણી ખૂબ જરુરી છે. બીજી પંક્તિમાં કહે છે માત્ર રામનામના પોપટ પરાયણ કરાવનાર અજ્ઞાની ગુરુ શિષ્યનું આત્મકલ્યાણ કેવી રીતે કરી શકે?
બધી રીતે માયાથી પર થઈને જીવવાનું કબીર કહે છે. શું ભર્તુહરી જેવા જ્ઞાનીઓએ કરેલી વાતને લોકસંગીત દ્વારા લોકભોગ્ય બનાવનાર કબીર બધાંથી જુદા લોકકવિ પુરવાર થયા છે.

— જિગીષા પટેલ

૧૮ – કબીરા

કબીરબીજક – વિપ્રમતિસી

આજે જ્યારે હું કબીરબીજકની વિપ્રમતિસી વાંચું છું ત્યારે મને લાગે છે, જો કબીર સદેહે પાછા આવે તો જરુર પૂછે, “તમે લોકો ગુગલયુગમાં ઇન્ટરનેટ અને સેલફોન વાપરતા થઈ ગયા પણ હજુ તમારી માનસિકતા પંદરમી સદીમાં હતી તેવી જ છે? પાંચ પાંચ સદીઓ વીતી ગઈ તો પણ અંધશ્રદ્ધા, ઝનૂન અને કોમી વૈમનસ્ય ઘટવાનું નામ જ નથી લેતાં.”

કબીર જ્ઞાની હતા, કર્મયોગી હતા, ભક્ત હતા પણ સાથે સાથે ક્રાંન્તિકારી સમાજસુધારક પણ હતા. એ રીતે તે બીજા સંતો કરતાં જુદા પડે છે. પંદરમી સદીના ભારતમાં ધર્મનાં ક્ષેત્રે વ્યાપેલા દંભ, પાખંડ અને ભ્રષ્ટાચારને તેઓ આરપાર નીરખી શક્યા હતા, પારખી શક્યા હતા અને પડકારી પણ શક્યા હતા. સંત અને મહંત વચ્ચે, ફકીર અને મુલ્લા વચ્ચે તથા સેઈન્ટ અને બિશપ વચ્ચે ભેળસેળ થઈ ગયેલ ધર્મના ધતિંગોને તેમણે બેજિજક ખુલ્લા પાડ્યા હતા.

આજે પણ કબીરની કડવી વાણી ક્રાંતિકારી જણાય છે કારણ કે આપણે હજી ત્યાંના ત્યાં જ છીએ. કબીરની ક્રાંતિ અધૂરી રહી ગઈ હશે, તેથી આજે પણ કોમી હુલ્લડો થાય છે અને બની બેઠેલા ગુરુઓ પાછળ અણસમજુ પ્રજા દોડી રહી છે. એમની ક્રાંતિકારી સમાજ સુધારકની ઓળખ આપનારી આ વિપ્રમતિસીમાં તેમણે આવી ખોખલી ધાર્મિકતાને પડકારી છે. વિપ્રમતીસીમાં તેમણે વિપ્રકર્મની (બ્રાહ્મણોનું કર્મ) મીમાંસાનું વિશુધ્ધ વર્ણન કર્યું છે. દુનિયામાં જડ અને ચેતન બે જ પદાર્થ છે. એના સિવાય કોઈ જાતિ-વર્ણ નથી. આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, જળ, પૃથ્વી એ પંચતત્વથી બનેલ બધાનાં શરીર એક સરખાં છે. બધામાં આત્મારૂપી એક જ ચેતના સમાએલી છે. કોઈ ઊંચ કે નીચ જાતિનો નથી. શ્રેષ્ઠ કર્મ દ્વાર વ્યક્તિ શ્રેષ્ઠ બને છે. નાતજાતના ભેદ માનવસર્જિત છે. ખરેખર જન્મથી કોઈ બ્રાહ્મણ નથી કે કોઈ જન્મથી શુદ્ર નથી. કબીરની આ વાત ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણએ ગાયેલા શ્લોકનો જ પડઘો છે:

ન કુલેન ન જાત્ય વા ક્રિયાભિર્બ્રાહ્મણો ભવેત |
ચાણ્ડાલોપિ હિ વૃત્સ્થો બ્રાહ્મણઃ સ યુધિષ્ઠિર ॥

હે યુધિષ્ઠિર, કુળથી કે જાતિથી અને ક્રિયાકાંડથી કોઈ બ્રાહ્મણ કહેવાય નહીં. જો કોઈ ચાંડાળ પણ ગુણવાળો હોય તો બ્રાહ્મણ કહેવાય.

આપણે ત્યાં નીચ કુળમાં જન્મેલા ઘણા હરિ ભક્તો થઈ ગયા છે કે જે સાચા સંત ગણાયા છે. જેમકે, ચમારને ત્યાં જન્મેલા સંત રઈદાસ, ખાટકીને ઘેર જન્મેલા સદન કસાઈ કે કુંભારને ઘેર જન્મેલા ગોરા કુંભાર. તે સૌનું જીવન બ્રાહ્મણને પણ ટપી જાય તેવું હતું. તેઓ સદ્દગુણનો ભંડાર હતા.

‘ब्रह्म: जानातिती ब्राह्मणः’ આ વૈદિક વ્યાખ્યા અનુસાર ‘બ્રહ્મને જનનારો બ્રાહ્મણ કહેવાય.’ અને બીજાને પણ બ્રહ્મનો અનુભવ કરાવે તે બ્રાહ્મણ, પરંતુ તે સમયે બ્રાહ્મણો તો કર્મકાંડ અને પૂજાપાઠ કરી પોતાના ખિસ્સા ભરવામાં જ વ્યસ્ત હતા. જીવતાં પશુઓની બલિ ચઢાવી જડમૂર્તિને ભોગ ધરાવવાના હિંસક કર્મો
કરતા હતા. આ જોઈ કબીરનો આત્મા ઊકળી ઊઠતો. ‘શું ધર્મને નામે કતલ થઈ શકે?’
વિપ્રમતિસીની ત્રીજી ચોપાઈમાં તે ગાઈ ઊઠે છે-

પ્રેત કનક મુખ અંતર બાસા,આહુતિ સહિત હોમ કી આસા,
કુલ ઉત્તમ જગમાંહિ કહાવૈ, ફિરિ ફિરિ મધીમ કર્મ કરાવૈ.

પોતાને સોનાની ભૂખ હોવાથી, કોઈ મરી જાય ત્યારે તેનાં મુખમાં સોનું મૂકવાનો રિવાજ બ્રાહ્મણોએ ચાલું કરાવ્યો. દક્ષિણાની આશા હોવાથી યજમાનો પાસે હોમહવન કરાવવા શરૂ કર્યા. તેઓનું કુળ જગતમાં ઉત્તમ છે એવું મારી ઠોકીને કહી અને યજમાન પાસે હિંસા જેવા (મધીમ) હીન કૃત્યો પણ કરાવતા હતા.

આમ વિપ્ર+મતિ+સી એવા ત્રણ શબ્દનો સમાવેશ વિપ્રમતિસી શબ્દમાં થયેલો છે. બ્રાહ્મણોની બુધ્ધિ જેવી બુધ્ધિ એમ કહેવા પાછળનાે આશય, કળીયુગમાં બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણો જ રહ્યા નહોતા એવો હોઈ શકે. તેઓ કબીરની દૃષ્ટિએ કર્તવ્યચ્યુત થયા હતા. કેટલાક લોકો વિપ્રમતિસીનો અર્થ ‘ત્રીસ ચોપાઈમાં બ્રાહ્મણોની બુદ્ધિનું વર્ણન’ તેવો પણ કરે છે પરંતુ એમાં તો પંદર જ ચોપાઈ છે. કુલ પંક્તિ સાઈઠ છે. આ પદનો છંદ ચોપાઈ છે અને ચોપાઈમાં ચાર પંક્તિઓ હોય છે.

કબીરે એવી જીવનશૈલી વિકસાવી, જેમાં હિન્દુ કે ઇસ્લામ સાથે જોડાએલ કોઈ બાહ્યાચારને સ્થાન ન હતું. તેમનાં આવાં સત્યનિષ્ઠ વર્તનને કારણે તેમને બદનામ કરવા કાવતરું રચાયેલું. રાત્રે એક ગણિકાને છાનીમાની કબીરનાં ઘરમાં દાખલ કરી દેવામાં આવી. ફજેતી રોકડી બની. ફરિયાદ કાશીના રાજા સુધી પહોંચી. રાજદરબારમાં કબીરની જુબાની લેવામાં આવી. પણ ‘રામ રાખે તેને કોણ ચાખે?’ તે ન્યાયે છેલ્લી ઘડીએ ગણિકાનું હૃદયપરિવર્તન થયું અને કબીર કસોટીમાંથી હેમખેમ પાર ઊતર્યા. જેઓ પાખંડીઓની સામે પડે તેમને કેટલીયે કસોટીમાંથી પાર પડવું પડે છે.

કબીરે લોકોની વિચારહીન જડતાનું દર્દ વિપ્રમતિસીમાં રજૂ કર્યું છે. કબીરે કહ્યું છે કે, પોતાની વાત કોઈ માનતું નથી છતાં સંત તરીકે સમજાવવામાં તે કદી કંટાળતા નથી. પોતાનું દર્દ એક પંક્તિમાં દર્શાવ્યું છે, ‘સાધો! યે મુર્દો કા ગાંવ.’ અને ત્યારે આપણને લાગે છે કે આપણે સૌ કબીરના ગુનેગાર છીએ. હજી આપણે ધર્મનાં નામે અંદર અંદર લડીએ છીએ. ગાંધીજીએ સર્વ ધર્મ સમભાવની વાત કરી તેમાં એમને કબીરક્રાંતિની સુગંધ આવતી હતી તેમ લાગે છે. કબીરની એક એક પંક્તિમાં સાચા ધર્મનો મંગલધ્વનિ સંભળાય છે.

કબીર પદ સુધા-ઈશ્વરભાઈ પટેલ (વિપ્રમતિસીની ચોપાઈ)
કબીરા ખડા બાજારમેં-ગુણવંત શાહ (સંદર્ભ ગ્રંથ)

૧૭ -કબીરા

કબીરા – જ્ઞાનચૌંતિસા

ચૌંતિસ અક્ષર સે નિકલે જોઈ,
પાપ પુણ્ય જાનેગા સોઈ!

મારો કબીર ભારતીય પરંપરામાં મને ભક્તિકાવ્યોનો પ્રણેતા લાગે છે. ધર્મ, ભાષા અને સંસ્કૃતિ વિશેની કોઈ પણ વાત કબીર વિના અધૂરી લાગે છે. કબીરબીજકનું જ્ઞાનચૌંતિસા વાંચતાં હું ખરેખર આશ્ચર્યચકિત થઈ ગઈ. જ્ઞાનચૌંતિસાનાં ચોત્રીસ પદોમાં તેમણે કથી હ સુધીના દરેક વર્ણ પર સુંદર સંદેશ આપ્યો છે. આ વાંચીને કોણ કહે કે કબીર અભણ હશે?

જ્ઞાનચૌંતિસાનાં પહેલાં પદમાં તેમણે સમજાવ્યું કે ૐ શબ્દ મનુષ્યજીવની કલ્પના છે. કબીરે જ્ઞાનચૌંતિસાની શરુઆત ૐથી કરી.

વો ઓંકાર આદિ જો જાને,
લિખિ કૈ મૈરે તાહિ સો માનૈ

મુખથી ઓમકારનો જાપ તો સૌ કરે છે પણ વાસ્તવિક સ્વરૂપ તો કોઈ વિરલ જ જાણે છે. ઈશ્વર વિશેની માનવે કરેલી અનેક કાલ્પનિક ગૂંથણીઓમાંથી ઊભી થતી અનેક સમસ્યાઓ આજે પણ ઉકેલ વગર ગૂંચવાયેલી જ રહી છે અને આવતી સદીઓમાં પણ રહેશે. કબીરે પોતાની દીર્ઘદૃષ્ટિથી વિચારી તેનો ઉકેલ જ્ઞાનચૌંતિસાનાં પદોમાં સમજાવ્યો છે. માનવે ઊભા કરેલા ભેદો માનવે જાતે જ દૂર કરવા પડશે તે વાત સુંદર રીતે આમાં વણી લીધી છે. તેથી તે નિત્ય નવીન છે. તેનાં પદો સોનાની ખાણ જેવા છે, જેમ જેમ આપણે તેના ઊંડા અભ્યાસમાં ઊતરતાં જઈએ તેમ તેમ સોના જેવું જ્ઞાન ઉપલબ્ધ થતું જાય શાસ્ત્રોનાં જ્ઞાનથી ઈશ્વરનાં ઘર સુધી પહોંચાતું નથી અને જ્ઞાનનું અભિમાન ક્યારેય નમ્રતા ઉપર વિજય મેળવતું નથી. આ વાત કબીરના જીવનના એક પ્રસંગ દ્વારા સમજાવું.

સર્વાનંદ નામના એક વિદ્વાને કેટલાય પ્રખર પંડિતોને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવ્યા હતા તેથી તેણે પોતાનું નામ બદલીને સર્વજિત રાખેલું. તેની માતાએ તેને એક દિવસ કહ્યું કે, “બેટા, તું કબીરને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવે તો જ ખરો.” સર્વજિત બળદ ઉપર પોતાનાં શાસ્ત્રો લાદીને કબીરનાં ઘેર ગયો. કબીર તો પરમાત્માની ટોચને પામેલી, તેનો સાક્ષાત્કાર કરેલી, જ્ઞાનને પચાવેલી નમ્ર વ્યક્તિ હતી. તે તો માનતા હતા કે જ્ઞાનને જીવનમાં ઉતારી તે પ્રમાણે જીવ્યા વગર, માત્ર શાસ્ત્રોનાં જ્ઞાનથી ઈશ્વર સુધી પહોંચી શકાય નહીં.

સર્વજિતે કબીર સામે શાસ્ત્રાર્થ માટે પડકારની વાત કરી ત્યારે કબીરે કહ્યું, “હું તો એક સામાન્ય વણકર છું, હું તમને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવી શકું નહીં.”
સર્વજિતે કહ્યું, “જો હાર કબૂલતા હો તો લખી આપો.” 
કબીર કહે, “મને તો લખતા નથી આવડતું, માત્ર સહી કરીશ. તું જાતે લખ.”
ત્યારે સર્વજિતે લખ્યું, ‘સર્વજિતે કબીરને હરાવ્યો છે’ ને કબીરે તેનાં પર હસ્તાક્ષર કર્યા.

સર્વજિતે ઘેર આવી કાગળ પોતાની માતાને બતાવ્યો. માતાએ જોયું તો લખાણમાં હતું, ‘કબીરે સર્વજિતને હરાવ્યો છે.’ પોતે લખવામાં ભૂલ કરી હશે તેમ માની ફરી સર્વજિતે કાશી જઈને કબીરની પાસે ફરીથી બીજા કાગળ પર હસ્તાક્ષર કરાવ્યા અને માતાને કાગળ વંચાવ્યો. આ વખતે પણ માને પહેલાં જેવું જ લખાણ વંચાયું. ત્યારે માતાએ સર્વજિતને કહ્યું, “તને તારા જ્ઞાનનું અભિમાન છે. કબીર નમ્ર છે.” સર્વજિતને સમજાઈ ગયું કે ‘જ્ઞાનનું અભિમાન ક્યારેય નમ્રતા પર વિજય મેળવતું નથી.’ અને તે કબીરનો  શિષ્ય બની ગયો. 

જ્ઞાનચૌતિસામાં મન પર વિજય મેળવવામાં રોજબરોજનાં વ્યવહારમાં કેવી રીતે જ્ઞાનને ઉપયોગમાં લેવાય તે સરળ રીતે સમજાવ્યું છે. જ્ઞાનચૌંતિસાનાં પદો બહુ પ્રચલિત નથી પરતું તેમાં વેદ અને ઉપનિષદનાં જ્ઞાનનો રણકાર છે.

કકા કમલ કિરન મંહ પાવૈ,
સસિ બિગસિત સંપુટ નહિ આવૈ,
તહાં કુસુમ રંગ જો પાવૈ,
ઔગહ ગગન રહાવૈ.

ક અક્ષર કહે છે કે, હૃદયરૂપી કમળ સંકોચાય નહીં અને વિકસિત રહે તો એ હૃદયરૂપી કમળમાં આત્મારૂપી પ્રકાશનો અનુભવ થાય છે. જ્ઞાનથી પ્રકાશિત થયેલાં હ્રદયમાં જો સોનેરી સ્વરૂપબોધ પ્રાપ્ત થાય તો તે અગ્રાહ્ય હોવાં છતાં તેને ગ્રહણ કરીને હૃદયપ્રદેશમાં મનને સ્થિર કરવું જોઈએ.

ચૌંતિસાનાં બધાં પદોમાં કબીરે શબ્દો પાસેથી કેટલું બધું કામ લીધું છે તેની પ્રતીતિ થાય છે. તેનું ઉદાહરણ આપું. આઠમાં ચૌતિસામાં તે ‘ખસમ’ અરબી શબ્દ વાપરે છે. ખ એટલે આકાશ અને સમ એટલે જેવો. જે આકાશ જેવો અમાપ છે તે આત્મા. કબીર સમજાવે છે કે મનની તૃષ્ણાઓ, આશાઓ, વાસનાઓ મટે નહીં ત્યાં સુધી આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય નહીં.

કબીરાએ તો વેદ-પુરાણો વાંચ્યાં નથી છતાં તેની વાણીમાં શાસ્ત્રોનો રણકાર કેવી રીતે થાય છે? મને લાગે છે, તેમણે આત્મસાક્ષાત્કારના જાત અનુભવને જ જ્ઞાનરૂપે પદોમાં પ્રગટાવ્યું છે. ચૈતન્યની એક અખંડ ધારાનો અમર્યાદપણે કરેલો અનુભવ વેદાંતનો સર્વોત્તમ અનુભવ ગણાય. તેવા અનુભવથી સમૃદ્ધ વેદાંતી કેવી રીતે વ્યવહારમાં વર્તે તે દર્શાવીને કબીરે વેદાંત પણ વ્યવહારુ બની શકે છે તેની ખાત્રી કરાવી છે.

કબીરને આપણે જેમ જેમ જાણતા જઈએ તેમ તેમ તેનામાં ઊંડાને ઊંડા ઊતરવા આપણું મન પ્રેરાય છે.
કબીરબીજકની ‘વિપ્રમતિસી’ આવતા અંકે…..

— જિગીષા પટેલ

૧૬ – કબીરા

કબીરબીજક – સાખી

કબીરના બીજકમાં સાખી ચાવી રુપે પ્રસ્તુત થઈ છે. કબીરબીજકની રમૈની અને શબદ જેટલું જ મહત્વ સાખીનું છે. સાક્ષી શબ્દનો પ્રકૃત ઉચ્ચાર સાખી છે. કબીરે પરમ સાથેની વાતચીતમાં સ્યંમ્ સાક્ષી રુપે અનુભવ્યું તે સાખી. આ સાખી જ્ઞાનની આંખો છે તે કબીરને વાંચનાર અને સાંભળનારને સમજાય છે. સાખીને જાણવા માટે કબીરે સાખી પ્રસ્તુત કરી છે. કબીરે ક્યારેય બોધ નથી આપ્યો પણ બે લીટીની સાખી દ્વારા સહજતાથી સમજણ આપી છે. આ જૂઓ, સાખીમાં જ સહજતાથી પ્રસ્તુત સાખીનો અર્થ :

 

સાખી આંખી જ્ઞાનકી, સમુજિ દેખું મનમાંહિ|
બિનુ સાખી સંસાર કા, જગરા છૂટત નાહિ॥

સાખીના અર્થસભર જ્ઞાનને સમજીએ તો જીવનના દરેક પ્રશ્નનું નિરાકરણ તેમાંથી મળી જાય છે. ભજનિકો ભજનની શરુઆત કરતા પહેલા થોડી આવી સાખીઓ ગાય છે. આ સાખી રુપી ઘંટડી વગાડી, તેઓ શ્રોતાજનનાં મનને ઢંઢોળીને જાગ્રત કરે છે. સાખીને શબ્દબાણ પણ કહી શકાય. જો વાગી જાય, અંતરમાં ઊતરી જાય તો જીવન પલટો કરી નાંખે. કબીરાએ જીવન જીવવાની ચાવી રુપ અનેક સાખીઓ ગાઈ છે.

સાખી એટલે ચાવી પણ આ ચાવી એટલે શું? ચાવી એટલે બોધ?

કબીર ક્યાંય પણ બોધ આપવા ગયા નથી કે તેમના જ્ઞાનને કોઈ કાગળ પેન્સિલ લઈ ક્યાંય લખ્યું નથી. તેમણે તો આખા દિવસ દરમ્યાન કપડું વણતાં વણતાં જે ચિંતન અને મનન કર્યું તે જ સાખી દ્વારા ગાયું. પોતાની આસપાસ જે જોયું, પોતાની જાત સાથે જે વાત કરી , જે પરમ સાથે વાત કરતાં અનુભવ્યું તેને મિત્રો સાથે સાંજે બેસીને ગાયું. તે જ તેમની સાખી. તે જ બની ગઈ કબીરાની જીવન જીવવાની ચાવી. અને આપણે તેને સમજીને સ્વીકારીએ તો આપણાં જીવનનાં દરેક પ્રશ્નનાં નિરાકરણની પણ ચાવી. પ્રેમનાં સ્વરુપની ચાવી, જ્ઞાનની ચાવી, આત્માનાં પરમાત્મા સાથેનાં અનુસંધાનની ચાવી, સમાજમાં ઊઠતા વિવિધ પ્રશ્નોની ચાવી, સુખી સંબંધની ચાવી અને તે ચાવીને ગાવી એટલે સાખી. પોતાની જાત સાથેની વાતની સાખીમાં જુઓ, કબીરે કરી કેટલી મોટી વાત!!!

બુરા જો દેખન મૈ ચલા, બુરા ન મિલિયા કોય,
જો દિલ ખોજા આપના, મુજસા બુરા ન કોય.

સાખી સ્વરુપે કબીરે ચિંતન અને સમજણ પ્રગટ કર્યું છે. બધાં જ ધર્મનાં સનાતન સ્વરુપને સમજી, પોતાની અજ્ઞાનતા દૂર કરીને જે તે ધર્મની સાચી લાગતી તાર્કિક વાતો અપનાવી છે. અને તેના સારને સાખી રુપે ગાઈ છે. સાંભળનાર પોતે જ તેનો અર્થને તારવી અવલોકન કરી, આત્મનિરીક્ષણ કરીને સત્યનાં સ્વરુપને પામે છે.

કબીરા ખડા બાઝાર મેં, માંગે સબ કી ખૈર,
નાહિ કિસી સે દોસતી, નાહિ કિસી સે બૈર.
કબીરા તેરી ઝોંપડી ગલકટિયન કે પાસ,
જૈસી કરની વૈસી ભરની, તૂ કયું ભયે ઉદાસ.

આમ, બે લીટીની સાખીમાં ગીતાનાં સર્વ પ્રત્યેનો સમત્વભાવ અને કર્મની ગતિને સમજાવી દીધી છે. કબીરનું સાખીમાં કરેલ સ્વનું સંબોધન ધ્યાન ખેંચેં છે. આમ, કબીર તેની સાખીના શબ્દ દ્વારા દરેકને આત્મનિરીક્ષણ કરવાના માર્ગ રુપી કૂંચી બતાવે છે. સાથે સાથે, જ્ઞાનનો માર્ગ ખૂબ કઠિન છે; કીડીનો પગ પણ ત્યાં ટકતો નથી એવા લપસણા માર્ગ માટે ચેતવે પણ છે અને ગાઈ ઊઠે છે.

કબીર કા ઘર શિખર પર, સિલ હિલ જાએ ગૈલ,
પાંવ ન ટિકૈ પિપીલિકા , સિર પે લાદૈ બૈલ. (પિપીલિકા – કીડી)

આમ, કબીરનું સર્જન ઘણું સરળ, સહજ અને સ્પષ્ટ છે. એટલે જ સદીઓથી તેનું નામ જાગતું છે. તેમના વિચારો અને રચનાઓ છ સદીઓથી વંચાય છે અને આગળ પણ વંચાતી રહેશે. મારો કબીર હંમેશા બધાનાં દિલને સ્પર્શતો ચિરસ્મરણીય રહેશે.

-જિગીષા પટેલ

૧૫ – કબીરો

કબીરબીજક – શબદ

શબદ…
શબદ એક સંદેશ.
શબદ  બોધ.
શબદ એટલે ‘શબ્દ બ્રહ્મ’ જેની બ્રહ્મ જેવી તાકાત હોય.
શબ્દ નહિ, ‘શબદ’ જોડાક્ષરનો ધક્કો પણ નહીં!
કોઈ બેડી નહીં, કોઈ ઝંઝીર નહીં, મોકળાં મને આપમેળે રેલાતો, વહેતો ‘શબદ’. મહામૌન પછી રેલાતો વિચાર જે આત્માને જગાડી દે, તે ‘શબદ’. યોગની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો શબદનો અર્થ ક્રિયા, ગતિ કે સ્પંદન થાય. સરળ શબ્દમાં ‘શબદ’ અર્થ સ્વરૂપે જ પ્રગટ થાય છે. જે તેનો અર્થ પામે તે તરી જાય છે.

 

ગીતા રૂપે કૃષ્ણનાં મુખેથી નીકળેલા શબ્દએ અર્જુનનો મોહભંગ કર્યો તે જ ‘શબદ’. તે સીધો ઘા આતમ પર કરે અને પરિવર્તન દેખાય. માનવી એક કીડાની જેમ હોય છે, પણ શબદ કાને પડતા સુંદર આકર્ષક મોહક પતંગિયામાં મોર્ફ થઈ જાય અથવા સહજ પરિવર્તન થાય, અથવા તો સુફી સંતની ભાષામાં સમજાવું તો તબદીલ થઇ જાય છે. ચાલો વધુ સરળ બનાવવા કબીરનાં જીવનનો એક સત્ય પ્રસંગ જોઈએ.

 

એકવાર ગુરુ રામાનંદજી તેમના ભગવાનને પહેલાં મુગટ પહેરાવ્યો ને પછી ફૂલનો હાર પહેરાવવા જતા હતા. મુગટ મોટો હતો એટલે ભગવાનને હાર પહેરાવી શકતા નહોતા. કબીર સામે જ બેઠા હતા. તેમણે ગુરુજીને કીધું ‘ગુરુજી, ગાંઠ નિકાલ દો તો હી ભગવાનજી કે ગલે મેં હાર પહુંચેગા.’ કબીરની વાત સાંભળી. કબીરે સહજતાથી કહેલી ‘આટલી મોટી વાત’ ગુરુજી સમજી ગયા કે, ‘જીવનમાં પડેલી ગાંઠને ઉકેલીએ તો જ પ્રભુનાં હૃદય સુધી પહોંચી શકાય છે.’ તેમણે કબીરને છાતી સરસા ચાંપ્યા અને કબીર તેમના ખાસ માનીતા શિષ્ય બની ગયા.

 

આજે આપણે વાત કરવાની છે એ જ કબીરની જેની વાણીથી તેમના ગુરુ પણ પ્રભાવિત હતા. કબીરવાણી તો માનસરોવર સમાન છે. કબીરબીજકના મુખ્ય ત્રણ ભાગ છેઃ રમૈની, સાખી અને શબદ. રમૈનીની વાત આપણે કરી હતી. આજે આપણે શબદને સમજવાનો પ્રયત્ન કરવાના છીએ. તેમાં કબીરના પ્રેમ અને અંતરંગ સાધનાની અભિવ્યક્તિ થઈ છે. શબદમાં ૧૧૫ પદો છે જે રામાયણની ચોપાઈની જેમ ગેય છે. ‘શબદ’ આપણને આત્મારામનું એડ્રેસ આપે છે.

‘શબદ’માં સંત કબીરે રુપક,  પ્રતીક,  અન્યોક્તિકથન અને અવળવાણી દ્વારા પોતાના વિચાર માર્મિકતાથી રજૂ કર્યા છે. ‘શબદ’નું વાંચન આપણા પ્રાચીન ગ્રંથોની સંક્ષિપ્ત અને સચોટ સૂત્રશૈલીનું સ્મરણ કરાવે છે. કબીરનાં એક એક શબ્દમાં ગહન અર્થગાંભીર્ય અને ભીતરનો ઊંડો ભાવ છુપાયેલ દેખાય છે. શબદ કાવ્યનો એક પ્રકાર જ છે. એને પદ પણ કહી શકાય.
ગીતાના શબ્દો જેટલું જ વજન કબીરના શબદનું છે.

 

કબીરજીએ આત્મસાત કરેલી વાતને પ્રસ્તુત કરી છે અને આ ‘શબદ’ સહજ પ્રગટ થયા છે.

 

‘શબદ’ એટલે કે આત્મતત્વનું અનુસંધાન કરાવે તે, અર્થાનર્થ બતાવે તે. ટૂંકમાં, માયાથી છૂટા પાડે તે ‘શબદ’

 

કબીર ‘શબદ’ દ્વારા હંસસ્થિતિમાં વ્યક્તિને સમજાવે છે. કબીરે તેના શબદમાં ૧૧૫ ગહન વિષયો પર, પોતાના સ્વાનુભવ દ્વારા ચર્ચા કરી છે. એની મેં મારી અલ્પમતિ પ્રમાણે વાત કરી છે. તેમની અવળવાણી અને પશુ-પંખીનાં રુપક દ્વારા આપેલ ઉપદેશ અદ્ભૂત છે. તેમજ શરીરરૂપી વૃક્ષમાં નીચેથી ઉપર આઠ ચક્રો દ્વારા આત્મામાં એકાકાર થવાની વાત પણ સુંદર રીતે સમજાવી છે. તેમણે પરમાત્માને અનેક સ્વરૂપે દરેક વ્યક્તિમાં જોયા છે.
કબીરે હિન્દુ અને મુસલમાન વચ્ચે એકતા સ્થપાય તો જ ભારત દેશનો ઉદ્ધાર થાય, અને સૌનું કલ્યાણ થાય, તેવી તેમની પાકી સમજ હતી. ભગવાને તો કોઈ ભેદો સર્જ્યા જ નથી, માનવે પોતાના સ્વાર્થ માટે ભેદોનું સર્જન કર્યું છે એવી સ્પષ્ટ ઉપદેશવાણી બંને વર્ગને સંભળાવી છે. ‘શબદ’માં તમામ ભેદોને સામૂહિક રીતે ઓગાળી, કબીરે સત્યને પ્રગટ કર્યું છે. પંડિતોને, જ્ઞાનીઓને, મૌલવીઓને અવગણી નિર્ગુણ ભક્તિનો માર્ગ દેખાડ્યો છે. તેમનાં હ્રદયમાં કેન્દ્રસ્થાને માનવ સમાજનું હિત છે એ અહીં ‘શબદ’ દ્વારા પ્રગટ થયું છે. આજે નહિ તો આવતીકાલે માનવી આ સત્યને સમજશે. કબીર સાહેબનાં અવળવાણીનાં પદો ખૂબ પ્રખ્યાત છે. એ બધાં પદો ગંભીર અર્થ રહસ્યવાળા છે. આ અવળવાણીનું પદ કહેવાય.

 

“પહિલે જન્મ પુતકો, બાપ જનમિયા પાછે”

 

પહેલા પુત્રનો જન્મ થાય ને પછી પિતા જન્મે એ અસ્વાભાવિક ઘટના ગણાય. એનો આધ્યાત્મિક અર્થ કરવા માટે થોડી મહેનત કરવી પડે છે. પહેલા માનવનો જન્મ જગતમાં થયો છે. પિતા તરીકે ગણાતા ઈશ્વરનો જન્મ તો પછીથી થયો. માણસ સમજણો થયા પછી ઈશ્વરની વાત વિચારવા લાગ્યો. મનની કલ્પનામાંથી ઈશ્વરનો જન્મ થયો એવું કહેવામાં આવે છે.

 

‘બીજક’ના ‘શબદ’માં માનવ માત્રને ઉપયોગી થાય તેવી વિચારધારા કબીરે ગૂંથી છે. આ સાથે કબીર સાહેબનાં વિવિધ પાસાઓનું દર્શન પણ થાય છે. જેમકે, હિંદુ -મુસલમાન વિષે ક્રાંતિકારી વિચાર, કુરિવાજો પર પ્રહાર અને તેમનું સુધારાવાદી વલણ ‘શબદ’માં ખુલ્લેઆમ પ્રગટ થાય છે. તે જ પ્રમાણે આત્માવાદી વિચાર થકી વેદાંતી તરીકેની છાપ ઊભી કરી છે અને એટલે, ઘણા સાચા હિન્દુઓ તેમને સાચા વૈષ્ણવ ગણે છે. આમ લોકભાષામાં કબીરે ધર્મ સંસ્કૃતિની રક્ષાનું કામ કર્યું છે. આ ‘શબદ’ પર નજર કરો.

 

સંતો, રાહ દુનો હમ દીઠા!

હિન્દુ તુરુક હટા નહિ માનૈં, સ્વાદ સભન્હિ કો મીઠા  – ૧

હિન્દુ બરત એકાદસિ સાધૈ, દૂધ સિંગારા સેતી
(અન) કો ત્યાગૈ મનકો ન હટકૈ, પારન કરૈ સગોતી  – ૨

તુરુક રોજા નિમાજ ગુજારૈં, બિસમિલ બાંગ પુકારૈં
ઈનકી ભિસ્ત કહાં તે હોઈ હૈ, સાંજે મુરગી મારૈ  – ૩

હિન્દુકી દયા મેહર તુરુકનકી, દોનૌ ઘટ સોં ત્યાગી
વૈ હલાલ વૈ ઝટકે મારૈ, આગિ દુનો ઘર લાગી  – ૪

હિન્દુ તુરુકકી એક રાહ હૈ, સતગુરુ ઈહૈ બતાઈ
કહંહિ કબીર સુનહુ હો સંતો, રામ ન કહેઉ ખુદાઈ  – ૫

 

એમના ૧૧૫ ‘શબદ’ અર્થસભર કબીરની વાણી છે. કબીરની વાણીનો પ્રભાવ ૧૮મી સદીમાં વિશ્વના ઘણા વિદ્વાનો પર થયો હતો. તેનો ઇટાલિયન ભાષામાં પણ અનુવાદ થયો છે. પશ્ચિમમાં કબીર પર જેટલા ગ્રંથ લખાયા છે, તેટલા બીજા કોઈ સાહિત્યકાર પર લખાયા નથી.

“લોક કહૈ યહ ગીતુ હૈ, યહુ નિજ બ્રહ્મ વિચાર રે “

 કબીર સાહેબની કવિતા લોકોની દૃષ્ટિએ ભલે ગીત તરીકે ખ્યાતિ પામે પણ ખરેખર તેની રચના પરમાત્મતત્વની સમજ માટે જ થઈ છે. પ્રત્યેક પદ કે શબદ આત્મવિચારથી જ સંપન્ન છે. 

અને કબીરાયનનું ચયન કરતાં કરતાં હું પણ કબીરમય બની ગઈ છું.

જિગીષા પટેલ

 

 

૧૪ – કબીરા

કબીર બીજક – રમૈની

જો આપણે ખરા અર્થમાં કબીરને જાણવો અને માણવો હોય તો તેના મહત્વના ગ્રંથ ‘કબીર બીજક’નો અભ્યાસ કરવો પડે. ‘બીજક’ ગ્રંથ એવો અદભુત છે કે, તેનાં રહસ્યને પામતા બુધ્ધિજીવી પણ આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય છે. આ કોઈ સાધારણ ગ્રંથ નથી પણ ઉચ્ચકોટીનાં જ્ઞાનનો ભંડાર છે. કબીરે તો કોઈ દિવસ કલમ કે કાગળને હાથ લગાડ્યો નહતો. કબીરે જાતે ગ્રંથ નથી લખ્યા પણ મુખથી ભાખ્યા છે. તે એવા સંત હતા કે તેમની પાસે પોતે અનુભવેલું જ્ઞાન હતું. સામાન્ય માણસ અને સંતમાં તફાવત એ છે કે, આપણી પાસે બે આંખ અને એક દૃષ્ટિ હોય છે, જ્યારે સંતને ત્રણ. માણસને તો ઘણીવાર એવું બનતું હોય છે કે, આંખો હોવાં છતાં પણ દૃષ્ટિ હોતી નથી. સુરદાસજીનો દાખલો લઈએ તો, સંત વગર આંખે પણ ખૂબ સારું તાત્વિક દર્શન કરી જાણતા હોય છે.

કબીર પોતાની સરળ, સાર ગર્ભિત અને મર્મ સ્પર્શી વાણી થકી આજે જીવે છે. કબીરના શિષ્ય ધર્મદાસે કબીરની કંઠોપકંઠ બોલાયેલ વાણીનું મહત્વ જાણી સંવત ૧૫૨૧માં ‘બીજક’ ગ્રંથ રૂપે સંકલન કર્યું અને ભાગોદાસજીએ પુસ્તક સ્વરૂપ આપ્યું. કબીરનાં ગુપ્ત જ્ઞાનધનને બતાવવાવાળા સાંકેતિક લેખને ‘બીજક’ કહે છે. ‘બીજક’ની ભાષા ખૂબ પ્રાચીન છે.

‘કબીરબીજક’ અગિયાર પ્રકરણનો બનેલ છે. ૧) રમૈની ર) શબદ ૩) જ્ઞાનચૌંતીસા ૪) વિપ્રમતીસી ૫) કહરા ૬) વસંત ૭) ચાચર ૮) બેલી ૯) બિરહુલી ૧૦) હિંડોલા અને ૧૧) સાખી. હકીકતમાં આ કાવ્યનાં પ્રકારો છે. ‘કબીર પદ સુધા’માં શ્રી ઈશ્વરભાઈ પ્ર. પટેલે ઉલ્લેખ્યું છે કે, ‘કોઈ ભક્ત કવિએ આ પ્રકારોનું કાવ્યમાં ખેડાણ કબીર સાહેબના સમયમાં કર્યું નથી. કબીર સાહેબે આગવી દૃષ્ટિથી તે સૌ કાવ્ય સ્વરૂપોનો ઉપયોગ કર્યો છે. તે હહીકત નોંધનીય છે.’ આમ જોવા જઈએ તો, ‘શબ્દ’ અને ‘પદ’ કે ‘કાવ્ય’ વચ્ચે કબીર સાહેબની દૃષ્ટિએ કોઈ તફાવત નથી. તેમના માટે તો સાચો ભક્ત, જ્ઞાની અને પંડિત એ જ ગણાશે કે જે આ પદનો અર્થ પકડીને આગળ વધે. માટે જ એમણે (શબદ-૫૫) માં લખ્યું છે કે …

‘કહંહિ કબીર સુનહુ હો સંતો, જો યહ પદ અરથાવૈ
સોઈ પંડિત, સોઈ જ્ઞાતા, સોઈ ભગત કહાવૈં!’

‘બીજક’માં રમૈની, શબદ અને સાખી મુખ્ય છે. આજે આપણે રમૈનીની વાત કરીશું.

આમ જોવા જઈએ તો, રમૈની ‘બીજક’ની પ્રસ્તાવના ગણાય છે. તેમાં ૮૪ પદ છે. જેમાં કબીરજીએ હિન્દુ અને મુસ્લિમનાં વાડા તોડીને ધર્મને સમજાવ્યો છે. અહીં, એક વાત મારું ધ્યાન ખેંચે છે કે, દરેક પદમાં કબીરે નિર્ભયતાપૂર્વક પોતાના સ્વતંત્ર વિચાર રજૂ કર્યા છે જે મને કબીરા તરફ આકર્ષે છે. ૧૪મી સદીમાં પોતાના દોહાઓ દ્વારા ધર્મના પંડિતોને છંછેડ્યા, મૌલવી અને બ્રાહ્મણોને પડકાર્યા, એ કોઈ નાની સુની વાત છે? તો બીજી તરફ, કબીરજીએ તેમનો ઉપાય સૂચવતા ‘રમૈની’માં મનુષ્યે મોક્ષ તરફ ગતિ કરવાં અને માયાનાં બંધનમાંથી છુટવાં શું કરવું જોઈએ તેનો સુંદર બોધ પણ સરળ ભાષામાં આપ્યો છે.

રમૈનીનાં ૮૪ પદોમાંથી ચાર-પાંચ પદો ખાસ છે. તેમાં કબીરે માનવીને ચેતવણી આપી છે. જીવન જીવવા એ જાણવી જરુરી છે. તેના ૧૧મા પદમાં માણસને ચેતવતા કહ્યું છે કે, ભોગોની વાસના તેને માયાનાં બંધનમાં ફસાવે છે. ૨૧ અને ૨૨મા પદમાં કબીર સમજાવે છે કે, સંસાર કેવળ દુ:ખથી ભરેલો છે, તેથી માણસે વિવેકપૂર્ણ જીવન જીવવું જોઈએ. ૪૪મા પદમાં કબીરે કીધું કે, માનવે સત્સંગ કરવો જ જોઈએ કારણ કે સત્સંગથી જ સાચા જીવવાની રાહ મળે છે. છેલ્લે ૮૪મા પદમાં સમજાવ્યું કે, મુક્તિ મેળવવાં મનુષ્યે સ્વયંમ્ જ પ્રયત્ન કરવો પડે. કબીરાએ બીજાનાં હલેસાં વાપર્યા વગર પોતાની હોડી હંકારી છે અને ઈશ્વર સાથે એકરુપ થયા છે.

આમ, ‘રમૈની’નાં પદો વેદાંત અને તત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર છે. તેમાં બીજક ગ્રંથના સારનાં આધ્યાત્મિક રહસ્યોને ઉઘાડવાનો અદભુત પ્રયત્ન થયો છે. કબીરાએ ‘રમૈની’ની રચના દોહા અને ચોપાઈમાં લોકો જે ઢાળે ગાતા હતા તે ઢાળને પોતાની કથન શૈલીમાં ગૂંથી પ્રસ્તુત કર્યા. આમ જૂઓ તો, કબીર સાહેબે તત્વજ્ઞાનની ભારેખમને શુષ્ક લાગતી વાતોને રસિકતાપૂર્વક સરળતાથી રજૂ કરવાનો સન્નિષ્ઠ પ્રયાસ કર્યો ગણાય.

વિરાટ સંસારમાં આપણો અવિનાશી જીવ ૮૪ લાખ યોનીઓમાં ભટકે છે તેમ કહેવાય છે. આ ૮૪ લાખ યોનનીઓમાંથી મોક્ષ તરફ ગતિ કરવાની ચાવી, આ ૮૪ પદમાં કબીરાએ સૂચવી છે. કબીરે રામનામનું મહત્વ સમજાવતાં નીચેથી ચોપાઈ રમૈનીમાં ગાઈ છે.

‘કહૈં કબીર પુકારિકે, ઈ લેઉ વ્યવહાર,
રામ નામ જાને બિના,ભવ બૂડિ મુવા સંસાર.

કબીરે ક્યાંય કોઈ ચોપાઈ કે દોહા, ભજનમાં પોતાનું નામ ચીતર્યું નથી. કબીર એક સહજ ઝરણાં જેવું જીવન જીવ્યા અને જીવનમાં જળ ઉપર પોતાની સહી કરી ગયા અને વહેતા પવનને પોતાના હસ્તાક્ષર આપી પોતાની રચના આપી. આજે ૬૫૦ વર્ષથી પવનના સુસવાટા સાથે કબીર આપણાં ઘરમાં જીવે છે અને દિલમાં પ્રવેશે છે.

જીગીષા પટેલ 

૧૩ – કબીરા

કલમ વિનાનો કવિ કબીરો

મારી કબીર સાથેની ઓળખ એનાં ભજનો અને દોહાથી થઈ ગણાય. દોહા વાંચતી ગઈ તેમ તેમ તેના અંગે અનેક પ્રશ્નો મારાં માનસ પર ઊપસી આવ્યા.

જો કબીરો ભણેલો નહોતો અને તેણે કદી કાગળ પેન્સિલ લઈ કશું લખ્યું નહતું તો આ લેખિત દોહા આવ્યા ક્યાંથી? કબીરવાણી અને કબીર સદીઓ પછી આજે પણ પ્રચલિત શા માટે છે? તે અંગે જે જાણકારી મેં મેળવી તેના વિષે વાત આજે કહેવી છે.

સૌ પ્રથમ, આ કબીરવાણી એટલે શું? અને કબીરવાણીમાં એવું તે શું છે કે જેણે કબીરને આજે પણ જીવંત રાખ્યા છે. કબીર ભણેલા નહોતા તો કબીરવાણી અને ગ્રંથ પ્રગટ કેવી રીતે થયા?

યોગસાધના, અદ્વૈતવાદ, સૂફીમત અને વૈષ્ણવભક્તિનાં સારતત્વનું સુભગ સંમિશ્રણ એટલે કબીરવાણી. કબીરનાં વિચારો અને સર્જન જીવનનાં મૂળથી જોડાયેલાં છે અને થોડામાં ઘણી સમજ આપે તેવાં છે. કબીરની રચનાઓ અને અભિવ્યક્તિને ‘પીથી -અર્થી રાઈટીંગ સ્ટાઈલ’ તરીકે વિશ્વમાં ઓળખાય છે. ‘પીથી’ એટલે થોડામાં ઘણું અને ‘અર્થી’ એટલે લોકોનાં હ્રદયની જડથી જોડાયેલું.

આમ જોવા જઈએ તો, કબીરની રચનાઓની ભાષા સાધુકડી ભાષા કહેવાય. કબીરનાં સર્જનમાં રાજસ્થાની, હરિયાણવી, પંજાબી, ખડી, અવધિ, વ્રજ, ભોજપુરી વગેરે જેવી હિન્દી ભાષાની પ્રાંતીય બોલીઓ સમ્મિલિત છે. ભાષાઓનો શંભુમેળો કબીરનાં સર્જનમાં વહેતો રહ્યો છે. સંત કબીરના વિચારોનું અદ્ભુત અને મજબૂત પ્રભાવનું એક પ્રમાણ એ છે કે, ૧૫મી સદીમાં જન્મેલા કબીરના વિચારો છેક ૧૭મી સદીમાં ‘કબીરબીજક’ ગ્રંથમાં પ્રગટ થયાં. એટલે કે, બે સદી સુધી કબીરના વિચારો કંઠોપકંઠ વહેતા રહ્યા. કબીરના અનુયાયીઓએ તેમની વાણીના સંગ્રહને ‘બીજક’ અને ‘અનુરાગ સાગર’ નામના ગ્રંથમાં સંકલિત કર્યા અને સાખી, શબદ અને રમૈની એમ ત્રણ ભાગમાં પ્રસ્તુત કર્યા. સાખી સંસ્કૃત શબ્દ સાક્ષી ઉપરથી અપભ્રંશ થઈને આવેલો શબ્દ છે.

કબીરજીની વાણી, શિક્ષણ અને સિધ્ધાંતોનું નિરુપણ આ સાખી વિભાગમાં નિરૂપાયેલ છે. શબદ વિભાગ લયબધ્ધ ગીતોથી બનેલો છે. એમાં સંત કબીરે પ્રેમ અને અંતરંગ સાધનાની કરેલી અભિવ્યક્તિની લયબધ્ધતા છે. જ્યારે ત્રીજો વિભાગ ચોપાઈ છંદમાં લખાયો છે. જેમાં કબીરજીએ રહસ્યવાદી સાત્વિક વિચારોને સુપેરે પ્રગટ કર્યા છે. ભક્તિ, જ્ઞાન અને સંદેશના આધારસ્તંભ પર અડગ ઊભેલા કબીરજીના વિચારો આજે પણ જનમાનસ પર છવાયેલા છે. ગુરુ રામાનંદજીથી પ્રભાવિત કબીરની અદ્વૈતવાદની ફિલોસોફીને જનમાનસમાં જબરજસ્ત સ્થાન પ્રાપ્ત થયું છે.

જીવનના ગુઢ રહસ્યોની ખૂબ મોટી વાતો અત્યંત સરળતાથી ટૂંકમાં સમજાવતાં કબીરાની વાત દરેકનાં હ્રદયમાં આજે પણ સોંસરવી ઊતરી જાય છે. કબીરો પોતાના દોહામાં, શું કરવું જોઈએ અને શું નહીં એની સમજ તદ્દન સરળ અને તળપદી ભાષામાં આપે છે. ખોટા રીતરિવાજો અને કોઈપણ ધર્મમાં રહેલી અણસમજ અને ગેરસમજને ફેલાવતી વાતોનું કબીરે તેમનાં સર્જનમાં બેબાક રીતે ખંડન પણ કર્યું છે. ‘અનુભવે શીખ્યા તે જીવન’ની ફીલોસોફીને કબીરાએ સાદગીથી સહજ ગાઈ પ્રસ્તુત કરી છે. જે જ્ઞાન આજે પણ લોક જીભે ચડીને લોકોનાં હૃદયમાં સોંસરવું ઊતરી જાય છે. આ બે પંક્તિ તો આપ સૌ કોઈ જાણો જ છો…

કલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ,
પલમેં પ્રલય હોયેગી,બહુરી કરે વો કબ!

એમની સુખ દુ:ખની પરિભાષા અને અદ્ભૂત અભિવ્યકતી એક જ્ઞાની કે વિદ્વાન જેવી છે, જુઓ;

દુ:ખ મેં સુમીરન સબ કરે, સુખ મેં કરે ન કોય,
જો સુખ મેં સુમીરન કરે, દુઃખ કાહે કો હોય!

કબીર માળા ફેરવતાં બગભગતને ઉદ્દેશીને આડંબરના પડદાને ચીરીને સત્ય પ્રગટ કરે છે. એક અભણની નીડરતા તો જુઓ..તેની તીખી વાણીથી તીખાં બાણ ફેંકયાં છે.

માલા ફેરત જુગ ભયા, ફીરા ન મન કા ફેર,
કર કા મનકા ડાર દે, મન કા મનકા ફેર.

કબીરે આંખ અને કાન ઉઘાડા રાખીને, મન અને બુદ્ધિને કોઈપણ વાદ કે સંપ્રદાયના વાડામાં જોડ્યા વગર, માન્યતા કે વિચારધારાનાં બંધિયારપણામાંથી સદંતર મુક્ત રહીને જ્ઞાન વહાવ્યું. આ જ્ઞાન સત્સંગની સર્વોત્તમ યુનિવર્સિટીમાંથી અને વિવિધ યાત્રાઓમાંથી મેળવ્યું. કબીરના મુખ્ય ગ્રંથમાં તેમના શિષ્ય ધર્મદાસે સંવત ૧૫૨૧માં ‘કબીરબીજક’નું સંકલન કર્યું. આજે પણ ‘કબીરબીજક’ વાચક અને અનુયાયીઓ માટેનો મહત્વનો આધારગ્રંથ ગણાય છે. શીખોના પાંચમા ધર્મગુરુ શ્રી અર્જુનદેવે સંવત ૧૬૬૧માં તૈયાર કરાવેલ ‘ગુરુ ગ્રંથસાહેબ’માં કબીરસાહેબના લગભગ સવા બસો પદ અને અઢીસો શ્લોક કે સાખીઓનું સંકલન કર્યું છે. આમાં કબીરની વાણી તે સમયના મૂળ પ્રમાણે સચવાયેલી છે.

ડો.શ્યામસુંદરદાસે બે હસ્તલિખિત ગ્રંથોમાં કબીરની રચનાઓનું પ્રમાણિત સંકલન સંવત ૧૫૬૧ અને સંવત ૧૫૮૧માં કરેલ છે. એ ‘કબીર ગ્રંથાવલિ’ નામે ઓળખાય છે. આજે પણ વિદ્વાનો આ ગ્રંથને સૌથી વિશેષ પ્રમાણભૂત માને છે.

આમ જોવા જઈએ તો, કબીરસાહેબનાં પદો મૌખિક પરંપરામાં જળવાયા કહેવાય. શાંતિ નિકેતનના આચાર્ય ક્ષિતિમોહન સેને ઝવેરચંદ મેઘાણીની જેમ ગામડે ગામડે ફર્યા અને સંતો અને ભજનિકોનાં મુખેથી સાંભળીને કબીરનાં પદો એકઠાં કર્યાં. એને ચારભાગમાં છપાવ્યા છે. એ પદોનો ગુજરાતી અનુવાદ મોહનદાસ પટેલે કરેલ છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે ક્ષિતિમોહન સેનના કબીરવાણી સંગ્રહમાંથી પસંદ કરેલા સો પદોનો અનુવાદ કરીને ‘Hundred Poems of Kabir’ નામે પશ્ચિમી દેશોને કબીરની ઓળખ કરાવી છે. આ નિર્દેશ કરે છે કે ટાગોર પણ કબીરથી પ્રભાવિત હતા.

કબીરસાહેબના નામે કેટલુંક કબીરપંથી સાહિત્ય પ્રગટ થયું છે. જેમાં કબીરનો ઉપદેશ અને શાસ્ત્રાર્થના ગ્રંથોનો પણ સમાવેશ છે. તેવી જ રીતે, ‘ગોષ્ઠી-ગ્રંથ’ કે ‘બોધગ્રંથ’ પણ કબીરનાં જ્ઞાનને પ્રકાશિત કરે છે. તેમાં ‘ગોરખ ગોષ્ઠી’, ‘કબીર-શંકરાચાર્ય ગોષ્ઠી’, ‘કબીર-દત્તાત્રેય ગોષ્ઠી’, ‘કબીર-રઈદાસ ગોષ્ઠી’ મુખ્ય ગણાય છે. ગુજરાતીમાં અનુવાદ થયેલ કબીર સાહિત્યમાં હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદીનું ‘કબીર’ મુખ્ય છે જેનો અનુવાદ કિશનસિંહ ચાવડાએ કર્યો છે.

હજારીપ્રસાદે કબીરની યોગ્ય મુલવણી કરતાં કહ્યું, ‘કબીર નખશિખ મસ્તમૌલા, સ્વભાવથી ફક્કડ, આદતથી અક્કડ, ભક્તની સામે વિનમ્ર, વેષધારી આગળ પ્રચંડ, દિલના સાફ, અંદરથી કોમળ, બહારથી કઠોર, જન્મથી અસ્પૃશ્ય, કર્મથી વંદનીય છે.” કહો તો, આ સાથે કોણ સહમત નહી હોય? કબીર પોતાની જાતને અક્ષરજ્ઞાની તરીકે ઓળખાવતા નથી.

મસિ કાગજ છુઆ નહીં, કલમ ગહી નહિ હાથ,
ચારિઉ જુગકો મહાતમ કબીરા મુખહિં જનાઈ બાત.

કબીર ભલે ભણેલા નહોતા પણ તેમને મુખપાઠ વિદ્યા વસી હતી એટલે બની શકે કે, બીજા પાસે લખાવ્યું હોય અથવા તેમના કુશાગ્ર બુદ્ધિ શિષ્યોએ લખ્યું હોય. પરતું કબીરની સાખીઓ, દોહાઓ અને અનેક પદો દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે કે, કબીર તીક્ષ્ણ બુધ્ધિ ધરાવતા અનુભૂતિજન્ય જ્ઞાની પુરુષ હતા.

-જીગીષા પટેલ

૧૨ -કબીરા

કબીરો મારો નિર્ભ્રાન્તિનો કવિ

મારો કબીરો બીજા સંત કે ભક્ત કવિથી જુદો કેમ પડે છે તેનો મેં વિચાર કર્યો તો મને જે સમજાયું તે આજે હું તમારી સામે મૂકવા માંગું છું.

ભક્ત સામાન્ય રીતે નિર્ભ્રાન્ત ન હોય, સમજણ વિનાની ભક્તિ પૂરી ભ્રાંતિમાં પરિણમી શકે. કબીરાની વિશેષતા એ છે કે તેઓ ભક્ત હોવા છતાં પૂરેપૂરા નિર્ભ્રાન્ત બની શક્યા આથી ના એમની ભક્તિમાં કચાશ આવી ન વિવેકબુદ્ધિમાં.આવું સંતુલન લાવનાર ભક્ત કવિઓ કેટલા? ઊલટું તે તો પાગલપણાની હદે પહોંચતો ભક્તિભાવ વ્યાપક રીતે આવકારતા રહ્યા છે. કબીર ઝંખે છે ઈશ્વર સાથેની એકતા એ હદે કે વિરહની લાગણીની સચ્ચાઈ જાણવા આ એક પદ જ પૂરતું છે:

બાલમ આઓ હમારે ગેહ રે,
તુમ બિન દુખિયા દેહ રે.
સબ કોઈ કહૈ તુમારી નારી,
મોંકો યહ સંદેહ રે.
એકમેક હવે સેજ ન સોવૈ,
તબ લગ કૈસે નેહ રે.
અન્ન ન ભાવૈ નીંદ ન આવૈ
ગૃહ બન ધરૈ ન ધીર રે,
જયોં કામી કો કામિની પ્યારી
જ્યોં પ્યાસે કો નીર રે.
હૈ કોઈ ઐસા પર ઉપકારી
પિયસે કહૈ સુનાય રે,
અબ તો બેહાલ કબીર ભયે હૈં
બિન દેખે જીવ જાય રે.

કબીરની નિર્ભ્રાન્તિ તેમને મૂર્તિપૂજાનો સમૂળો વિરોધ કરવા તો પ્રેરે જ છે. તદુપરાંત મૂર્તિપૂજાનાં પર્યાયરુપ બીજા પ્રતીકોનો પણ પોતાની માન્યતાના કોશમાંથી છેદ ઉડાડતો દેખાય છે તો પછી તે ક્રિયાકાંડને તો સ્વીકારી જ કેવી રીતે શકે? અમુક ધર્મો ઈશ્વરના સાકાર સ્વરૂપનો નિષેધ કરે છે પરંતુ ધર્મગ્રંથોના ઊંચા મહિમાને સ્વીકારે છે. કબીરની વિવેકસૃષ્ટિમાં તેનો પણ સ્વીકાર નથી. ‘કિતાબ’ના મહિમાને તેઓ પોતાના પદોમાં વારંવાર નકારે છે. આ ‘કિતાબ’ તે ધર્મગ્રંથ .કબીર માત્ર ધર્મગ્રંથનિષેધથી અટકી જતા નથી. તેઓ તો નામસ્મરણને પણ નિરર્થક માને છે.તુલસીની માળાનાં મણકાને માત્ર લાકડાનો કકડો અને નામસ્મરણને બબડાટ લેખાવનાર કબીરની નિર્ભ્રાંન્તિના વધુ શા પુરાવા આપવા? તિલક-ભભૂતિ,પૂજા, કથાશ્રવણ,એટલે સુધી કે પ્રાર્થનાના કોઈપણ સ્વરૂપને પરહરે છે. અવતારવાદમાં તેમને આસ્થા નથી. ઈશ્વરના સગુણ સ્વરૂપથી તેમના ચિત્તનું સમાધાન થતું નથી. નિર્ગુણ સ્વરૂપની અપ્રીતિ તેમને મુંઝવે છે. આમ કબીર સતત ‘નેતિ’ ‘નેતિ ઉચ્ચારતા અનુભવાય છે.

પરંતુ આ અસંખ્ય ‘નેતિ’ માંથી કશુંય સકારાત્મક જણાય છે અને તે જ કબીરને અન્યોથી ઊફરા,ઊંચા ઠરાવે છે. એ રીતે કબીર ડિડક્ટિવ લોજિકના ઉપાસક છે. નકાર વડે ઘણું બધું બાદ કરતા તેમના અંતકરણને અને બુદ્ધિ દ્વારા સ્વીકાર્ય હોય તે તે હકારના બિન્દુએ પહોંચે છે. આવા કબીરને કવિ ઉપરાંત ભક્ત કહેવામાં ઔચિત્ય છે, કેમ કે તેમની નિૌર્ભ્રાન્તિ તેમને સકારાત્મક સત્ય સુધી લઈ જાય છે.કબીર માત્ર ‘નેતિ’ આગળ અટકી ગયા નથી કારણ સહુથી વધુ તો તે મુઠ્ઠી ઊંચેરા માણસ છે.એટલે અનેક નકારોના અંધકારમાંથી એક પરમ હકારનું પ્રકાશકિરણ તેઓ પામે છે અને આપણને દેખાડે છે.

કબીરાને કોઈ એક ચોકઠામાં કે ખાનામાં બંધબેસતો કહી બતાવવાનું ખૂબ મુશ્કેલ છે.એ દ્રષ્ટિએ કબીરો આપણો સૌથી છટકિયાળ જ્ઞાની કવિ છે. તેમને તમે એક છેડેથી પકડવા જાઓ તો બીજે છેડે નીકળે એવું તેમનું અકળ કવિ વ્યક્તિત્વ છે. કબીર ક્યાંય કશાથી બંધાતા નથી.એમની સકળ પ્રતિબધ્ધતા માત્ર માણસ સાથે છે. સાચુકલા, તટસ્થ કવિને છાજે તે રીતે ‘ઇતિ સિધ્ધમ્’ ની ચેષ્ટાથી તેઓ વેગળા રહે છે.”બાબાવાક્યં પ્રમાણમ્” ને તેઓ સાફ નકારે છે.કશું પરંપંરાપ્રાપ્ત આંખો મીંચીને સ્વીકારવાનું તેમનું વલણ નથી.કંઠીબંધા કવિ તો તે નથી જ.

આજે એકવીસમી સદીમાં આ બધુ જેટલું સરળ અને સહજ લાગે છે તેટલું કબીરના સમયમાં શક્ય ન હતું. અનેક સંપ્રદાયો ,તેમના આચાર્યો, તેઓ પ્રત્યેની જનસમુદાયની વિવેકશૂન્ય ભક્તિ, ચીલાચાલુ વિચારપધ્ધતિ: આવા પરિવેશમાં આવી ઊફરી રીતે વિચારવું અને પ્રતીતિપૂર્વક ,અનેક પ્રકારના અભિનિવેશથી પોતાની અલગ વિચારધારાનો પ્રચાર કરવો અને તે પણ કવિતાની રીતે – આવું ગજું ત્યારે કબીર અને અખા જેવા ગણ્યાં ગાંઠ્યાઓનું જ હતું. તેમના સમયમાં તેમને પૂરતી લોકસ્વીકૃતિ ન મળી,પણ તેની ચિંતા કરે તો તેનું ખમીર લાજે. એ દ્રષ્ટિએ કબીરની માટી જ કંઇક જુદી હતી.

કબીર મનુષ્યનિષ્ઠ કવિ અને સ્વનિષ્ઠ વિચારક હતા.

તેઓ કદી તેમની પરિધિની બહાર જતા નથી.કબીર આત્મપ્રતીતિ,સ્વાનુભૂતિ સિવાયનું કશું ઉચ્ચારતા નથી.પોતાના મનોગતને વ્યક્ત કરવામાં તેઓ નિખાલસ જ નહીં ક્યારેક નિર્મમ પણ છે.સ્વરક્ષાની સાવધાનીથી પ્રેરાઈને તેઓ કાંઈ લખતા નથી. સંદિગ્ધતા તેમનું વલણ જ નથી. જે કહેવું તે ફોડ પાડીને ,કશા પરદા વિના કહેવું તે જ તેમની પધ્ધતિ છે. તેમની નિર્ભ્રાન્તિ તેમને સો ટચની નિરપેક્ષતા સુધી લઈ જાય છે જેથી સત્યને તે પ્રતીતિના રણકા સાથે ઉચ્ચારી શકે છે. કશું પ્રચલિત તેમને ગ્રાહ્ય નથી- તેથી ધર્મો અને તેઓએ ઊભી કરેલી જટાજાળ અને કહેવાતા ધર્મગુરુઓ તેમના પ્રહારોનું સતત લક્ષ્ય બને છે.’મુલ્લાં’ અને ‘પંડિત’ને કબીરે જેટલા સપાટામાં લીધા હશે તેવા અખાને બાદ કરતા કોઈ ભક્તકવિએ લીધા નથી.

પંડિતને ‘કસાઈ’ કહેવાની હદે જનાર કબીરનો ખોખલી તથા અનર્થકારી પંડિતાઈ પ્રત્યેનો આક્રોશ જેટલો તીવ્ર તેટલો વ્યાજબી છે. મોટેથી બાંગ પોકારતા મુલ્લાને ઠપકારતાં પણ તેઓ ખચકાતા નથી. ‘તો શું તારો અલ્લાહ બહેરો છે?’ કહેતા આક્રોશમય કબીર બીજી પંક્તિમાં ‘મારો સાહેબ તો કીડીના પગમાંના ઝાંઝરનો રવ પણ સાંભળે છે!’ કહી તેમનું નિર્ભ્રાન્ત ભક્તહ્રદય પ્રગટ કરે છે. એ નુપર-રવ પણ મારો સાહેબ સાંભળે છે એમ કહીને કબીર સર્વશક્તિમાનના અસ્તિત્વને સ્વીકારે છે. નેતિમાંથી ઇતિ કે નકારમાંથી હકારમાં જવાનું વલણ આ પદ દ્વારા સમજાય છે. તેઓ નિર્ભ્રાન્ત નહોત તો મુલ્લાની બાંગ સામે આક્રોશ ન ઠાલવ્યો હોત અને તેઓ નિરીશ્વરવાદી હોત તો મારો સાહેબ નુપુરનો ધ્વનિ સાંભળે છે તેવું તેમણે કીધું ન હોત. કબીરનો ઈશ્વર કાંઈ ચિરપરિચિત આકૃતિ,પ્રતીકો કે
શબ્દોમાં પણ પરિસીમિત નથી. ઈશ્વરના આત્મતત્ત્વ સ્વરુપને તે પુરસ્કારે છે પરતું મનુષ્યમાં ઈશ્વરને જોવા પામવાનો અભિગમ સ્ફટિકવત્ સ્પષ્ટ છે પણ મનુષ્યજીવનની ક્ષણભંગુરતા વિશે તેઓ પૂરા નિર્ભ્રાન્ત છે. કબીર અસારવાદી નથી,પરંતુ વ્યાપક નિ:સારતામાંથી કિંશુક વિધાયક સારતત્વ તારવવાની તેમની જિજ્ઞાસા અને ક્ષમતા છે.તેથી જ તેઓ ચાબુક ફટકારે છે પણ શીળો સ્પર્શ પૂરો પાડવાનું ચૂકતા નથી.

ભારત પાસે કબીર એક જ હતા . આવનારી સદીઓ સુધી તેમની આ અદ્વિતીયતા સહેલાઈથી વિસરાવાની નથી.મિત્રો , તમને શું લાગે છે?

જીગીષા પટેલ 

૧૦-કબીરા

                       ક્બીરો મારો નિર્ભય 

આદિકાળ સાથે જન્મ આપણા સાથે સંકળાયેલ છે અને જન્મ સાથે મૃત્યુ….અને જીવન સાથે વિસ્મય,અભિપ્રાય અને ભય સંકળાયેલા હોય છે, તો ઘણીવાર પ્રશ્ન થાય ,આ જીવન પાર સહજ કેવી રીતે કરી શકાય? આ મૃત્યુનો ભય તો સુખેથી જીવવા પણ નથી દેતો . આ ભય, સમય અને માણસ બન્નેને ખાઈ જાય છે ત્યારે હું જવાબ શોધવા કબીરા તરફ વળું છુ.આ કબીરની જેમ બેફિકર અને નિર્ભય કઈ રીતે રહેવાય ? 

          કબીરા ઓ કબીરા -આ મૃત્યુ મને સમજાતું નથી.જેની સાથે દિવસ રાત વિતાવ્યા હોય ,આખું જીવન જેમની આસપાસ વિતાવ્યું હોય. કેટલી મહેનતે ઘર વસાવ્યું હોય અને બસ આમ જ એક દિવસ બધું છોડીને ચાલ્યા જવાનું……ઘરને ઉંબરેથી નીકળેલો માણસ સાંજે હેમખેમ ઘેર પહોંચશે કે નહિ ? તે આપણને અચાનક છોડીને ચાલી જાય તે કેવીરીતે સહેવાય? મૃત્યુના ભયનો અતિરેક મુંઝવે  છે મને અને હું કબીરના દોહાનું પુસ્તક ખોલું છુ.અને સામે જ પાનામાં દેખાય છે આ દોહો 

“અનજાને કો સરગ નરક હૈ,હરી જાને કો નાહી,

જે હી ભવ લોગ ડરત હૈ,સો ડર હમરે નાહી.”

         “સો ડર હમરે નાહી” આમ કહેવાથી થોડું નિર્ભય થવાય છે? મારે કબીરની વિચારધારાને જો મારા ગર્ભમાં રોપી ઉછેરવી હોય તો પણ પહેલા આ નિર્ભયતાને અપનાવવી પડશે..આ દુનિયા તો મેળો છે.એમાં જાતજાતનાં અને ભાતભાતનાં લોકોને મળવાનું થાય છે ત્યારે સજાગતા સાથે પોતાની મસ્તીમાં મસ્ત રહેતા શીખી કબીરની જેમ વેળાસર નિર્ભય થવું પડશે.કબીરના દોહા સામાન્ય દેખાય છે.પણ તેના તત્વને પકડીએ તો આપણે પણ કબીરની જેમ ગાઈ ઊઠેએ કે ..

“કોઈ નહી અપના સમઝ મના,ધન દોલત તેરા માલ ખજીના,

દો દિનકા સપના સમઝ મના,નંગા આના ,નંગા જાના,

નહી કપડાં રખના સમઝ મના,ભ્રુકૃટીમેંસે જાન નિકલ ગઈ,

મુંહ પર ડાલા ઢકના……કહે કબીરા સુન મેરે સાધો

  વો હી હૈ ઘર અપના…..”

          કબીર બધી વસ્તુ કેટલી સરળ રીતે ઉઘાડેછોગ મૂકી આપી સત્યને પ્રગટ કરે  છે.વાત એની સરળ છે કે સ્થૂળ ચક્ષુ વસ્તુને વસ્તુ રૂપે જુએ છે. અને આ અભિપ્રાય થકી જ ભય ઉત્પન્ન થાય છે.જે મારું નથી તે મારું ક્યાંથી હોય ?પોતાના મન સાથે વાત કરતા કબીર પોતાને જ ટોકે છે.ત્યારે મને પ્રશ્ન થાય છે કે શું કબીર પોતાને ટોકી ટોકીને નિર્ભય થયા હશે ?કબીરને સંત તરીકે ન લઈએ અને એની નિર્ભયતાને વિચારધારા તરીકે અપનાવીએ તો પણ આવા વિચારોને આપણામાં પોસવા આપણે આપણી જાતને ટોકવી પડે !

          મને કબીરો ગમે છે કારણ એ મારા તમારા જેવો માણસ છે.અને છતાં એ પાણીના વહેણની જેમ સહજ કઈ રીતે જીવે છે ? કશી અપેક્ષા વગરના તમારી પાસે બધું છે તે તમારું નથી તમે માત્ર તેના રખેવાળ છો તેવા સાક્ષીભાવ સાથે કઈ રીતે રહેવાય?  આ આજની પેઢીને પ્રશ્ન  થાય એ સ્વભાવિક છે.તેનો જવાબ પણ કબીર પાસે છે.

      “ઇસ તનધન કી કૌન બડાઈ”ગાનાર કબીર ઘૂંટીઘૂંટીને પોતાને જ કહે છે.આ દોહાના  અને કોઈ પણ ધર્મના અર્થ આવા સીધાસાદા કાઢીએ તો ..”કશું કાયમ ટકતું નથી, કશુંય શાશ્વત નથી, કશુંય કાયમ માટે તમારી પાસે રહેવાનું નથી. આપણું પાંચ તત્ત્વનું બનેલું ખોળિયું; એ પણ ક્ષણભંગુર છે. તો આ ક્ષણભંગુરનું મમત્વ અને મહત્ત્વ શા માટે?”

        કબીરને પણ આપણી જેમ નવાઈ લાગે છે, અચરજ થાય છે, અચંબો થાય છે અને આજ અચરજ એને આત્માની સભાનતા તરફ દોરી જાય છે.તમને મળેલા જીવનને ભયથી વેડફી નાખો તો વાંક કોનો છે ? 

કબીર પોતાને પ્રશ્ન કરે છે અને પછી પોતા ઉપર હસે છે.પોતાની અજ્ઞાનતા ઉપર આપણે હસી પણ ક્યાં શકીએ છીએ ?મને કબીરામાં સદાય જ્ઞાન ભક્તિનો સમન્વય દેખાયો છે..હું એને પ્રશ્ન કરું તો એ ભક્તિરૂપી દોહામાં એના જવાબ પીરસે છે.એના દોહા એટલે ઘૂંટાયેલી અનુભૂતિ.બીજી તરફ કવિ તરીકે કબીરને પોખીએ તો દોહાની બે પંક્તિમાં સમગ્ર અનુભૂતિવિશ્વ કબીર સમાવી શકે છે.સમજણ તો આપણે અર્થ તારવીને ઉત્પન્ન કરવાની છે.મને કબીરની રીત ગમે છે.એ પોતાને ટોકીને પોતાને સુધારે છે.કોઈ તમને ટોકે એ ગમે ખરું? પણ તમે જ તમારી જાતને ટોકીને અનુભવથી જ્ઞાન કેળવો તો ?

      હું પણ કબીરની વિચારધારાને જયારે મારામાં રોપું છું ત્યારે એને પોષવા મારે અનુભૂતિનું ખાતર નાખવું રહ્યું.મને કબીર ની નિર્ભયતા જોઈએ છે.  જે થતું હોય તે થવા કેવી રીતે દેવું. કશામાં દખલ કરવી નહિ. શું આ શક્ય છે ખરું ?કબીર વિચારધારા તો આપણને વિચારવા મજબૂર કરે છે.

       “તારું પોતાનું મન શાંત હોય તો,આ જગતમાં કોઈ દુશ્મન છે જ નહી. પોતાનો મિથ્યા અહંકાર ફેંકી દે અને ખોટા અભિપ્રાય થી બહાર નીકળ અને તારા આત્માને ઓળખ. શરીર અને આત્મા જુદા છે. આત્મા પરમાત્માનો અંશ છે તેનો અનુભવ એકવાર થશે પછી મૃત્યુનો ભય નહી રહે તું  મૃત્યને પણ સહજ સ્વીકારીશ.

        “ એકવાર યોગગુરુ બાબા ગોરખનાથ કબીરને પૂછે છે” કબીર તુમ કબસે ભયે બૈરાગી? તુમ્હારી સુરતી કહાઁ કો લાગી?”તો કબીર કહે છે”મૈં ચિત્રા કા મેલા નાહી,નાહી ગુરુ નાહી ચેલા,સકલ પસારા જિન દિન નાહી,જિન દિન પુરુષ અકેલા,ગોરખ હમ તબકે હૈ બૈરાગી.હમારી પ્રીતિ બ્રહ્મા સો લાગી,હમારી સુરતી બ્રહ્મા સો લાગી.”  આમ જેની સુરતી ને પ્રિતી પરમ સાથે જોડાએલ હોય તેને મૃત્યુનો ડર ક્યાંથી હોય ! હું તો પંદરમી સદીમાં થઈ ગએલ કબીરને શોધી રહી હતી કે જેના ગીત દેશ-વિદેશના દરેક ખૂણામાં ગુંજી રહ્યા છે.મને પણ જાણે કબીરો કહી રહ્યો છે ‘ચલો હમારે દેશ ‘.

       આજે અને આવતી કાલે આપણે કદાચ કબીરને સંત અને મહાત્મા તરીકે ન સ્વીકારીએ તો પણ આજની પેઢી એની વિચારધારાને જો અપનાવે તો કબીર સૌમાં જીવશે જ.બાહ્ય વિજ્ઞાનની શોધો કરી માણસ જયારે થાકશે ત્યારે બહારની દુનિયામાંથી નીકળીને ભીતરમાં એની ખોજ શરુકરશે ત્યારે કબીરો ફરી જીવીત થશે, સમય માણસને ખાઈ શકે છે પણ સારા સાત્વિક વિચારો ક્યારેય નાશ પામતા નથી હું પણ કબીરાને એક કોન્સેપ્ટ તરીકે મારા જીવનમાં સ્વીકારું છું. 

             “સ્વવશતા”નો સંત કબીરનો સિદ્ધાંત તો એવો અનોખો છે કે જે કદાચ વાચકોએ ભાગ્યે જ જાણ્યો હશે જેની વાત આવતા અંકે કરીશું 

 

-જિગીષા પટેલ