૩૩ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે સંગીત અને જીવનસંગીતના  મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

કહેવાય છે કે “Where words fail, music speaks” અર્થાત અંતરના જે ખૂણે  પહોંચવા શબ્દો ટૂંકા પડે ત્યાં સંગીત પહોંચી શકે. સંગીતમાં અંતરને સંતૃપ્ત કરવાની, લાગણીઓને ઢંઢોળવાની અને વેદનાને વહાવી દેવાની તાકાત રહેલી છે. જયારે  સંગીતકાર જયારે શબ્દોને સૂરનાતાંતણે પરોવી તેમાં ભાવનાનું આરોપણ કરે અને સુરીલા કંઠમાં વહેતુ મૂકે  ત્યારે એ સંગીત તમારા આત્માને અડકી શકવાની તાકાત ધરાવે છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળામાં સૂરની હેલી એટલે કે સંગીતનો આપણા મનોભાવો પરનો પ્રભાવ રજુ કરતી એક કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે “Music” જેના રચયિતાછે Walter de la Mare. તમે મૂળ કવિતા આ લિંક પર વાંચી શકશો. https://www.poemhunter.com/poem/music/   મેં અત્રે આ કવિતાના હાર્દનો ભાવાનુવાદ “સંગીતના સૂર કેરી હેલી…” ના શીર્ષક હેઠળ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે.  

Walter de la Mare [1873-1956] is one of England’s greatest poets and a famous writer. He is especially famous for his children’s stories and horror stories. He is best known for his poem ‘The Listeners’ published in 1912 and his collection ‘Peacock Pie’ published in 1913. This was one of his first poems which was published in 1917

આ કવિતામાં કવિએ રૂપકોના માધ્યમ દ્વારા સંગીતની પોતાના પર કેવી અસર થાય છે તે ભાવને શબ્દદેહ આપેલ છે. અહીં કવિએ સંગીતને આ વિશ્વના  ચાલક બળની ઉપમા આપી છે જે ખુબ અનુરૂપ છે.  સંગીતની આપણા તન અને મન પર થતી અસરને વિજ્ઞાન પણ સમર્થન આપે છે. જયારે મન અતીતના ધુમ્મસમાં ઘેરાઈ જાય કે વિષાદના વાદળો માં અટવાઈ જાય ત્યારે સંગીતમાં આપણને આપણી એ મન:સ્તિથીમાંથી બહાર કાઢી શકવાની તાકાત છે

આપણે અગાઉ જોયું તેમ  મહાભારતના  શાંતિ પર્વના  184માં પ્રકરણમાં સાત મૂળભૂત સ્વરોનો ઉલ્લેખ છે. ષડજ (સા), રિષભ(રે), ગાંધાર(ગ), મધ્યમ(મ), પંચમ (પ), ધૈવત (ધ), નિષાદ (ની) – આ સાત મૂળસ્વરો જ આ શ્રુષ્ટિમાં ઉદ્ભવતા દરેકે દરેક નાદ કે ધ્વનિનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે.  

આ સાત સ્વરોનો આપણા શરીરના સાત મૂળભૂત ચક્રો સાથે સીધી રીતે સંકળાયેલા છે. આ સાત સ્વરોના સમન્વયથી અસ્તિત્વમાં આવેલા વિવિધ રાગ આ ચક્રોને  પ્રદીપ્ત કરે છે. જેથી જે તે ચક્રને પ્રદીપ્ત કરવા અથવા તેમાં ઉર્જાનો સંચાર કરવા, અમુક ચોક્કસ રાગને ગાવામાં અથવા સાંભળવામાં આવે છે. આપણા વેદ અને શાસ્ત્રોમાં આ અંગે ખુબ ઊંડાણમાં માહિતી આપેલ છે. 

જ્યોતિષ શાસ્ત્રમાં એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે આ દરેકે દરેક મૂળભૂત સ્વર કોઈક ચોક્કસ ગ્રહને પણ નિયંત્રિત કરે છે. જેમકે  ષડજ (સા) નો ચંદ્ર સાથે, રિષભ(રે) નો બુધ સાથે, ગાંધાર(ગ) નો શુક્ર સાથે, મધ્યમ(મ)નો સૂર્ય સાથે, પંચમ (પ)નો મંગળ સાથે, ધૈવત (ધ)નો ગુરુ સાથે અને નિષાદ (ની)નો શનિ સાથે સીધો સબંધ છે. 

આપણા વેદ અને શાસ્ત્રોમાં તો અનાદિકાળથી સંગીતનો મહિમા ગવાતો આવ્યો છે. કૃષ્ણની વાંસળીના સૂરે ગાય અને ગોપ-ગોપીઓના સુધબુધ વિસરાઈ જતા હતા તેજ રીતે સંગીતની આપણા માનસ પર સકારાત્મક અસર થાય જ છે. અને વિજ્ઞાને પણ હવે સંગીતની મનુષ્યના તન અને મન પર થતી સકારાત્મક અસરને સમર્થન આપ્યું છે. સંગીતને ભાષાના ભેદભાવ કે સરહદના સીમાડા ક્યારેય નથી નડતા. સંગીતની ભાષા તો આત્માની ભાષા છે જે અંતરમાંથી ઉદ્ભવે છે અને અંતર સુધી પહોંચે છે…

તો ચાલો આજે સાત મૂળભૂત ચક્રોને પ્રદીપ્ત કરતુ સંગીત સાંભળતા સાંભળતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

અલ્પા શાહ

૩૨ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ 

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે આપણા જીવનના  એક સૂરીલા પાસા એટલેકે સંગીત અને જીવનસંગીતના  મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

આપણા દરેકના જીવનમાં સંગીત એક અથવા બીજી રીતે વણાયેલું જ છે. સંગીત એટલે માત્ર શબ્દોને સૂરમાં ઢાળી રજુ કરવા ત્યાં સુધી સીમિત નથી. સંગીતકાર જયારે શબ્દોને સૂરના તાંતણે પરોવી તેમાં ભાવનાનું આરોપણ કરે અને સુરીલા કંઠમાં વહેતુ મૂકે  ત્યારે એ ગીત તમારા આત્મા સુધી સ્પર્શી શકે.

સૂક્ષ્મ રીતે જોવા જઈએ તો હર ઘડી હર પળ સરકતું જતું જીવન પણ એક લયબદ્ધ રીતે આગળ વધતા વધતા જીવનસંગીત રેલાવી રહ્યું છે. જીવનનું સંગીત એ શ્રાવ્ય કૃતિ નથી તો એક અનુભૂતિ છે જે માત્ર અંતરે અનુભવાય. આપણા જીવનનું સંગીત આપણે કેવી રીતે રેલાવવું છે તે ફક્ત આપણા પોતાના હાથમાં છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ”લેખમાળામાં જીવનસંગીતના મહિમાને ઊજાગર કરતી એક કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે “Listening” જેના રચયિતાછે Amy Lowell. તમે મૂળ કવિતાઆ લિંક પર વાંચી શકશો. https://poets.org/poem/listening-0  મેં અત્રે આ કવિતાના હાર્દનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે અને ” તું જ તારું જીવનસંગીત… “ની રચના કરેલ છે. 

“Listening” શીર્ષક હેઠળ રચાયેલી આ કવિતામાં કવિયત્રી Amy Lowell જીવનમાં પોતેજ સંગીત બની રેલાવવાનો ભાવ રજુ કરે છે. જીવનના પ્રત્યેક સંજોગોનો સામનો કરતા કરતા પણ કેવી રીતે સૂરીલું જીવનસંગીત રેલાવવું તેનો ભાવ વ્યક્ત કરે છેAmy Lowell was a poet, performer, editor, translator who devoted her life to the cause of modern poetry. During a career that spanned just over a dozen years, she wrote and published over 650 poems. She received the posthumous Pulitzer Prize for her collection “What’s O’Clock.” Dan Forrest – A famous composer used this poetry and composed and converted into a famous choir musical piece titled “You are the music”. This piece became winner of the 2006 Vanguard Premieres Choral Composition Contest.  Please check out this beautiful composition here https://danforrest.com/music-catalog/you-are-the-music/

અહીં જીવનસંગીતનો સૂક્ષ્મ અર્થ સમજવાનો છે. તમારું જીવનસંગીત કેવું રેલાશે તે માત્ર તમારા જ હાથમાં છે. જો તમે તમારા વિચારો અને કર્મોથી તમારી આસપાસ સેવાની ધૂણી ધખાવી શક્યા હોવ, જરૂરિયાતમંદના આંસુ લુછી શક્યા હોવ, મૌન વેદનાને સમજી શક્યા હોવ, સર્વેના મન અને હૃદયમાં શાંતિ અને શાતા પ્રસરાવી શક્યા હોવ તો સમજવું કે તમે સૂરીલું જીવનસંગીત છેડી રહ્યા છો.  કહેવાય છે કે ” Music is the ultimate healing force of the universe”. જયારે કોઈક સંગીતના માધ્યમ થકીજ સ્નેહ અને શાતાનો મલમ પ્રસરાવે ત્યારે તો સોનામાં સુગંધ ભળે. આજે મારે એક એવી વ્યક્તિનો ઉલ્લેખ કરવો છે કે જેમણે પોતાની ઈશ્વરદત્ત સંગીતકલાનો ઉપયોગ માત્ર સ્નેહ અને શાતા પ્રસરાવવા માટે કર્યો છે અને તે પણ કોઈ પણ જાતની નિજી વળતરની અપેક્ષા વિના. અમદાવાદ સ્થિત આદરણીય શ્રીમતી નમ્રતાબેન શોધનને તો આપ સૌ કદાચ ઓળખતાજ હશો. 

Her journey of spreading healing vibes and love through her singing started a few decades ago in 1998 under the name of “Satsang Parivar” in Ahmedabad, India when she started teaching soulful tunes to the women in the community. The divine musical voyage was started with the prime objective to support dialysis of kidney failure patients who cannot afford these lifesaving essential treatments. All the proceeds from the teaching were directed towards supporting this objective. Her musical journey took her through creating 45+ music albums (CDs) under her name. She also presented numerous theme based concerts conceptualized and supported by Dr. Darshana Thakkar (https://www.sparshfoundation.net/). Again, all the proceeds from selling the CDs as well as funds raised by concerts were channeled to support dialysis of needy kidney failure patients.COVID-19 pandemic did not deviate her from spreading love and healing through music. She served the community from her home through her soulful musical tunes and shared via social media. Spreading love and healing through music with absolutely no expectations or returns or remuneration or personal gains is not a small feat.

નામ તેવાજ ગુણ ધરાવતા નમ્રતાબેન પોતાની કલા થકી સૂરના સામ્રાજ્ઞિ તો છે જ પણ સાથે સાથે પોતાના સૂરીલા સંગીત થકી છેડેલા સેવાયજ્ઞ દ્વારા સૂરીલું જીવનસંગીત પણ રેલાવી રહ્યા છે. એમના “સારેગમથી સારવાર”ના સેવા યજ્ઞને સો સો સલામ અને પ્રણામ. May she continue to use the power of music to heal, transform and inspire for the years to come!!

તો ચાલો આજે નમ્રતાબેન ના કંઠે ગવાયેલ એક સૂરીલા અને ખુબ પ્રેરણાદાયી ગીતને સાંભળતા સાંભળતા મારી કલમ ને વિરામ આપું છું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

– અલ્પા શાહ

૩૧ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ 

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો, “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. આ લેખમાળા અંતર્ગત આ મહિને આપણે સંગીત અને સંગીતના મહિમાને ઉજાગર કરતી વિવિધ ભાષાની કવિતાઓને જાણી તથા માણી રહ્યા છીએ. 

શ્રી વેદવ્યાસ રચિત મહાભારત ગ્રંથના શાંતિ પર્વમાં ઉલ્લેખ છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડને માત્ર એક જ પરિમાણ છે અને તે છે ૐકારનો ઘ્વનિ (Sound) અથવા તો નાદ. અને એટલા માટેજ નાદને બ્રહ્મ તરીકે પ્રસ્થાપિત કરેલ છે. મહાભારતમાં શાંતિ પર્વના  184માં પ્રકરણમાં સાત મૂળભૂત સ્વરોનો પણ ઉલ્લેખ છે. ષડજ (સા), રિષભ(રે), ગાંધાર(ગ), મધ્યમ(મ), પંચમ (પ), ધૈવત (ધ), નિષાદ (ની) – આ સાત મૂળસ્વરો જ આ શ્રુષ્ટિમાં ઉદ્ભવતા દરેકે દરેક નાદ કે ધ્વનિનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે. ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત હોય કે Western Classical Music – આ સાત સ્વરો જ સંગીત શાસ્ત્રના પાયામાં છે. દેશ વિદેશમાં ઘણા કવિઓએ  સંગીતના માહાત્મ્યને શબ્દો દ્વારા વહાવેલ છે. સંગીતને જુદી જુદી ઉપમા અને રૂપકો દ્વારા શબ્દોમાં કંડારેલ છે. અને સંગીત મનુષ્યના અસ્તિત્વ સાથે  અભિન્ન રીતે વણાયેલું છે તેની સાબિતી શબ્દો દ્વારા આપે છે. આજે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આવીજ એક સંગીતના મહિમાને ઊજાગર કરતી કવિતા જાણીશું અને માણીશું. આ અંગ્રેજી રચનાનું શીર્ષક છે સંગીત અથવા “Music” અને તેના રચયિતા છે A.S.J. Tessimond. તમે મૂળ કવિતા આ લિંક પર વાંચી શકશો. https://goffjamesart.wordpress.com/2021/02/08/poetry-plus-music-a-poem-by-arthur-s-j-tessimond/ મેં અત્રે આ કવિતાનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે.

ખુબ સરળ બંધારણમાં રચાયેલી આ કવિતામાં કવિએ સંગીતની સરખામણી abstract comparison દ્વારા કરેલી છે. સંગીતના આપણા ભીતર સાથેના જોડાણને શબ્દો દ્વારા આલેખ્યું છે. મૂળ અંગ્રેજી રચનાના અમુક શબ્દોમાં ખુબ ગુઢાર્થ રહેલ હોય તેમ જણાય છે  જેમકે “If only the one thread broke.” જે મારી સમજથી પર છે. જો  તમને આ વાક્યનું હાર્દ સમજાય તો મને ચોક્કસ જણાવજો. અને મૂળ રચનાના કેટલીક પંક્તિઓ સાથે હું સહમત નથી જેમકે “But leaves no mark”. મારા મતે તો સંગીત આપણા મન અને આત્મા પર એક અમીટ છાપ છોડી જાય છે. કદાચ મૂળ રચનામાં કવિ કંઈક અલગ રજુ કરવા માંગતા હશે જે હું સમજી શકતી નથી.

ASJ Tessimond was considered an eccentric poet during his time. Born in Birkenhead near Liverpool in 1902, poet A.S.J. Tessimond is perhaps not the most well-known British poets of the 20th Century He suffered for most of his life from bipolar disorder. As a child Tessimond was engrossed in music. Majority of his poems contains vivid and wide imagination. Many scholars consider him as an imagist and perhaps that is what is being visualized in this poem titled “Music”

સંગીતના મહિમાને આ કવિતામાં આ British કવિએ તો ઉજાગર કર્યોજ છે. પણ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં તો સંગીતનું માહાત્મ્ય આદિ-પુરાણ કાળ થી સ્થાપિત થયેલ છે. સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રાચીન ભારતમાં ધ્વનિ અને સંગીતનું વિષે જેટલું ઊંડાણપૂર્વક સંશોધન કરવામાં આવેલ છે તેવું બીજે ક્યાંય કરવામાં આવેલ નથી. પાનીની, પતંજલિ, ભર્તૃહરિ, નંદિકેશ્વર, અંજનેયા અને ભરત જેવા ધુરંધરોએ  ધ્વનિ, સંગીત અને સર્જનના રહસ્યને ઉજાગર કરવામાં ફાળો આપ્યો છે. હિન્દુ ધર્મ અને સંસ્કૃતિ અનંત અનાદિ સર્જનાત્મક ધ્વનિ ॐ (ૐકાર) ને મૂળ ધ્વનિ તરીકે પ્રસ્થાપિત કરે છે.  ૐકારનો નાદ તો અવકાશમાં પણ સતત ગુંજી રહેલ છે અને  NASAએ તેનું વૈજ્ઞાનિક સમર્થન આપેલ છે. અને તેથીજ કદાચ આ ૐકારના સ્પંદનને બીજા કોઈ પણ શ્રાવ્ય અવાજ કરતા આત્માની સૌથી નિકટ માનવામાં આવે છે અને તે આ બ્ર્હમાંડના તમામ તત્વો, પદાર્થો અને ઉર્જાનું ઉત્પત્તિ સ્થાન માનવામાં આવે છે. ૐકારના મૂળ પર રચાયેલા આ સંગીત શાસ્ત્રની મનુષ્યના મન અને શરીર પર કેવી કેવી અસર થાય છે તે આપણે આવતા અઠવાડિયે સમજીશું 

ત્યાં સુધી આ  ૐકારના  નાદથી ભીતરને ઉજાગર કરતા હું મારી કલમ ને વિરામ આપું છું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૩૦ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

સપ્ટેમ્બર મહિનાના પ્રથમ ગુરુવારે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાંપહોંચે કવિ”લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. નવો મહિનો એટલે નવો વિષય. આમ તો મારા માટે આ મહિનો એક ખાસ મહિનો છે અને આ મહિનાનો વિષય પણ મારા હૃદયની ખુબ નજીક છે.

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતામાં કહ્યું છે કે “वेदानां सामवेदोऽस्मि” અર્થાત વેદોમાં હું સામવેદ છું. અને સામવેદ એટલે સંગીતનું ઉદ્ભવસ્થાન. ભક્તિયોગમાં નવધા ભક્તિના નવ પગથિયાં પણ સંગીતના સાથ વગર શક્ય નથી. હા,મિત્રો આ મહિનાનો વિષય છે “સંગીત” અર્થાત music. સંગીત- પ્રકૃતિનું એક અવિભાજ્ય અંગ.સંગીત એટલે સૂર,લય અને તાલનો સુભગ સમન્વય.માતાના ગર્ભમાં માતાના હૃદયના તાલબદ્ધ ધબકારા એ જીવની સંગીત સાથેની પહેલી ઓળખાણ જે તેના પોતાના હૃદયના ધબકારા સ્વરૂપે તેના છેલ્લા શ્વાસ સુધી સાથે રહે છે. જે દિવસે આ જીવનસંગીત વિલાયું તે દિવસે બધુજ નિઃશબ્દ! પ્રકૃતિમાં પણ ઠેર ઠેર સંગીત વિખરાયેલું નજરે ચઢે છે. સાગરના ભરતી-ઓટમાં સંગીત તો પવને મુકેલી આંધળી-દોટમાં સંગીત. પંખીઓના કલરવમાં સંગીત તો ભ્રમરના ગુંજનમાં સંગીત… આમ સંગીતએ તો માનવજીવન સાથે અભિન્ન રીતે વણાયેલું છે. અને કદાચ તેથીજ દુનિયાભરના સાહિત્યકારો એ સંગીત અને જીવનસંગીત વિષે ઘણી બધી રચનાઓ કરી છેઅને આ મહિને આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાંપહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત સંગીત અર્થાત music ઉપર  જુદી જુદી ભાષાઓમાં રચાયેલી કવિતાઓ અને તેમનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. 

સંગીત એ સાત સૂરો થકી મધુર ધ્વનિ પીરસતું શાસ્ત્ર. અને આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ સંગીતને મુખ્ય બે પાસામાં વહેંચી શકાય – ગાયન અને વાદન. વાદનમાં કોઈ વાદ્ય થાકી ધ્વનિ ઉત્પન્ન થાય છે. જયારે ગાયન માં શરીરની સ્વરપેટી એક વાદ્ય બની રહે છે. આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ ” લેખમાળા અંતર્ગત ગાયનના મહિમાને ઉજાગર કરતી એક અંગ્રેજી કવિતાને જાણીશું અને માણીશું. આ કવિતાનું શીર્ષક છે “The Gift to Sing” અર્થાત સૂરીલી બક્ષિશ. જેના કવિ છે James Weldon Johnson. તમે મૂળ અંગ્રેજી રચના આ લિંક પર જોઈ શકશો. https://poets.org/poem/gift-sing

Born in 1871 in Jacksonville, Florida, Johnson was heavily influenced by his mother, who passed on her love of music and literature, interests that would follow him throughout his multifaceted career. He was a distinguished lawyer, a diplomat as well as a composer and singer. આ કવિતામાં કવિ ગીત ગાવાની પ્રક્રિયાને એક અમૂલ્ય બક્ષિશ ગણે  છે અને સૂરીલા ગીત ગાતા ગાતા  જિંદગીના દરેક ઝંઝાવાતોમાંથી સરળતાથી પસાર થઇ શકવાની વાત કરે છે. ખુબ સાદા અને સરળ શબ્દોમાં વહેતી કવિની ભાવનાની પરાકાષ્ઠા અંતિમ પંક્તિઓમાં જોવા મળે છે જેમાં કવિ રજુ કરે છે કે જ્યાં સુધી પોતે ગીત ગાઈ શકે છે ત્યાં સુધી તે પોતે સમય થી પર અને ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળની સઘળી જંજાળોમાંથી મુક્ત છે. ગાવું એ તેમના માટે એક પ્રક્રિયા થી અનેક ગણું વિશેષ છે. સપ્તસૂરોના સથવારે કવિ જીવનસાગર તરી જવાની વાતને વહેતી મૂકે છે. 

Singing અર્થાત ગાવાની પ્રક્રિયામાં મન, શરીર અને આત્મા (mind, body and soul) ત્રણેય સક્રિય બની એક સુભગ સમન્વય રચે છે. મનોવિજ્ઞાન કહે છે કે ગાવાની પ્રક્રિયા આપણી ભીતર ધરબાયેલી લાગણીઓને વહી જવાનો એક ઢાળ આપે છે. Singing gives outlet to empty out our emotions. અને આ ધરબાયેલી લાગણીઓ(repressed emotions) કેટલાય રોગોનું મૂળ છે. Singing also release the hormone named endorphins, the brain’s ‘feel-good’ chemical. This hormone is responsible for overall lifting of the mood and feeling of happiness. It gives a feeling of euphoria, so it’s all associated with a reduction in stress.  ગાવાની પ્રક્રિયા આપણા શરીર માટે પણ એટલીજ ફાયદાકારક છે જેટલી આપણા મન માટે. It improves your lung capacity and strengthen the vocal cords and stabilize breathing. Which in turn increases immunity. The same benefits can be acquired by playing music.  આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો કીર્તન એ નવધા ભક્તિનું દ્વિતીય પગથિયું છે. કીર્તન આપણા આંતરમનને પ્રભુ સાથે જોડાવાનો એક માર્ગ ખુલ્લો કરી આપે છે. કીર્તન સપ્તસૂરોના સાંનિધ્યમાં પરમ પરમાત્મા સાથેના  નૈકટ્યની અનુભૂતિ કરાવે છે

સંગીત અને ગાવું એ એક કળા છે જે કદાચ બધાને હસ્તગત ના પણ થઇ હોય પણ તે છતાંય દિવસનો થોડો સમય સંગીતના સથવારે કાઢવાથી મન, શરીર અને આત્મા પ્રફુલ્લિત થઇ જાય. અને સાચેજ આ સપ્તસૂરના સંગે તમે એકવાર રંગાવો પછી તે જીવનની દરેક અવસ્થામાં તમારો સાથ નિભાવે…Afterall music is the language of the soul…

તો ચાલો આજે હું આ સૂરીલી બક્ષિશના હાર્દને વાગોળતા વાગોળતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૨૯ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આપનું સ્વાગત છે. આ મહિને આપણે પ્રેરણાદાયી કવિતાઓ એટલે કે inspirational poems વિષયપરની  વિવિધ  ભાષાની કવિતાઓને જાણી અને માણી રહ્યાછીએ. આપણા સૌની જિંદગીની રફ્તાર એટલી તેજ ગતિએ ભાગે છે કે કોઈક વાર વર્ષોના વર્ષો એક પલકારામાં વીતી ગયા હોય તેવું પ્રતીત થાય. જિંદગી એક રેસ જેવી બની ગઈ છે. બધાને (એમાંથી હું પણ બાકાત નથી!!) ક્યાંકને ક્યાંક પહોંચવાની ઉતાવળ છે પણ ગંતવ્યસ્થાન કયું છે તેની બહુ ઓછાને ખબર હોય છે. કદાચ સાંપ્રત જીવનશૈલિની આ ભેટ કહી શકાય. અને તેજ રફ્તાર સાથે કદમ મિલાવતા મિલાવતા આપણે જિંદગી “જીવવાનું” જ ભૂલી જઈએ છીએ. અને આવે વખતે આજની પ્રેરણાત્મક કવિતા ના શબ્દોને જાણવા, સમજવા અને જીવનમાં ઉતારવા ખુબ જરૂરી બની રહેશે.

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત David L. Weatherford લિખિત એક અર્વાચીન કવિતા “Slow Dance” અર્થાત “હળવે હળવે માણ” ને જાણીશું અને માણીશું. David is a child psychologist and a poet. His poems get published in the book series named “Chicken Soup for the Soul”. 1991માં રચાયેલી આ કવિતા પણ Chicken soup for the soul માં પ્રકાશિત થયેલી છે. ખુબ સરળ શબ્દોમાં રચાયેલી આ કવિતામાં પુછાયેલા ચોટદાર પ્રશ્નો, તેજ રફ્તારથી ભાગતી જિંદગીની ગતિને નિયંત્રિત કરવા સક્ષમ છે. તમે આ લિંક પર મૂળ કવિતા વાંચી શકશો. https://www.great-inspirational-quotes.com/slow-dance.html. This poem was widely circulated on social media as well. મેં અત્રે તેનો ગુજરાતીમાં ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલ છે.

આ કવિતામાં પુછાતા એકદમ સહજ સરળ પ્રશ્નો જ કદાચ આ કવિતાને એક ગહનતા બક્ષે છે. જિંદગી – આપણને દરેકને એક ચોક્કસ અવધિ સાથે કુદરત તરફથી મળેલી અમૂલ્ય ભેટ…એક પછી એક દિવસો અને વર્ષો પસાર થતા જાય છે અને જિંદગી તેના અંતિમ લક્ષ્ય તરફ આગળ વધતી જાય છે …અને આપણે હવે આ શેષ વધેલા દિવસોમાં આપણે જિંદગીને “જીવી” લેવી છે કે માત્ર શ્વસી લેવી છે તે નક્કી કરવું માત્ર આપણા હાથમાં છે અને એમાં આ કવિતાના પ્રેરણાત્મક શબ્દો અગત્યનો ભાગ ભજવી શકે છે. 

અર્વાચીન સમયમાં નાના, મોટા સૌને સતત ભવિષ્યની ચિંતા સતાવતી હોય છે. ભવિષ્ય માટેનું આયોજન અને પ્રયોજન કરવું એ કાંઈ અસ્થાને નથી પણ એ આયોજન અને પ્રયોજન કરવામાં, કોઈક અજ્ઞાત લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવા આપણે આપણી “આજ”ની બલિ ચઢાવી દઈએ છીએ. આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે કાલે સવારે શું થવાનું છે તે આપણને કોઈને ખબર નથી અને માત્ર અને માત્ર આ ક્ષણજ આપણી છે પણ આવતી કાલની ચિંતા રૂપી ચીતામાં આપણે આપણી આજને હોમી દઈએ છીએ. “Realize deeply that the present moment is all you ever have. Make the Now the primary focus of your life.”

મહત્વકાંક્ષા રાખવી અને ભવિષ્યના સોનેરી સપના જોવા એ અગત્યનું છે અને તેની પાછળ પુરુષાર્થ કરવો તો જરૂરી જ છે પણ આ મહત્વાકાંક્ષાઓની પાછળ દોડતા દોડતા આપણે એટલા વ્યસ્ત થઇ જઈએ છીએ કે નાની-નાની ખુશીઓ કે જેની જિંદગી દ્વારા છૂટે હાથે લ્હાણી થાય છે તેને માણવાનું સદંતર વિસરી જઈએ છીએ. કોઈક વાર ખરેખર ધોધમાર વરસતા વરસાદમાં ખુલ્લા મને અને ખુલ્લા પગે ભીંજાઈ જોજો, કે પેલા રંગબેરંગી પંતગિયા પાછળ થોડું દોડી જોજો – આવી નાની નાની પળો દ્વારા પ્રસરતી ખુશીઓ કદાચ ઢગલો $$ ખર્ચવાથી પણ નહિ મળે. I love this saying by Mother Teresa. “Never be so busy as not to think of others.” જયારે કોઈને તમારી ખરેખર જરૂર હોય ત્યારે જો તમે “વ્યસ્ત” હોવ તો મારા મતે એ માનવજીવનની સાર્થકતા પર એક પ્રશ્નાર્થ ચિન્હ લાગી જશે  

Pursuing your passions and hobbies can be one way to slow down the pace of this fast life. We need to make deliberate effort to steal the moments from this life which is rushing at speed of light. તો ચાલો આપણે પણ આ કાવ્યમાંથી પ્રેરણા લઈને આપણા જીવનની તેજ રફ્તાર જરા હળવી કરીએ, ચારેકોરનો અને ભીતરનો કોલાહલ જરા ધીમો કરીએ અને “પળે પળે પરમાનંદ” માણતા માણતા હળવે હળવે આ જિંદગીનું સુરીલું ગીત ગણગણીએ. કોને ખબર ક્યારે આ જીવનનું સંગીત શમી જાય…

આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી પ્રેરણાદાયી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૨૮ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આપનું સ્વાગત છે. આ મહિને આપણે પ્રેરણાદાયી કવિતાઓ એટલે કે inspirational poems વિષય પરની  વિવિધ  ભાષાની કવિતાઓને જાણી અને માણી રહ્યા છીએ. ગયા ગુરુવારે ફરી એક વાર અનિવાર્ય સંજોગોના લીધે લેખ મૂકી શકી ન હતી તો તે બદલ માફી ચાહું છું. 

પ્રેરણાદાયી કવિતાઓ એટલે કે inspirational poems આપણા જીવનમાં શું ભાગ ભજવી શકે છે એ મેં જાતે અનુભવ્યું છે.જિંદગીના બદલાયેલા વહેણ સાથે તરવામાં આવા પ્રેરણાદાયી શબ્દો હલેસાની ગરજ સારે છે. અમુક પ્રેરણાદાયી શબ્દોને સહારે મુરઝાઈ ગયેલી જિંદગી ફરી ખીલી ઉઠે છે. અને આજ તો શબ્દોમાં રહેલી શક્તિ છે. Words have energy and power to help, to heal and to humble. અને આવાજ અમુક પ્રેરણાદાયી શબ્દોને કે જે મારા અત્યંત પ્રિય છે તેને આજે મારે તમારી સાથે વહેંચવા છે. 

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત કવિવર શ્રી રબીન્દ્રનાથ ટાગોર રચિત સુપ્રસિદ્ધ કવિતા અર્થાત એકલા ચાલો રે નો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. 1905માં રચાયેલી આ કવિતાનો ભારતની લગભગ દરેક ભાષામાં ભાવાનુવાદ થયેલો છે. શ્રી મહાદેવભાઈ દેસાઈ દ્વારા “તારી હાંક સુણી કોઈ ન આવે…” એ કવિતા રૂપે ગુજરાતીમાં અનુવાદ થયેલો છે. લગભગ બધાજ પ્રખ્યાત ગાયક/ગાયિકાઓ એ આ રચનાની રજુઆત કરી છે અને હિન્દી અને બંગાળી સિનેમામાં પણ આ રચનાની પ્રસ્તુતિ થયેલી છે.  ગુરુદેવની ગૂઢ અને ગહન રચનાઓનો ભાવાનુવાદ કરવાની મારીકોઈજ પાત્રતા નથી પણ છતાંયે અત્રે આ રચનાનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે. 

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન રચાયેલી આ કવિતા મહાત્મા ગાંધીજીની અત્યંત પ્રિય રચના હતી. આ કવિતાની વિશેષતા એ છે કે આ કવિતાનું સ્વરાંકન અને ગાયન પણ ગુરુદેવે પોતે કરેલું હતું. બાઉલ (baul) ઢાળમાં સ્વરબદ્ધ થયેલ આ બંગાળી ગીત/કવિતા  સાંભળતાજ  ભાષાના સીમાડાઓથી પર એક અનોખા જોમ અને જુસ્સાનો અંગેઅંગમાં સંચાર થઇ જાય છે.

“એકલા ચાલો રે..” – કેટલી ગહન અને ફિલસુફી ભરેલા સરળ શબ્દો…મારા, તમારા સૌના જીવનમાં લગભગ એવા સંજોગો ઉભા થતાંજ હોય છે જ્યાં તમારે તમારા ધ્યેય સુધી પહોંચવા એકલાજ આગેકૂચ કરવી પડે છે. And the journey towards our goal is going to be full of obstacles and obstructions. અને ગુરુદેવે એ બધીજ મુશ્કેલીઓ અને વિટંબણાઓને સર કરીને પણ એકલા આગળ વધતા રહેવાની શીખ આપી છે. અને માત્ર એકલા આગળ વધવાનીજ નહિ પણ પોતાના અંતરના અવાજને વાચા આપી અને સ્વયં દીપ બની અજવાળું ફેલાવતા એટલેકે પોતાના કાર્યો અને કર્મોથી ઉજાસ ફેલાવતા આગળ વધવાની શીખ આપી છે.

અને આપણી  જિંદગીની સફર માત્ર અને માત્ર આપણી પોતાની જ છે. કદાચ આપણી સાથે કોઈક થોડો સમય સાથ આપી શકે, કોઈક થોડો સમય ચાલી શકે પણ છેવટે તો આપણેજ આપણી સફર કાપવાની છે. I love this quote by Rumi.” “It’s your road, and yours alone. others may walk it with you, but no one can walk it for you.” હા, એકલા ચાલતા  ચાલતા ક્યારેક પથમાં  આવતી અડચણોથી નાસીપાસ થઇ જઈએ ત્યારે ગુરુદેવના આ જોમ અને જુસ્સા સાથેના શબ્દો યાદ કરી લઈએ તો ફરી પાછા એકલપંડની આ સફર પર આગળ ચાલી શકીએ.  

આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તો પણ આપણે સૌ આ દુનિયામાં એકલા જ આવ્યા અને એકલાજ જવાના…અને આપણી આજુબાજુના આ જે કઈ સબંધો છે તે તો આ શરીરના સબંધો છે બાકી આ અજર અમર અવિનાશી આત્માતો આ સૌ સબંધો થી પર છે અને તેને તો માત્ર પરમાત્મા સાથેજ સબંધ છે. અને આત્માની અનંત ગતિતો એકલપંડે જ હોવાની… 

તો ચાલો આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી પ્રેરણાદાયી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૨૭ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

ઓગસ્ટ મહિનાના પ્રથમ ગુરુવારે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત આપ સૌનું સ્વાગત છે. નવો મહિનો એટલે નવો વિષય. કહેવાય છે કે જિંદગીની દિશા ક્યારે અને કઈ બાજુ ફંટાશે તેની કોઈ ખાતરી કે ગણતરી નથી. સીધી ધારે વહી જતી જિંદગી જયારે અચાનક દિશા બદલે ત્યારે આપણે સૌ માનવસહજ હતપ્રભ થઇ જઈએ છીએ અને એ વખતે કોઈ સાચો માર્ગદર્શક કે પથદર્શક જીવનમાં મળી જાય તો જિંદગીના બદલાયેલા વહેણ સાથે તરવામાં થોડી સરળતા રહે છે. ઘણી વખત શબ્દો પણ માર્ગદર્શકની ગરજ સારે છે. પ્રેરણાદાયી એટલે કે inspirational સાહિત્યમાં પણ જબરજસ્ત શક્તિ રહેલી છે. આ મહિને આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત જુદી જુદી ભાષાઓમાં રચાયેલી inspirational poems અર્થાત પ્રેરણાદાયી કવિતાઓ અને તેમનો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. 

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત પ્રખ્યાત British કવિ William Ernest Henley દ્વારા રચિત સુપ્રસિદ્ધ પ્રેરણાત્મક કવિતા “Invictus” અર્થાત “અજેય…”નો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. તમે મૂળ અંગ્રેજી કવિતા આ લિંક પર માણી શકશો. https://www.familyfriendpoems.com/poem/invictus-by-william-ernest-henley

Invictus જે એક લેટિન શબ્દ છે જેનો અર્થ છે unconquerable or undefeated અર્થાત અજેય. આ રચનાના કવિ છે William Ernest Henley. He was a famous British poet, critic, and editor who in his journals introduced the early work of many of the great English writers of the 1890s. He had one of his legs amputated at the age of 17. He wrote this poem while healing from the amputation.

આપણા સૌના જીવનની ધારામાં અચાનક અને ભયાનક વળાંકો આવતાજ રહે છે. બદલાતા રહેતા સંજોગો અને સમય સાથે વહેતી રહે તેનું નામ જ જીવન. આ અચાનક અને ભયાનક આવ્યા વળાંકોને આવતા રોકી શકવાતો આપણા હાથમાં નથી પણ આ સંજોગોનો સામનો કેવી રીતે આપણે કરીએ છીએ તેના પરથીજ વળાંકો પાર કર્યા  પછીના આપણા જીવનની દશા અને દિશા નક્કી થશે. એવું જ કંઈક કવિએ આ રચનામાં રજુ કર્યું છે. આ કવિતાની દરેક દરેક પંક્તિમાં કવિની નીડર અને નિર્ભય મનોદશા પ્રતીત થાય છે. ગમે તેટલા વિકટ સંજોગોની વચ્ચે પણ પોતાનું ખમીર અકબંધ રાખીને આગળ વધતા રહેવું એનો સંદેશ આ કવિતા આપી જાય છે. છેલ્લી પંક્તિઓમાં કવિ પોતે એક અનોખા આત્મવિશ્વાસથી કહે છે કે તે પોતેજ પોતાની નિયતિના નિર્માતા અને આત્માના વિધાતા છે. 

Adversities એટલેકે મુશ્કેલીઓ તો જીવનનું અવિભાજ્ય અંગ છે. જે રીતે અશ્રુ વગરના નયનોની કલ્પના કરવી અશક્ય છે તે રીતેજ મુશ્કેલીઓ વગરના જીવનની કલ્પના અસ્થાને છે. Albert Einstein said that Adversities introduces to the man himself. આપણા જીવનમાં આવતી મુશ્કેલીઓજ આપણને આપણો સાચો પરિચય કરાવે છે. આપણો અરીસો બનીને આવતી મુશ્કેલીઓજ આપણી આત્મશક્તિઓને ઢંઢોળીને બહાર કાઢે છે. જે રીતે ભરતી અને ઓટ તો આવે અને જાય પણ સૂર્યનો નિરંતર ઉદય થાય જ છે, તે રીતે આપણે પણ જીવનમાં આવતી ભરતી અને ઓટનો હિમંતપૂર્વક સામનો કરી આપણા આત્મવિશ્વાસના તેજ દ્વારા આપણા આત્મા રૂપી સૂર્યનો નિત્ય ઉદય કરવાનોજ છે.

તો ચાલો આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. ફરી મળીશું આવતા અઠવાડિયે એક નવી પ્રેરણાદાયી કવિતા સાથે.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૨૬ “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આપનું સ્વાગત છે. આ મહિને આપણે સ્વતંત્રતા or Freedom  વિષય પરની  વિવિધ  ભાષાની કવિતાઓને જાણી અને માણી રહ્યા છીએ. ગયા ગુરુવારે અનિવાર્ય સંજોગોના લીધે લેખ મૂકી શકી ન હતી તો તે બદલ માફી ચાહું છું. 

સ્વાતંત્ર્ય અને આધિપત્ય – એ આમ તો સિક્કાની બે બાજુ જેવા છે. કોઈના પર આધિપત્ય જમાવવું, તેની સ્વતંત્રતા હણી લેવી એ કદાચ બળ-સામર્થ્યની નિશાની હોઈ શકે પણ કોઈને સ્વત્રંતા બક્ષવી એ અવશ્ય કરુણા-સામર્થ્યની નિશાની છે. ઇતિહાસ પર નજર કરીએ તો દરેક દેશે પોતાના સ્વાતંત્ર્ય માટે ખુબ મોટી કુરબાની આપેલી છે. આપણો ભારત દેશ પણ તેમાંથી બાકાત નથી. 

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત ભારતના the Nightingale of India તરીકે જાણીતા શ્રીમતી સરોજિની નાયડુ  દ્વારા ભારતની સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ દરમિયાન અંગ્રેજીમાં રચાયેલી રચના “The Broken Wing” અર્થાત “ખંડિત પાંખો”  નો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. મૂળ અંગ્રેજી રચના તમે  આ લિંક પર વાંચી શકશો. http://www.readingbifrost.com/poem-of-the-week-from-the-broken-wing-by-sarojini-naidu/

 

શ્રીમતી સરોજિની નાયડુને કોઈ ઔપચારિક પરિચયની તો જરૂર જ ક્યાં છે? ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સેનાની તરીકે રહી ચૂકેલા શ્રીમતી નાયડુ એક ઉચ્ચ કક્ષાના લેખિકા અને કવિયત્રી પણ હતા. આ રચના તેમના The Broken Wing નામના 65 કાવ્યોના કાવ્ય સંગ્રહમાંની એક રચના છે જેનું શીર્ષક પણ The Broken Wing છે. એક આઝાદ ભારતની અમર આશાની જ્યોત પ્રજવલિત કરતી પ્રશ્ન અને જવાબના માળખામાં રચાયેલી આ રચનામાં અંગ્રેજોની ગુલામી હેઠળ રહેલ ભારતમાતાને એક ખંડિત પાંખ વાળા પક્ષીનું રૂપક આપી રજુ કરેલી છે. 

અંગ્રેજોની ગુલામી હેઠળના ભારતમાં જયારે સ્વત્રંતા મેળવવાનો જુવાળ ફેલાયેલો હતો, જયારે વર્ષોની ગુલામી પછી સ્વતંત્રતા ના પડઘમ વાગવા લાગ્યા હતા, એક લાંબી પાનખર પછી સ્વત્રંતાની વસંતનો સોનેરી સુરજ ઉગવાનો હતો ત્યારે કવિયત્રી ભારતમા ને એટલે કે ભારતની પ્રજાને પ્રશ્ન પૂછે છે કે હવે તો સ્વતંત્રતાની વસંત ઢૂંકડી છે તો શા માટે પંખી ની પાંખ હજી ખંડિત પ્રતિત થાય છે. અને વર્ષો સુધી ગુલામીની જંજીર થી ઘાયલ થતી ભારતમાતા તેનો ઉત્તર આપે છે. ઉત્તરમાં ભારતમાતાનો  phoenix birdની જેમ રાખમાંથી ફરી ઉઠવાનો જોમ, જુસ્સો કવિયત્રીએ આલેખ્યા છે. 

ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ દરમિયાન અનેક કવિ/લેખક  અને કવિયત્રીઓ/લેખિકાઓએ પોતાની ક્લમ દ્વારા પોતાનું અભૂતપૂર્વ યોગદાન આપ્યું અને આવી અનેક શ્રેષ્ટ રચનાઓનું સર્જન થયું. જન સમુદાયનો જુસ્સો, જોમ કપરી ગુલામીમાં ટકાવી રાખવો એ કઈ નાની સુની વાત નથી.

સ્વતંત્ર ભારતમાં  જન્મેલા દરેક વ્યક્તિએ તેમના જીવનકાળ દરિમયાન ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ વિષે વાંચ્યું હશે, જાણ્યું હશે પણ જે પેઢી અંગ્રેજોની ગુલામી હેઠળના ભારતમાં જીવતી હતી તેમને જેટલી સ્વતંત્રતાની કિંમત હતી તેટલી કદાચ તેમના પછીની પેઢીઓને નહિ હોય.  કપરી કુરબાની પછી મળેલી આ સ્વતંત્રતા માટે સર્વે સ્વતંત્રતા સેનાનીઓને વંદન સાથે આજે મારી કલમને વિરામ આપું છું. આવતા અઠવાડિયે એક નવા વિષય સાથે ફરી મળીશું.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

–    અલ્પા શાહ

૨૫,”જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આપનું સ્વાગત છે. આ મહિને આપણે સ્વતંત્રતા or Freedom  વિષય પરની  વિવિધ  ભાષાની કવિતાઓને જાણી અને માણી રહ્યા છીએ. 

કહેવાય છે કે સમય, સબંધ અને સ્વતંત્રતાની સાચી કિંમત જયારે આપણે તેને ગુમાવી દઈએ ત્યારેજ સમજાય છે.સ્વતંત્રતાની સાચી કિંમત એક બંદિવાન સિવાય કોઈ ન સમજી શકે.આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળા અંતર્ગત એક કેદી દ્વારા રચાયેલી ખુબ પ્રાચીન રચનાને જાણીશું અને તેનો ભાવાનુવાદ માણીશું. આ એક એવો બંદિવાન છે જે માત્ર શરીરથી બંધન અનુભવે છે પણ મન અને આત્માથી તો સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા અનુભવે છે.

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત Madame Guyon દ્વારા રચાયેલી રચના Freedom of Heart & Mind Poem અર્થાત “આતમની સ્વતંત્રતા” નો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. આમતો આ મૂળ રચના ફ્રેન્ચમાં લખાયેલી હોવી જોઈએ પણ તેનું આ લિંક પર વાંચી શકશો. https://susansbooksandgifts.com/2012/04/21/madame-guyon-1717-freedom-of-heart-mind-poem-on-freedom-of-soul-regardless-of-circumstances-april-2012/

Madam Guyon was a French Roman Catholic mystic and a writer. She was a central figure in the theology in 17^th century France. Madame Guyon was imprisoned from 1688-1698.  She had spent four years in solitary confinement for her beliefs, in the Bastille, holding a reputation of being the most horrible prison on earth.  One condition of her release was that she had to sign she would never reveal what happened to her in the dungeons.  She wrote this poem while she was imprisoned in the prison in Bastille.

આ રચનામાં કવિયત્રી એક પંખીનું રૂપક આપીને પોતાની આપવીતી રજુ કરે છે. આ કવિતામાં મને કવિયત્રીના બે ભાવાત્મક નિરૂપણ ખુબ સ્પર્શી ગયા. એક તો કવિયત્રી પોતે કેદખાનામાં કેદ થયેલ છે છતાંયે પોતાને કેદ કરનાર માટે અંતઃકરણ પૂર્વક પ્રાર્થના કરે છે. આ વૈચારિક સમજ ખુબ ઉચ્ચ કક્ષાની માનસિક અને આધ્યાત્મિક અવસ્થા પ્રતીત કરે છે. સ્થિતપ્રજ્ઞતાની આ અવસ્થા નું સમર્થન ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ  પણ શ્રીમદ ભગવદગીતામાં આ શ્લોક દ્વારા આપેલ છે.  

सम: शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयो: |
शीतोष्णसुखदु:खेषु सम: सङ्गविवर्जित: || 18||
तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् |
अनिकेत: स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नर: || 19||

આ કાવ્યમાં, કવિયત્રીનું માત્ર શરીર જ  કેદખાનામાં છે બાકી તેના મન અને આત્મા તો સ્વતંત્રતાપૂર્વક વિહરી અને વિચરી શકવા સમર્થ છે. આમ પણ આત્માને અને મનને ક્યાં કોઈ સરહદ કે સીમાડા નદી શકે છે. આત્માતો અજરામર અવિનાશી અને અવિચલ છે અને આપણું મન એ આત્માની પરછાઇ સમાન છે જે ક્યારેય કોઈ જંજીરોથી કે પિંજરામાં બંધાઈ શકેજ નહિ. આ આત્મા અને મનથી સ્વતંત્ર હોવું એજ કદાચ ખરી સ્વતંત્રતા છે. બાકી તો આપણી આસપાસ એવા ઘણા ઘણા દાખલા જોવા મળશે કે જેમાં વ્યક્તિ તનથી તદ્દન મુક્ત અને સ્વતંત્ર હોય પણ મન, વિચાર અને આત્માથી પરતંત્ર હોય અર્થાત કોઈક બીજાના વિચારો પર તેમની વિચારધારા ચાલતી હોય. As per Paramhansa Yogananda, “Freedom means the power to act by soul guidance, not by the compulsions of desires and habits and other external factors. Obeying the ego leads to bondage; obeying the soul brings liberation. અર્થાત આપણે આપણા અંતર્મનનો અવાજ સાંભળી અંતરાત્માની વિચારધારા પર ચાલવામાંજ ખરી સ્વતંત્રતાનો અનુભવ કરી શકીએ છીએ. 

તો ચાલો આ કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા આજે મારી કલમને વિરામ આપું છું.આવતા અઠવાડિયે આજ વિષય પરની એક બીજી  કવિતા સાથે ફરી મળીશું.તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે…

–અલ્પા શાહ

૨૪,”જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” – અલ્પા શાહ

વૈશ્વિક કવિતાના ભાવવિશ્વમાં એક સફર…

નમસ્કાર મિત્રો,

“જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” લેખમાળામાં આપનું સ્વાગત છે. આ મહિને આપણે સ્વતંત્રતા or Freedom  વિષય પરની  વિવિધ  ભાષાની કવિતાઓને જાણવા અને માણવાના છીએ.

સ્વતંત્રતાની કોઈ કિંમત આંકી શકાય નહિ. મહદઅંશે આપણે સૌ સર્વ પ્રકારની સ્વતંત્રતાનીજ ખેવના રાખતા હોઈએ છીએ – ખાસ કરીને વૈચારિક સ્વતંત્રતાની. પણ સ્થળ, સમય અને સંજોગો અનુસાર જીવન આપણને એટલે કે આપણી વૈચારિક સ્વતંત્રતાને કદાચ કોઈ સોનાના પિંજરની દીવાલોમાં કેદ કરી લે તો લાંબા ગાળે આપણે એ સોનાના પિંજરનેજ સ્વર્ગ માનવા લાગીએ છીએ. સોનાના પિંજરની સલામતીને સ્વર્ગ માનવામાં કશું ખોટું પણ નથી. It is human psychology. Our mindset will be molded according to our surroundings and circumstances. આ સંજોગોમાં ક્યારેક ક્યારેક આપણી અંદર એક અવાજ પણ ઉઠે છે – આપણી સ્વતંત્રતાને પોકારતો, અને આપણી ભીતર આપણી સાથેનો એક સંવાદ રચાય છે. 

આજે આપણે “જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” અંતર્ગત આવોજ એક સંવાદ રજુ કરતી બંગાળી રચના નો ભાવાનુવાદ જાણીશું અને માણીશું. કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર દ્વારા રચાયેલી આ રચના રબીન્દ્રસંગીતની એક સુપ્રસિદ્ધ રચનાઓમાંની એક છે. જેનું શીર્ષક છે খাঁচার পাখি বনের পাখি અથવા “પિંજર પંખી,મુક્ત પંખી…”. ગુરુદેવની ગૂઢ અને ગહન રચનાઓનો ભાવાનુવાદ કરવાની મારી કોઈજ પાત્રતા નથી પણ છતાંયે અત્રે આ રચનાનો ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે.

1892માં રચાયેલી આ નૃત્યગીત રચનામાં ગુરુદેવે પંખીઓને રૂપક તરીકે સ્થાપીને જીવનની ખુબ ગહન ફિલસુફી રજુ કરી છે. મુક્ત ગગને ઉડતું પંખી એક વખત સોનાના પિંજરની સલામતી વચ્ચે ચહેકતા પંખીના પિંજર પાસે આવે છે અને રચાય છે એક અનેરો સંવાદ. બને પોતપોતાના મનોભાવો અને વિચારોને સંવાદમાં રજુ કરે છે. આમતો બેઉ પંખી બાજુ બાજુમાં જ છે પણ વચ્ચે સોનાના પિંજરની દીવાલ ચણાયેલી છે. કવિ શ્રી સુરેશ દલાલ કહે તેમ “આમ તો આપણે સાવ લગોલગ, આમ અલગ અલગ”.  

અહીં ભલે ગુરુદેવે બે અલગ અલગ પંખીઓના રૂપક આપ્યા હોય, પણ ગૂઢાર્થમાં જોઈએ તો આપણે સૌ જીવનનમાં અનેક પડાવો પર આપણા આંતરમનથી આવી રીતે બે ભાગમાં વહેંચાયેલ હોઈએ છીએ. આપણો એક ભાગ મુક્ત સ્વતંત્ર રીતે વિહરવા માટે પોકારતો હોય છે.કોઈ બીબાઢાળ ઢાંચામાં ઢળવાને બદલે પોતાની રીતે નવો ચીલો ચાતરવા ઝંખતો હોય  છે. તો બીજી બાજુ, આપણુ મન એક proven path પર સલામતીપૂર્વક ચાલી ,એક સુરક્ષિત દાયરામાં રહેવાની ઈચ્છા ધરાવતું હોય છે. There is an independently moving entity within our nature, which is intolerant to bondage while there is another entity within us which prefers safety and security within caged walls. અને આપણું મન મુક્તિ કે પિંજર એ બેઉ વચ્ચેની કશ્મકશમાં ઝોલા ખાતું રહે છે. પણ સદૈવ સ્વતંત્ર વિહાર અને સુરક્ષિત સલામતી એ બંને એક સિક્કાની બે બાજુ જેવા છે. “આમ તો આપણે સાવ લગોલગ, આમ અલગ અલગ”ની જેમ. તેઓ એક હોવા છતાં પણ અલગ અલગ રહેવાજ સર્જાયેલા હોય છે. આપણી અંદર રહેલા આ બે પંખીઓને એકાકાર થવું હોય છે પણ વૈચારિક ભેદ તેમને અલગ અલગ રાખે છે. અહીં કોઈ માર્ગ સાચો કે ખોટો નથી. સ્થળ, સમય અને સંજોગો અનુસાર,આપણે એક માર્ગની પસંદગી કરી નિર્ણયો લેતા હોઈએ છીએ. કશ્મકશમાં થી પસાર થતા દિવસોનું નામજ જિંદગી…

તો ચાલો આ કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા આજે મારી કલમને વિરામ આપું છું.આવતા અઠવાડિયે આજ વિષય પરની એક બીજી  કવિતા સાથે ફરી મળીશું. તમારા માર્ગદર્શન અનેઅભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

– અલ્પા શાહ