ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૨૬: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન… 

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એકવાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

કવિવરની રચનાઓ દ્વારા ફલિત થતા ભાવવિશ્વનો વ્યાપ ખૂબ વિશાળ છે પણ આ ભાવ-વિશ્વના કેન્દ્રમાં પરમાત્મા (અને પ્રકૃતિ) સાથેના સાયુજ્યપૂર્ણ સંપૂર્ણ સમર્પણનો ભાવ રહેલો છે. અને તેથીજ કદાચ કવિવરની રચનામાં અહંકાર કે અછકલાપણાની સદંતર ગેરહાજરી છે. આજે આપણે સમર્પણના સૂરને વાચા આપતી એક રચનાને જાણીશું અને માણીશું જેમાં કવિવરે હરિનામના  મહિમાને શબ્દો દ્વારા વહેતો મુક્યો છે અને સાથે સાથે  દાસ્યભાવે નમ્રતાથી પોતાની અસમર્થતા પણ વ્યક્ત કરી છે. પૂજા પારજોયમાં વર્ગીકૃત થયેલી અને 1886માંરચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે  কী গাব আমি, কী শুনাব, (“Ki Gabo Ami Ki Shunabo”) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “હરિનામ…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ સહાનામાં કર્યું છે અને તેને એકતાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

કવિવરે પોતાના અંતરના ભાવોને એક્દમ સહજ અને સરળ રીતે આ રચનામાં વ્યક્ત કરેલ છે. પરમાત્માની અનંત, અશેષ સમર્થતાને ઉજાગર કરતી આ રચનામાં કવિવરે  હરિનામ  દ્વારા પરમાત્માનું સતત  સામીપ્ય અને સાંનિધ્ય પ્રાપ્ત કરવાની પ્રાર્થના કરી છે અને સાથે સાથે હરિનામની શક્તિનો મહિમા ગાવા પોતે અસમર્થ અને નિઃસહાય છે તે દીનતા પણ વ્યક્ત કરી છે. અહીં હરિનામ એટલે સૌના પોતપોતાના ઇષ્ટનું નામ – કોઈ ચોક્કસ નામ કે મંત્રનો કોઈ ઉલ્લેખ કવિવરે કર્યો નથી.

વેદો અને શાસ્ત્રોમાં પણ હરિનામનું અપાર માહાત્મ્ય દર્શાવેલું છે. નવધા ભક્તિના પહેલા ત્રણ પગથિયાં (શ્રવણ, કીર્તન, સ્મરણ) હરિનામની આંગળી ઝાલીને જ સર કરી શકાય છે.

साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभं हेलनमेव वा ।

वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदु: ॥ १४ ॥

શ્રીમદ ભાગવત મહાપુરાણના ઉપરના શ્લોકમાં તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે કોઈક જાણતા, અજાણતા કે અવગણતા (હાંસી પાત્ર ગણીને) હરિનામનું શરણું લેશે તો પણ તે પરમાત્મા સાથે સાયુજ્યની અનુભૂતિ કરી શકશે. 

કવિવરે પણ આ રચનામાં હરિનામના આભુષણે પોતાના આત્માને શણગારી, સજાવી દેવાની ખેવના વ્યક્ત કરી છે. તો ચાલો, હરિનામનું સ્મરણ કરતાં કરતાં આજે  હું મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,

    -અલ્પા શાહ     

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান –૨૫: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એકવાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

દિવાળીના પર્વની રોશની હજુ આસપાસ ક્યાંક ઝગમગે છે અને નૂતન વર્ષને હરખે વધાવી  આપણે તાલ મિલાવવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. સૌને નૂતન વર્ષની મબલખ શુભેચ્છાઓ અને સાલમુબારક..નવું વર્ષ એટલે નવી આશાઓ, નવી આકાંક્ષાઓ, નવા અરમાનો અને નવા પડકારો…નવા વર્ષની શરૂઆત આપણે ગુરુદેવની એક પ્રાર્થનાને જાણી અને માણીને કરીશું. આ સરળ રચનાના શબ્દોમાં  માત્ર ગુરૂદેવનાજ નહિ,  મારા-તમારા સૌના ભાવ પડઘાય છે. પૂજા પારજોયમાં વર્ગીકૃત થયેલી અને 1907માંરચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે অন্তর মম বিকশিত করো (“Antaro mam viksit karo”) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “ઉદિત કરો…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ભૈરવીમાં કર્યું છે અને તેને એકતાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

એક સરળ પ્રાર્થના જેમાં કવિવરના નિર્મળ મનોભાવનું પ્રતિબીંબ જોવા મળે છે.  ઘણીવાર મને એવો વિચાર આવે કે પ્રાર્થના એટલે શું? દરેક માટે પ્રાર્થનાનો કરવાની રીત  જુદો જુદો હોઈ શકે છે. કેટલાક માટે વેદો અને શાસ્ત્રોમાં જે સ્તોત્ર અને પાઠ વર્ણવ્યા છે તેનું પઠન કરવું એટલેજ પ્રાર્થના, કેટલાક માટે સુમધૂર પ્રાચીન-અર્વાચીન  ભજનોનું ગાયન  અને શ્રવણ એટલે પ્રાર્થના, તો મારા જેવા કેટલાક માટે – ઈશ્વરની સન્મુખ ઉભા રહીને રચાતો મૌન સંવાદ એટલે પ્રાર્થના. પ્રાર્થના કરવાની રીત અલગ અલગ હોઈ શકે પણ પ્રાર્થનાનો અર્થથી એક જ – અંતરેથી ઉદ્ભવતી અને પ્રભુ સાથે જોડતી કડી…જે આપણા સમગ્ર અસ્તિત્વને એ પરમ ચૈતન્ય સાથે જોડે છે. આ પ્રાર્થનામાં પણ કવિવરે કંઈક એવાજ ભાવો વ્યક્ત કર્યા છે.     

તો ચાલો, મનોમન આજ પ્રાર્થના કરતા કરતા આજે  હું મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,

    -અલ્પા શાહ     

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান –૨૪: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન“ શ્રેણીમાં ફરી એકવાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

      જેમ મેં અગાઉ જણાવ્યું તેમ ગુરુદેવ માટે પરમાત્મા અને પ્રકૃતિ તેમના જીવનચાલક બળ એટલેકે driving force હતા. કવિવર માટે પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં ગાળેલી ક્ષણો અમૂલ્ય ક્ષણો હતી.  જે રીતે પરમાત્મા સાથેના સતત સામીપ્યની અનુભૂતિ કરતા કવિવર, પ્રકૃતિ સાથે પણ તેટલીજ એકરૂપતા અનુભવતા અને કદાચ એટલેજ કવિવર પોતે પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં મહત્તમ સમય પસાર કરવાનું પસંદ કરતા. પ્રકૃતિ પારજોયમાં રહેલી 200થી વધુ રચનાઓ આ હકીકતની સાક્ષી પૂરે છે.

હમણાંજ મા દુર્ગા નવરાત્રિના નવ દિવસ સૃષ્ટિને હિલોળી સ્વગૃહે પાછી સિધાવી. શરદ પૂર્ણિમાની ચાંદની હજુ થોડા દિવસ પહેલા જ સમગ્ર સૃષ્ટિને રૂપેરી રંગે રંગીને ગઈ અને શરદઋતુના શ્વેત નિરભ્ર ગગનની ઝાંખી કરાવતી ગઈ. વર્ષારાણીની વિદાય બાદ તૃપ્ત થયેલી ધરતી એક અનોખી શાંતિ અને સંતૃપ્તિની અનુભૂતિ કરાવે છે. કવિવરે પણ શરદ ઋતુને કેન્દ્રમાં રાખી અનેક રચનાઓ કરી છે. એમાંની એક ખૂબ સુંદર રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1941માંરચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે তোমরা যা বল তাই বল (Tomra Ja Bolo Tai Bolo) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “મારે બસ, વિહરવું પ્રકૃતિને ખોળે…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ બિહાગમાં અને બાઉલ ઢાળ માં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલદ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. 

પ્રકૃતિ સાથે એકરૂપતા સાધી પ્રકૃતિના ખોળામાં ખોવાઈ જનારા  કવિવરે આ રચનામાં એક બેફિકરાઈનો સૂર છેડ્યો છે અને આ રચનાનું બંગાળી શીર્ષક “তোমরা যা বল তাই বল (Tomra Ja Bolo Tai Bolo) એટલેકે તમારે જે બોલવું હોય તે બોલો..” એની સાબિતી પૂરે છે. આ રચનામાં  કવિવરે શરદઋતુના પ્રાકૃતિક તત્વોની સાથે સધાતા તેમના ઐક્યની અનુભૂતિ શબ્દોમાં ઢાળી છે.

પ્રકૃતિને ખૂંદનાર, પ્રાકૃતિક તત્વો સાથે એક અદમ્ય ખેંચાણ અનુભવનાર, પ્રકૃતિ દ્વારા ઉર્જા મેળવનાર એવા સૌને એવો અનુભવ હશે કે જે વ્યક્તિઓ પ્રકૃતિ સાથે જોડાયેલા નથી તેમને માટે પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં ગાળવામાં આવતી ક્ષણો એ સમયની બરબાદી અને બગાડ સિવાય બીજું કશું જ નથી… જયારે સિક્કાની બીજી બાજુ  પ્રકૃતિ સાથે તાદામ્ય અનુભવનાર માટે એ ક્ષણો, એ પળો તેમનું જીવનચાલક બળ બની રહે છે…

Whoever is possessing passion for hiking and walking in nature like me will agree to this quote ““A walk in nature walks the soul back home.”  હું સ્વાનુભવે એટલું તો ચોક્કસ કહી શકું કે walking by myself in nature gave me a bridge to connect with myself and a mirror to see within myself… પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં સ્વયં સાથે ગાળેલી એ ક્ષણો દ્વારાજ કદાચ હું મારી પોતાની જાતને થોડી વધારે સમજી શકી છું અને મારા આત્મા સાથે અનુસંધાન સાધવાની શરૂઆત કરી શકી છું… તમને પણ જો solo hiking in natureની તક મળે તો એ ક્ષણો માણવાનું ચુકતા નહિ…  

તો ચાલો, આ વિચારબીજ સાથે હું મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,

    –અલ્પા શાહ

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান –૨૩: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, થોડા સમયના વિરામ બાદ, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એકવાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓનીસફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે હવે એક નવા વિભાગ (પારજોય)માં રહેલી રચનાઓને જાણીએ અને માણીએ 

ગુરુદેવ માટે પરમાત્મા અને પ્રકૃતિ તેમના જીવનચાલક બળ એટલેકે driving force હતા. જે રીતે કવિવર પરમાત્મા સાથે સતત સામીપ્ય અનુભવતા તે રીતે પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં મહત્તમ સમય પસાર કરવાનું પસંદ કરતા. અને કદાચ એટલેજ કવિવરે પ્રકૃતિના સાંનિધ્યમાં રહીને અને પ્રકૃતિને કેન્દ્રમાં રાખીને અનેકાનેક રચનાઓનું સર્જન કર્યું છે અને તેમને સ્વયઁ આ રચનાઓને “પ્રકૃતિ” પારજોયમાં વર્ગીકૃત કરી છે. હવે પછીની લેખમાળામાં આપણે આ પ્રકૃતિ વિભાગમાં રહેલી રચનાઓને જાણીશું અને માણીશું. 

પ્રકૃતિ વિભાગમાં 283 રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ વિભાગને ગુરુદેવે પોતે સાત પેટા વિભાગમાં વિભાજીત કર્યો છે. આપણા વર્ષ ચક્ર દરમિયાન જે છ મુખ્ય ઋતુઓ તે દરેક ઋતુમાં પ્રકૃતિના અલગ અલગ રૂપને ગુરુદેવે શબ્દો દ્વારા કંડાર્યું છે. એટલે પ્રકૃતિ વિભાગને છ પેટા વિભાગ – ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ, હેમંત, શીત, વસંત- માં વિભાજીત કરેલ છે અને સાતમા પેટા વિભાગમાં પ્રકીર્ણ રચનાઓ ને વર્ગીકૃત કરવામાં આવેલ છે. હાલ શરદ ઋતુ ચાલી રહી છે. શ્રાદ્ધ પક્ષની સમાપ્તિ ઢૂંકડી છે અને નવરાત્રિ એટલેકે મા જગદંબાના આગમનની અને સ્વાગતની જોરશોરથી તૈયારીઓ થઇ રહી છે. શ્રાદ્ધ પક્ષનો છેલ્લો દિવસ એટલે કે સર્વપિતૃ અમાવસ્યાને બંગાળમાં મહાલય અમાવસ્યા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ દિવસે દુર્ગા પૂજાનો આરંભ થાય છે અને શૈલ પુત્રી મા દુર્ગાનું આગમન થાય છે. આ દિવસે મા દુર્ગાની પ્રતિમાઓ ના નેત્રોનું સર્જન કરવામાં આવે છે એટલેકે નેત્રોને ખોલવામાં આવે છે. માં ના આગમનને વધાવતી એક ખૂબ સુંદર રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1908માંરચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે আমার  নয়ন-ভুলানো এলে (Amar Nayan Bhulano Ele) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આગમન…  ”. જેનુંસ્વરાંકન કવિવરે છાયાવંત રાગ અને બાઉલ ઢાળ માં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલદ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. 

ખુબ સરળ ભાષામાં રચાયેલી આ રચનામાં મા દુર્ગાના આગમન પહેલા અંતરમાં ઉઠતી ઉત્કંઠા અને અભિલાષાનું શાબ્દિક ચિત્ર કવિવરે વહેતું મૂક્યું છે. શક્તિને આવકારવા ગુરુદેવના શબ્દો ભક્તિ બનીને આ રચનામાં વહ્યા છે. જગત જનની, મહિષાસુર મર્દિનીના આગમન ટાણે મા જગદંબા સર્વેને અન્યાયનો સામે લડી લેવાની શક્તિ આપે તેવી પ્રાર્થના સાથે જ મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાંરજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ, 

    –અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান –૨૨: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક ખુબ પ્રખ્યાત રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

“ગીતબિતાન” ની રચનાઓમાં સ્વદેશ વિભાગમાં લગભગ 40 રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન આ રચનાઓ દ્વારા કવિવરે કલમ થકી પોતાનું યોગદાન આપેલ છે. કવિવરની દેશ પરત્વેના માન,અભિમાન અને સન્માનને આલેખતી સંવેદનાઓને આ રચનાઓ દ્વારા વાચા મળી છે. આજે જયારે દેશ-વિદેશમાં ભારતની સ્વતંત્રતાનો અમૃતમહોત્સવ ઉજવાઈ રહ્યો છે અને દેશભક્તિનો જુવાળ ચરમસીમા પર છે ત્યારે આ ઉલ્લાસ અને જુસ્સામાં ઉમેરો કરતી એક ખુબ પ્રખ્યાત પ્રસંગોચિત રચનાને આજે જાણીએ અને માણીએ. 1905માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે ও আমার দেশের মাটি (O Amar Desher Mati) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “મારા દેશની માટી…  ”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે પીલું રાગ અને બાઉલ ઢાળ માં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે.

આ રચનાના સર્જન પાછળ એક રસપ્રદ ઇતિહાસ રહેલ છે. જયારે 1905માં બ્રિટિશ રાજ દરમિયાન લોર્ડ કર્ઝન દ્વારા અખંડ બંગાળ રાજ્યને  પૂર્વ બંગાળ અને પશ્ચિમ બંગાળ એમ બે વહીવટી રાજ્યોમાં  વિભાજીત કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. વહીવટી સરળતાના બહાના હેઠળ બ્રિટિશ રાજ બંગાળની પ્રજામાં divide and conquerની કુટનીતિથી ભાગલા પડાવવા માંગતું હતું. આ સંજોગોમાં ગુરુદેવ દ્વારા આ કાવ્યની રચના થઇ હતી. બંગાળની પ્રજાને આ નિર્ણય મંજુર ન હતો અને સમગ્ર બંગાળમાં પ્રચંડ લોકવિરોધ ફાટી નીકળ્યો. આમજનમાં પોતાની સાચી માંગણી માટે જોમ અને જુસ્સો જગાવવામાં આ રચનાએ મહત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવ્યો હતો.પ્રચંડ લોકવિરોધને કારણે  માત્ર છ જ વર્ષમાં જ આ વિભાજનનો બ્રિટિશ રાજ દ્વારા અંત આણવામાં આવ્યો  હતો.જે બ્રિટીશરાજ માટે એક ઐતિહાસિક પીછેહઠ હતી. અને ફરી બંગાળ થોડા સમય માટે અખંડ બન્યું.1947માં અખંડ બંગાળ ફરી ખંડિત થયું અને પૂર્વ બંગાળને એક સ્વતંત્ર દેશ- બાંગ્લાદેશ  તરીકે વિભાજીત  કરવામાં આવ્યું. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. 

ગુરુદેવની દેશભક્તિ અને દેશપ્રેમની વ્યાખ્યામાં વૈશ્વિક વિશાળતા જોવા મળતી હતી. ધર્મ, વર્ણ, કુળ જેવા સંકુચિત વિચારોને તેમના વૈચારિક વિશ્વમાં સ્થાન ન હતું. કવિવરને મતે સ્વતંત્રતા એટલે માત્ર દેશ બ્રિટિશ રાજના સકંજામાંથી આઝાદ બને તેટલે સુધી સીમિત ન હતી પણ કવિવર દેશનો પ્રત્યેક આમજન નૈતિક,વૈચારિક અને ભાવાત્મક રીતે સ્વતંત્ર બને તેવી ખેવના ધરાવતા હતા.બ્રિટિશ રાજની વિરુદ્ધ આમ જનતામાં આ વૈચારિક સ્વતંત્રતા જગાવવાના કારણથી જ આ કવિતાની રચના થઇ હતી.

 જયારે મેં આ કવિતામાં રહેલા ભાવને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો, ત્યારે ગુરૂદેવમાં રહેલા નિર્મળ દેશપ્રેમના ભાવને આ શબ્દોમાં વહેતો જોઈને મારુ હૈયું ગદગદિત થઈ ગયું અને માતૃભૂમિની એ માટીને અહીં માઈલો દૂરથી પણ નતમસ્તક વંદન થઇ ગયા. હું અને મારા જેવા અનેક, જે દાયકાઓથી ભલે માતૃભૂમિથી દૂર વસ્યા છીએ, પણ અમારા સૌના એકેએક શ્વાસમાં ભારતની માટીની સુગંધ હજુ પણ વહે છે. ભારતનું નામ પડતાંજ અમારી આંખોમાં અચાનક ચમક આવી જાય છે. અને જેમ આદરણીય પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્રભાઈ મોદીજીએ અમને સૌ NRIsને આહવાન આપ્યું હતું કે “Be a Brand Ambassador of India” તેમ, અમે જ્યાં છીએ ત્યાંથી ભારતની મહત્તા અને મહત્વ વિશ્વ સાથે વહેંચી રહ્યા છીએ. આ ભાવાનુવાદમાં ગુરુદેવની સંવેદનાઓ સાથે મારી એટલે કે દેશથી માઈલો દૂર વસેલા વિદેશમાં વસેલા ભારતીયની સંવેદનાઓ પણ ઠલવાઇ છે. ભારતની ભૂમિ કે જે હજુય અમારા મૂળિયાને ટેકો આપી રહી છે અને તેની મમતાનો પાલવ અમારા મસ્તકે ધરી રહી છે તે ભૂમિના અમે સૌ કરજદાર છીએ અને આ રચના દ્વારા હું એ ભારતની માટીને વારંવાર વંદન કરું છું. 

તો ચાલો, આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૨૧: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક ખુબ પ્રખ્યાત રચનાને જાણીએ અને માણીએ. “ગીતબિતાન” ની રચનાઓ થકી ગુરુદેવે આપણને માનવજીવનની સંવેદનાઓના મેઘધનુષનો પરિચય કરાવી રહ્યા છે. અત્યાર સુધી આપણે ગુરુદેવની પૂજા અને પ્રેમ વિભાગમાં વર્ગીકૃત થયેલી રચનાઓને માણી. ગુરુદેવે માનવજીવનને સ્પર્શતા લગભગ બધાજ પાસાઓને તેમની રચનાઓ થકી આવરી લીધેલ છે. તો, ચાલો, હવે આપણે ગુરુદેવની સ્વદેશ અને પ્રકૃતિ વિભાગમાં વર્ગીકૃત થયેલી ચૂંટેલી રચનાઓને જાણીશું અને માણીશું.

15મી ઓગસ્ટ એટલે કે ભારતનો સ્વાતંત્ર્ય દિવસ હવે હાથવેંતમાં છે અને દેશભક્તિનો જુવાળ ચરમસીમા પર છે. આ વખતે તો આઝાદીનો અમૃતમહોત્સવ ઉજવવાનો ઉલ્લાસ કાંઇક અનોખો છે. આ ઉલ્લાસ અને જુસ્સામાં ઉમેરો કરતી એક ખુબ પ્રખ્યાત પ્રસંગોચિત રચનાને આજે જાણીએ અને માણીએ. 1905માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે যদি তোর ডাক শুনে (Jodi Tor Dak Shune) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “એકલો ચાલ…  ”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે બાઉલ ઢાળમાં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે 

આ કવિતાનો ભારતની લગભગ દરેક ભાષામાં ભાવાનુવાદ થયેલો છે. શ્રી મહાદેવભાઈ દેસાઈ દ્વારા “તારી હાંક સુણી કોઈ ન આવે…” એ કવિતા રૂપે ગુજરાતીમાં અનુવાદ થયેલો છે. લગભગ બધાજ પ્રખ્યાત ગાયક/ગાયિકાઓ એ આ રચનાની રજુઆત કરી છે અને હિન્દી અને બંગાળી સિનેમામાં પણ આ રચનાની પ્રસ્તુતિ થયેલી છે.  ગુરુદેવની ગૂઢ અને ગહન રચનાઓનો ભાવાનુવાદ કરવાની મારી કોઈજ પાત્રતા નથી પણ છતાંયે અત્રે આ રચનાનો ભાવાનુવાદકરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે. 

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન રચાયેલી આ કવિતા મહાત્મા ગાંધીજીની અત્યંત પ્રિય રચના હતી.  બાઉલ (baul) ઢાળમાં સ્વરબદ્ધ થયેલ આ બંગાળી ગીત/કવિતા  સાંભળતા જ  ભાષાના સીમાડાઓથી પર એક અનોખા જોમ અને જુસ્સાનો અંગેઅંગમાં સંચાર થઇ જાય છે.

“એકલો ચાલ…  ” – કેટલી ગહન અને ફિલસુફી ભરેલા સરળ શબ્દો…મારા, તમારા, સૌના જીવનમાં લગભગ એવા સંજોગો ઉભા થતાંજ હોય છે જ્યાં તમારે તમારા ધ્યેય સુધી પહોંચવા એકલાજ આગેકૂચ કરવી પડે છે. And the journey towards our goal is going to be full of obstacles and obstructions. ગુરુદેવે એ બધીજ મુશ્કેલીઓ અને વિટંબણાઓને સર કરીને પણ એકલા આગળ વધતા રહેવાની શીખ આપી છે. અને માત્ર એકલા આગળ વધવાનીજ નહિ પણ પોતાના અંતરના અવાજને વાચા આપી અને સ્વયં દીપ બની અજવાળું ફેલાવતા એટલેકે પોતાના કાર્યો અને કર્મોથી ઉજાસ ફેલાવતા આગળ વધવાની શીખ આપી છે.

આપણી  જિંદગીની સફર માત્ર અને માત્ર આપણી પોતાની જ છે. કદાચ આપણી સાથે કોઈક થોડો સમય સાથ આપી શકે, કોઈક થોડો સમય ચાલી શકે પણ છેવટે તો આપણેજ આપણી સફર કાપવાની છે. I love this quote by Rumi.” “It’s your road, and yours alone. others may walk it with you, but no one can walk it for you.” હા, એકલા ચાલતા  ચાલતા ક્યારેક પથમાં  આવતી અડચણોથી નાસીપાસ થઇ જઈએ ત્યારે ગુરુદેવના આ જોમ અને જુસ્સા સાથેના શબ્દો યાદ કરી લઈએ તો ફરી પાછા એકલપંડની આ સફર પર આગળ ચાલી શકીએ.  

આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તો પણ આપણે સૌ આ દુનિયામાં એકલા જ આવ્યા અને એકલાજ જવાના…અને આપણી આજુબાજુના આ જે કઈ સબંધો છે તે તો આ શરીરના સબંધો છે બાકી આ અજર અમર અવિનાશી આત્માતો આ સૌ સબંધોથી પર છે અને તેને તો માત્ર પરમાત્મા સાથેજ સબંધ છે. અને આત્માની અનંત ગતિતો એકલપંડે જ હોવાની…  

તો ચાલો, આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૨૦: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

                           “ગીતબિતાન”ની રચનાઓ થકી ગુરુદેવે આપણને માનવજીવનની સંવેદનાઓના મેઘધનુષનો પરિચય તો  કરાવી જ રહ્યા છે. પણ સાથે સાથે તેમની આધ્યાત્મિકતાના જુદા જુદા પરિમાણો પણ આપણી સામે ફલિત થઇ રહ્યા છે. ગુરુદેવે તેમની રચનાઓ થકી એ પરમશક્તિને અલગ અલગ દ્રષ્ટિએ નવાજી છે અને અલગ અલગ ભાવથી સજાવી છે. આ રચનાઓમાં ક્યારેક કવિવર સંપૂર્ણ સમર્પણ દ્વારા પોતાને વહાવી દે છે તો ક્યારેક એક દીન યાચક બની એ પરમચેતના પાસે પોતાના અસ્તિત્વને નિજમાં સમાવી લેવાની યાચના કરે છે. આવાજ યાચક ભાવને રજુ કરતી એક   સુંદર પ્રાર્થનાને આજે આપણે જાણીશુંઅને માણીશું. 1912માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે প্রাণ ভরিয়ে তৃষা হরিয়ে(Prano Bhoriye, Trisha horiye) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આપો મને …”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ખમાજમાં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારાઆપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.    

કેટલો સરળ અને સહજ ભાવ! કવિવર અહીં એક દીન અને નમ્ર બનીને પ્રભુ પાસે યાચના કરે છે. અહીં પ્રભુ પાસે કવિવર કોઈ લૌકિક માંગણી ન કરતા, પોતાના મન, દ્રષ્ટિ, બુદ્ધિ, આત્મા અને જીવનને ઉન્નત કરવાની યાચના કરે છે. એ દિવ્ય ચેતનાના સતત સાંનિધ્ય અને સામિપ્યની યાચના કરે છે.  જયારે કવિવર 1912માં “City of Glasgow” નામની સ્ટીમરમાં બેસીને વિદેશયાત્રા કરી રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે જયારે ક્ષિતિજે આકાશને દરિયાનો સ્પર્શ કરતા નિહાળ્યું ત્યારે તેમના મનમાં આ રચનાના બીજ રોપાયા હતા. 

દીનતા અને નમ્રતાએ પ્રભુને પામવાની સીડીના પ્રથમ બે પગથિયાં છે. આ રચનામાં કવિવરે અલગ અલગ રીતે દિવ્યશક્તિનો  સતત સંગ પામવાની જ યાચના કરી છે. આમતો રચનાની પ્રત્યેક પંક્તિઓમાં એ દિવ્યશક્તિના સંગની સતત ઝંખના પ્રગટ થાય છે, પણ મને પ્રભુના પ્રેમના પ્રવાહમાં “હું”ને વહાવી દેવાની જે યાચના કરી છે તે સૌથી વધુ સ્પર્શી ગઈ. આ “હું” એટલેકે આપણી અંદર રહેલો અહંકાર – મહદઅંશે જીવનની મોટા ભાગની સમસ્યાનું મૂળ હોય છે. આ “હું” એટલેકે EGO – the three-letter word carrying the weight of most problems of the life. મારા મતે તો આપણા વ્યવહારમાં જ્યાં જ્યાં  “હું”, “મારું” અને “મને”નું પલ્લું ભારે બને ત્યારે સમજવું કે આપણે એ વખતે અહંકારના સકંજામાં આવી રહ્યા છીએ. શ્રીમદ ભગવદ્ગીતામાં તો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે જયારે તમે તમારી જાતને આ શરીર થકી ઓળખો છો એ પણ એક અહંકાર છે કારણકે આ શરીર તો એક વસ્ત્ર સમાન છે જે હાલ પૂરતું આ આત્માએ ધારણ કર્યું છે…. પ્રભુ કૃપા થાય અને તેમના પ્રેમના પ્રચંડ પ્રવાહના પૂરમાં જો આ “હું” વહી જાય ત્યારેજ કદાચ સાચું દીનત્વ પ્રાપ્ત થાય…

તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૯: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

જેમ જેમ હું “ગીતબિતાન”માં રહેલી રચનાઓને વધુ નજદીકથી સમજવાનો પ્રયત્ન કરું છું, તેમ તેમ મને ગુરુદેવની સંવેદનાઓ સાથે સાથે તેમના વિશાળ અસ્તિત્વના ફલકનો પણ પરિચય થઇ રહ્યો છે. જીવનના કેટલાય અનુભવો અને ઉતાર-ચઢાવ  પછી આટલી સહજતા અને સંવેદનશીલતા સાથે કવિવરે તેમના અંતરની ભાવનાઓને શબ્દોમાં વહાવી હશે. ગુરુદેવનું કોમળ ઋજુ હૃદય આધ્યાત્મિકતાના રંગે રંગાયેલું હતું અને આ આધ્યાત્મિકતાનો અજવાસ  તેમની અનેકાનેક રચનાઓમાં અને ખાસ કરીને તેમણે રચેલી પ્રાર્થનામાં સ્પષ્ટપણે પ્રગટ થાય છે. આજે આપણે આવી જ એક સુંદર પ્રાર્થનાને જાણીશું અને માણીશું. 1914માં રચાયેલીઆ રચનાનું શીર્ષક છે আগুনের পরশমণি (Aguner poroshmoni) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષકછે “નિર્મળ કરો…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ગૌડ-સારંગમાં  કર્યુંછે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે.  મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપેભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.    

કેટલો સુંદર ભાવ! અહીં પ્રભુ પાસે કવિવર કોઈ લૌકિક માંગણી ન કરતા, પોતાના મન, દ્રષ્ટિ, બુદ્ધિ, આત્મા અને જીવન અને પોતાનું સર્વસ્વ નિર્મળ કરવાની યાચના શબ્દો દ્વારા વહેતી મૂકે છે. આફતોના અગ્નિને પણ અવસર ગણાવતી આ રચનામાં, જેમ અગ્નિમાં તપીને સોનુ શુદ્ધ થાય તેમ પોતાના જીવનને આફતોના અગ્નિ દ્વારા તપાવી શુદ્ધ કરવાની પ્રાર્થના કવિવરે આ રચનામાં કરેલ છે. આ રચનાની ગણતરી રબીન્દ્રસંગીત ની  એક અતિ પ્રખ્યાત રચનામાં થાય છે. કવિવરે પોતે તો આ રચના પ્રથમવાર માઘ-ઉત્સવના ઉત્સવની ઉજવણી વખતે રજુ કરેલ હતી. કવિવર એવું દ્રઢપણે માનતા શુદ્ધત્વની યાચના જીવનના અંતે નહિ પણ જીવનકાળ દરમિયાન કરવામાં જ જીવની સાર્થકતા છે.

      શુદ્ધત્વ, નિર્મળતા, purification. અણીશુદ્ધ પરમાત્મા એ શુદ્ધત્વની પરમ પરાકાષ્ટા છે. દરેક જીવ જયારે જન્મે ત્યારે એ પરમાત્માના અંશ લેખે તેટલોજ શુદ્ધ હોય છે…જયારે બાળક જન્મે ત્યારે તેનું મન, બુદ્ધિ, દ્રષ્ટિ, આત્મા એ કેવું પારદર્શક અને શુદ્ધ હોય છે અને એટલેજ આપણે નાના અબુધ બાળકને ભગવાનનું સ્વરૂપ માનીએ છીએ. જ્યાં સુધી બાળકમાં “મારું”-“તારું”ની સમજ ના આવે ત્યારે તેનું સર્વસ્વ અણીશુદ્ધ હોય છે પણ ધીમે ધીમે એમાં માનવસહજ મલિનતા વધતે કે ઓછે અંશે પ્રવેશતી જાય છે. માયાના આવરણોમાં ધીમે ધીમે લપટાતો જાય છે. જીવનની ધારામાં વહેતા વહેતા, જીવનની પછડાટોમાં વળોટાતા વળોટાતા જીવનના અમુક મુકામે આ શુદ્ધત્વને પામવાની ઈચ્છા ફરી એક વાર પ્રબળ બને છે. અને શ્રીમદ્દ ભગવદ્ ગીતાના  નીચેના શ્લોકમાં કહેવાયું છે તેમ, યોગીની જેમ માયામાંથી મુક્ત (detached) થઇ મન, બુદ્ધિ, શરીર અને ઇન્દ્રિયોથી કર્મ કરવાથી  શુધ્ધત્વની પ્રાપ્તિ તરફ ગતિ શક્ય બને છે.

कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि |
योगिन: कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये || 11||

આ શુદ્ધત્વ તરફની યાત્રાની યાચનાજ કવિવરે આ પ્રાર્થનામાં કરી છે અને જે હરિકૃપા થકીજ પામી શકાય.  As I end this article, my sincerest prayer to the Almighty is to purify this life of mine, to clarify this life of mine and to simplify this life of mine.  તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવો નીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૮: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

આપણે જાણીએ છીએ તેમ કવિવરની કવિતાઓ આધ્યાત્મિકતાના આધાર પર રચાયેલી હતી. પ્રકૃતિ અને પરમેશ્વરને સતત કેન્દ્રમાં રાખીને જીવન પસાર કરનાર કવિવરની રચનાઓમાં પરમેશ્વર પરત્વેની આસક્તિની સાથે સાથે શરણાગતિનો ભાવ પણ સ્પષ્ટ પણે ફલિત થાય છે. કવિવરની પૂજા પારજોયની લગભગ મોટાભાગની રચનાઓમાં દીનતાના ભાવ સાથે કવિવર પરમેશ્વરના સતત  સામીપ્યની ઝંખના કરે છે. આ રચનાઓમાં માનવસહજ સ્વભાવની પોતાની વક્રતાઓની કબૂલાત કરવામાં કવિવર ક્યારેય અચકાયા નથી. આવીજ એક દીનતા અને નમ્રતાના ભાવ સાથે પ્રભુના સતત સાંનિધ્યની પ્રાર્થના કરતી એક રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1901માં રચાયેલીઆ રચનાનું શીર્ષક છે যদি এ আমার হৃদয়দুয়ার  (jadi e amar hridayduyar) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “હરિવર, હાથ મારો સદા…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ કાફીમાં  કર્યું છે અને તેને ઝપતાલ  દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. આ રચનાનીબંગાળી પંક્તિઓની ગોઠવણ  કવિવરે શાસ્ત્રીય સંગીતની દ્રુપદ શૈલી પ્રમાણેકરી છે.  મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારાઆપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.

ગુરુદેવની પૂજા પારજોયની દરેક રચનામાં તેમના હૃદયની પારદર્શિતા (transparency) ના દર્શન થાય છે. ખુબ સરળ શબ્દોમાં હરિવર સાથેની એક નિખાલસ પ્રાર્થના આ રચનામાં રજુ કરેલ છે.આ પ્રાર્થના, તેમનો અને તેમની અંતરમાં રહેલ પરમાત્મા વચ્ચે છે. તેઓ અહંકારનો અંચળો બાજુમાં મૂકીને પોતાનામાં રહેલી માનવ સહજ વક્રતાઓને સહજ રીતે સ્વીકારે છે અને એક દ્રઢ વિશ્વાસ સાથે પ્રભુને પોતાનો સાથ ન છોડવા વિનંતી કરે છે.  

આવી જ કોઈક  અરજી  કદાચ હું, તમે, આપણે સૌ – આપણામાં રહેલા પરમાત્મા સાથે કરતા હોઈશું, આવી જ કોઈક પ્રાર્થના આપણે સૌ પણ આપણી આસ્થા, શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ પ્રમાણે આપણા ઈષ્ટને કરતા હોઈશું. પરમાત્માનો પ્રેમતો સમગ્ર સૃષ્ટિ માટે એક સમાન અને અનંત છે તેની પ્રતીતિ આપણે ક્ષણે ક્ષણે કરી રહ્યા છીએ.

कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवतिના નાતે પરમાત્માતો આપણા સર્વ અપરાધોની પર જઈને આપણને સ્વીકારવા તૈયાર છે. આપણે પરમાત્માને જે પ્રમાણે સાદ કરીશું તેવો અને તેટલો પ્રતિસાદ આપણને સાપંડશે. શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતામાં પણ ભગવાને કહ્યું છે કે 

 ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् |

मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश:

અર્થાત પ્રત્યેક જીવ જે રીતે મને સાધશે તેજ રીતે હું પણ તેમને માટે હાજર થઈશ. જો આપણે મોહ, મદ અને અહંકારનો અંચળો ઓઢીને પ્રભુને બોદો સાદ કરીશું તો પ્રભુ પણ બોદો પ્રતિસાદ આપશે. પણ જો આપણે સ્વચ્છ અને ખુલ્લા મન અને હૃદયથી પ્રભુને પોકારીશું તો પ્રભુ પણ ખુલ્લા હાથે આપણને આલિંગન આપવા દોડી આવશે…નરસિંહ મહેતા અને મીરાંબાઈના જીવન ચરિત્ર આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે અને એટલેજ કદાચ નરસિંહ મેહતાએ આ સુપ્રસિદ્ધ પદમાં લખ્યું છે કે 

પ્રાણ થકી મુને વૈષ્ણવ વા’લા, અહર્નિશ એને ધ્યાવું રે;

જપ તપ તીરથ વૈકુંઠ પદ મેલી, ભક્ત બોલાવે ત્યાં જાવું રે…

તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૭: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન… 

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળવધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

કવિવરે તેમની રચનાઓમાં માનવ મનની દરેક સ્તિથિ અને સંવેદનાઓને આવરી લીધેલા છે અને આ મન:સ્તિથિનું આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ મૂલ્યાંકન કરેલું છે. કવિવરનું બાળપણ વેદ-ઉપનિષદના સાનિધ્યમાં વીત્યું હતું. તેમના પિતાશ્રી દેવેન્દ્રનાથ  ઉપનિષદના પ્રખર અભ્યાસી હતા. તેઓ દ્રઢપણે માનતા કે आनन्दरूपामृतं जाद्विभाति એટલેકે આનંદરૂપી અમૃત સતત વહે છે જે પ્રત્યેક આત્માની સર્જનાત્મક ચેતનાનો સ્ત્રોત છે. ગુરુદેવ પર પણ આ વિચારધારાનો ગહન પ્રભાવ હતો. आनन्दरूपामृतं जाद्विभाति એટલેકે આનંદરૂપી અમૃત સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં સતત વહે છે જે પ્રત્યેક આત્માની સર્જનાત્મક ચેતનાનો સ્ત્રોત છે. ગુરુદેવ પર પણ આ વિચારધારાનો ગહન પ્રભાવ હતો. તેમની અનેક રચનાઓમાં નિરંતર વહેતી આનંદધારા  એટલેકે stream of bliss or joy ના મહિમાને ઉજાગર કરેલ છે. 

આ આનંદધારાનો અજવાસ ફેલાવતી એક અતિ પ્રખ્યાત રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1894માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે আনন্দধারা বহিছে ভুবনে (aanadodhara bohiche bhubone) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આનંદધારે…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ મિશ્ર માલકૌંસમાં  કર્યું છે અને તેને ત્રિતાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. આ રચનાની બંગાળી પંક્તિઓની ગોઠવણ  કવિવરે શાસ્ત્રીય સંગીતની દ્રુપદ શૈલી પ્રમાણે કરી છે જેમાં ચાર ટુંક (parts)નો સમાવેશ થાય છે. સ્થાયી, અંતરા, સંચરી અને આભોગ. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.

આનંદધારા એટલે કે eternal flow of bliss or joy. કવિવર આ અતિ પ્રિય રચનામાં આપણને સૌને અવિરતપણે વહેતી આ અનંત આનંદધારામાં ભીંજાવાનું આહવાન કરે છે. પરમ દિવ્ય શક્તિ એ આપણી આસપાસ તેમની અગણિત કૃપા રૂપે સમગ્ર પ્રકૃતિની અને સમગ્ર જીવશ્રુષ્ટિની લ્હાણી કરી છે જે એક આનંદધારા નથી તો બીજું શું છે? અને એવાજ ભાવ કવિવરે આ રચનામાં વહેતા મૂક્યા છે. મોટેભાગે આપણે આપણી વિચારોની જંજાળમાં એવા અટવાયેલા હોઈએ છીએ કે આખું જીવન પસાર થઇ જાય પણ આપણે આ આનંદધારામાં ભીંજાયા વગરના કોરાધાકોર રહી જઈએ છીએ…

વૈદિક વિચારધારા પ્રમાણે આત્માની મૂળભૂત સ્તિથિ સત-ચિત્ત-આનંદની છે. અહીં, સત એટલે પરમ સત્ય (eternal truth), ચિત્ત એટલે ચૈતન્ય (consciousness or awareness) અને આનંદ એટલેકે bliss or joy. સત-ચિત્ત-આનંદની વિચારધારા ઉપનિષદના કેન્દ્રસ્થાને છે. એ દિવ્યશક્તિ કે પરમ ચૈતન્ય જે સત-ચિત્ત-આનંદનો સ્તોત્ર છે અને આપણા સૌનો આત્મા એ પરમ આત્માનો જ અંશ છે. Our soul is part and parcel of that super soul. અને એ સદ્દચિદાનંદ સ્વરૂપ પરમ ચૈતન્યની કૃપા આપણી આસપાસ વહેતી જ રહે છે. આપણી અજ્ઞાનતા(ignorance)ના પડળ હેઠળ દબાયેલ આપણું મન અને બુદ્ધિ મોટેભાગે આ કૃપાનો અહેસાસ કરવામાં અસમર્થ ઠરે છે. અને એટલે જ કદાચ કવિવર આ રચનામાં આતમના નેત્રો ખોલવાની વાત કરે છે જેના દ્વારા આ આનંદધારાનો અનુભવ આપણે કરી શકીએ.   

 તો ચાલો, આ સતત વહેતી આનંદધારામાં ભીંજાવાનો સભાન પ્રયત્ન કરવાના વિચાર સાથે હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ