ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૨૧: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક ખુબ પ્રખ્યાત રચનાને જાણીએ અને માણીએ. “ગીતબિતાન” ની રચનાઓ થકી ગુરુદેવે આપણને માનવજીવનની સંવેદનાઓના મેઘધનુષનો પરિચય કરાવી રહ્યા છે. અત્યાર સુધી આપણે ગુરુદેવની પૂજા અને પ્રેમ વિભાગમાં વર્ગીકૃત થયેલી રચનાઓને માણી. ગુરુદેવે માનવજીવનને સ્પર્શતા લગભગ બધાજ પાસાઓને તેમની રચનાઓ થકી આવરી લીધેલ છે. તો, ચાલો, હવે આપણે ગુરુદેવની સ્વદેશ અને પ્રકૃતિ વિભાગમાં વર્ગીકૃત થયેલી ચૂંટેલી રચનાઓને જાણીશું અને માણીશું.

15મી ઓગસ્ટ એટલે કે ભારતનો સ્વાતંત્ર્ય દિવસ હવે હાથવેંતમાં છે અને દેશભક્તિનો જુવાળ ચરમસીમા પર છે. આ વખતે તો આઝાદીનો અમૃતમહોત્સવ ઉજવવાનો ઉલ્લાસ કાંઇક અનોખો છે. આ ઉલ્લાસ અને જુસ્સામાં ઉમેરો કરતી એક ખુબ પ્રખ્યાત પ્રસંગોચિત રચનાને આજે જાણીએ અને માણીએ. 1905માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે যদি তোর ডাক শুনে (Jodi Tor Dak Shune) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “એકલો ચાલ…  ”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે બાઉલ ઢાળમાં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે 

આ કવિતાનો ભારતની લગભગ દરેક ભાષામાં ભાવાનુવાદ થયેલો છે. શ્રી મહાદેવભાઈ દેસાઈ દ્વારા “તારી હાંક સુણી કોઈ ન આવે…” એ કવિતા રૂપે ગુજરાતીમાં અનુવાદ થયેલો છે. લગભગ બધાજ પ્રખ્યાત ગાયક/ગાયિકાઓ એ આ રચનાની રજુઆત કરી છે અને હિન્દી અને બંગાળી સિનેમામાં પણ આ રચનાની પ્રસ્તુતિ થયેલી છે.  ગુરુદેવની ગૂઢ અને ગહન રચનાઓનો ભાવાનુવાદ કરવાની મારી કોઈજ પાત્રતા નથી પણ છતાંયે અત્રે આ રચનાનો ભાવાનુવાદકરવાનો નમ્ર પ્રયાસ કરેલો છે. 

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન રચાયેલી આ કવિતા મહાત્મા ગાંધીજીની અત્યંત પ્રિય રચના હતી.  બાઉલ (baul) ઢાળમાં સ્વરબદ્ધ થયેલ આ બંગાળી ગીત/કવિતા  સાંભળતા જ  ભાષાના સીમાડાઓથી પર એક અનોખા જોમ અને જુસ્સાનો અંગેઅંગમાં સંચાર થઇ જાય છે.

“એકલો ચાલ…  ” – કેટલી ગહન અને ફિલસુફી ભરેલા સરળ શબ્દો…મારા, તમારા, સૌના જીવનમાં લગભગ એવા સંજોગો ઉભા થતાંજ હોય છે જ્યાં તમારે તમારા ધ્યેય સુધી પહોંચવા એકલાજ આગેકૂચ કરવી પડે છે. And the journey towards our goal is going to be full of obstacles and obstructions. ગુરુદેવે એ બધીજ મુશ્કેલીઓ અને વિટંબણાઓને સર કરીને પણ એકલા આગળ વધતા રહેવાની શીખ આપી છે. અને માત્ર એકલા આગળ વધવાનીજ નહિ પણ પોતાના અંતરના અવાજને વાચા આપી અને સ્વયં દીપ બની અજવાળું ફેલાવતા એટલેકે પોતાના કાર્યો અને કર્મોથી ઉજાસ ફેલાવતા આગળ વધવાની શીખ આપી છે.

આપણી  જિંદગીની સફર માત્ર અને માત્ર આપણી પોતાની જ છે. કદાચ આપણી સાથે કોઈક થોડો સમય સાથ આપી શકે, કોઈક થોડો સમય ચાલી શકે પણ છેવટે તો આપણેજ આપણી સફર કાપવાની છે. I love this quote by Rumi.” “It’s your road, and yours alone. others may walk it with you, but no one can walk it for you.” હા, એકલા ચાલતા  ચાલતા ક્યારેક પથમાં  આવતી અડચણોથી નાસીપાસ થઇ જઈએ ત્યારે ગુરુદેવના આ જોમ અને જુસ્સા સાથેના શબ્દો યાદ કરી લઈએ તો ફરી પાછા એકલપંડની આ સફર પર આગળ ચાલી શકીએ.  

આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તો પણ આપણે સૌ આ દુનિયામાં એકલા જ આવ્યા અને એકલાજ જવાના…અને આપણી આજુબાજુના આ જે કઈ સબંધો છે તે તો આ શરીરના સબંધો છે બાકી આ અજર અમર અવિનાશી આત્માતો આ સૌ સબંધોથી પર છે અને તેને તો માત્ર પરમાત્મા સાથેજ સબંધ છે. અને આત્માની અનંત ગતિતો એકલપંડે જ હોવાની…  

તો ચાલો, આજે હું આ પ્રેરણાદાયી કવિતાના હાર્દને મમળાવતા મમળાવતા મારી કલમને વિરામ આપું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૨૦: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

                           “ગીતબિતાન”ની રચનાઓ થકી ગુરુદેવે આપણને માનવજીવનની સંવેદનાઓના મેઘધનુષનો પરિચય તો  કરાવી જ રહ્યા છે. પણ સાથે સાથે તેમની આધ્યાત્મિકતાના જુદા જુદા પરિમાણો પણ આપણી સામે ફલિત થઇ રહ્યા છે. ગુરુદેવે તેમની રચનાઓ થકી એ પરમશક્તિને અલગ અલગ દ્રષ્ટિએ નવાજી છે અને અલગ અલગ ભાવથી સજાવી છે. આ રચનાઓમાં ક્યારેક કવિવર સંપૂર્ણ સમર્પણ દ્વારા પોતાને વહાવી દે છે તો ક્યારેક એક દીન યાચક બની એ પરમચેતના પાસે પોતાના અસ્તિત્વને નિજમાં સમાવી લેવાની યાચના કરે છે. આવાજ યાચક ભાવને રજુ કરતી એક   સુંદર પ્રાર્થનાને આજે આપણે જાણીશુંઅને માણીશું. 1912માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે প্রাণ ভরিয়ে তৃষা হরিয়ে(Prano Bhoriye, Trisha horiye) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આપો મને …”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ખમાજમાં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારાઆપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.    

કેટલો સરળ અને સહજ ભાવ! કવિવર અહીં એક દીન અને નમ્ર બનીને પ્રભુ પાસે યાચના કરે છે. અહીં પ્રભુ પાસે કવિવર કોઈ લૌકિક માંગણી ન કરતા, પોતાના મન, દ્રષ્ટિ, બુદ્ધિ, આત્મા અને જીવનને ઉન્નત કરવાની યાચના કરે છે. એ દિવ્ય ચેતનાના સતત સાંનિધ્ય અને સામિપ્યની યાચના કરે છે.  જયારે કવિવર 1912માં “City of Glasgow” નામની સ્ટીમરમાં બેસીને વિદેશયાત્રા કરી રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે જયારે ક્ષિતિજે આકાશને દરિયાનો સ્પર્શ કરતા નિહાળ્યું ત્યારે તેમના મનમાં આ રચનાના બીજ રોપાયા હતા. 

દીનતા અને નમ્રતાએ પ્રભુને પામવાની સીડીના પ્રથમ બે પગથિયાં છે. આ રચનામાં કવિવરે અલગ અલગ રીતે દિવ્યશક્તિનો  સતત સંગ પામવાની જ યાચના કરી છે. આમતો રચનાની પ્રત્યેક પંક્તિઓમાં એ દિવ્યશક્તિના સંગની સતત ઝંખના પ્રગટ થાય છે, પણ મને પ્રભુના પ્રેમના પ્રવાહમાં “હું”ને વહાવી દેવાની જે યાચના કરી છે તે સૌથી વધુ સ્પર્શી ગઈ. આ “હું” એટલેકે આપણી અંદર રહેલો અહંકાર – મહદઅંશે જીવનની મોટા ભાગની સમસ્યાનું મૂળ હોય છે. આ “હું” એટલેકે EGO – the three-letter word carrying the weight of most problems of the life. મારા મતે તો આપણા વ્યવહારમાં જ્યાં જ્યાં  “હું”, “મારું” અને “મને”નું પલ્લું ભારે બને ત્યારે સમજવું કે આપણે એ વખતે અહંકારના સકંજામાં આવી રહ્યા છીએ. શ્રીમદ ભગવદ્ગીતામાં તો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે જયારે તમે તમારી જાતને આ શરીર થકી ઓળખો છો એ પણ એક અહંકાર છે કારણકે આ શરીર તો એક વસ્ત્ર સમાન છે જે હાલ પૂરતું આ આત્માએ ધારણ કર્યું છે…. પ્રભુ કૃપા થાય અને તેમના પ્રેમના પ્રચંડ પ્રવાહના પૂરમાં જો આ “હું” વહી જાય ત્યારેજ કદાચ સાચું દીનત્વ પ્રાપ્ત થાય…

તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૯: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

જેમ જેમ હું “ગીતબિતાન”માં રહેલી રચનાઓને વધુ નજદીકથી સમજવાનો પ્રયત્ન કરું છું, તેમ તેમ મને ગુરુદેવની સંવેદનાઓ સાથે સાથે તેમના વિશાળ અસ્તિત્વના ફલકનો પણ પરિચય થઇ રહ્યો છે. જીવનના કેટલાય અનુભવો અને ઉતાર-ચઢાવ  પછી આટલી સહજતા અને સંવેદનશીલતા સાથે કવિવરે તેમના અંતરની ભાવનાઓને શબ્દોમાં વહાવી હશે. ગુરુદેવનું કોમળ ઋજુ હૃદય આધ્યાત્મિકતાના રંગે રંગાયેલું હતું અને આ આધ્યાત્મિકતાનો અજવાસ  તેમની અનેકાનેક રચનાઓમાં અને ખાસ કરીને તેમણે રચેલી પ્રાર્થનામાં સ્પષ્ટપણે પ્રગટ થાય છે. આજે આપણે આવી જ એક સુંદર પ્રાર્થનાને જાણીશું અને માણીશું. 1914માં રચાયેલીઆ રચનાનું શીર્ષક છે আগুনের পরশমণি (Aguner poroshmoni) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષકછે “નિર્મળ કરો…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ગૌડ-સારંગમાં  કર્યુંછે અને તેને દાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે.  મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપેભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.    

કેટલો સુંદર ભાવ! અહીં પ્રભુ પાસે કવિવર કોઈ લૌકિક માંગણી ન કરતા, પોતાના મન, દ્રષ્ટિ, બુદ્ધિ, આત્મા અને જીવન અને પોતાનું સર્વસ્વ નિર્મળ કરવાની યાચના શબ્દો દ્વારા વહેતી મૂકે છે. આફતોના અગ્નિને પણ અવસર ગણાવતી આ રચનામાં, જેમ અગ્નિમાં તપીને સોનુ શુદ્ધ થાય તેમ પોતાના જીવનને આફતોના અગ્નિ દ્વારા તપાવી શુદ્ધ કરવાની પ્રાર્થના કવિવરે આ રચનામાં કરેલ છે. આ રચનાની ગણતરી રબીન્દ્રસંગીત ની  એક અતિ પ્રખ્યાત રચનામાં થાય છે. કવિવરે પોતે તો આ રચના પ્રથમવાર માઘ-ઉત્સવના ઉત્સવની ઉજવણી વખતે રજુ કરેલ હતી. કવિવર એવું દ્રઢપણે માનતા શુદ્ધત્વની યાચના જીવનના અંતે નહિ પણ જીવનકાળ દરમિયાન કરવામાં જ જીવની સાર્થકતા છે.

      શુદ્ધત્વ, નિર્મળતા, purification. અણીશુદ્ધ પરમાત્મા એ શુદ્ધત્વની પરમ પરાકાષ્ટા છે. દરેક જીવ જયારે જન્મે ત્યારે એ પરમાત્માના અંશ લેખે તેટલોજ શુદ્ધ હોય છે…જયારે બાળક જન્મે ત્યારે તેનું મન, બુદ્ધિ, દ્રષ્ટિ, આત્મા એ કેવું પારદર્શક અને શુદ્ધ હોય છે અને એટલેજ આપણે નાના અબુધ બાળકને ભગવાનનું સ્વરૂપ માનીએ છીએ. જ્યાં સુધી બાળકમાં “મારું”-“તારું”ની સમજ ના આવે ત્યારે તેનું સર્વસ્વ અણીશુદ્ધ હોય છે પણ ધીમે ધીમે એમાં માનવસહજ મલિનતા વધતે કે ઓછે અંશે પ્રવેશતી જાય છે. માયાના આવરણોમાં ધીમે ધીમે લપટાતો જાય છે. જીવનની ધારામાં વહેતા વહેતા, જીવનની પછડાટોમાં વળોટાતા વળોટાતા જીવનના અમુક મુકામે આ શુદ્ધત્વને પામવાની ઈચ્છા ફરી એક વાર પ્રબળ બને છે. અને શ્રીમદ્દ ભગવદ્ ગીતાના  નીચેના શ્લોકમાં કહેવાયું છે તેમ, યોગીની જેમ માયામાંથી મુક્ત (detached) થઇ મન, બુદ્ધિ, શરીર અને ઇન્દ્રિયોથી કર્મ કરવાથી  શુધ્ધત્વની પ્રાપ્તિ તરફ ગતિ શક્ય બને છે.

कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि |
योगिन: कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये || 11||

આ શુદ્ધત્વ તરફની યાત્રાની યાચનાજ કવિવરે આ પ્રાર્થનામાં કરી છે અને જે હરિકૃપા થકીજ પામી શકાય.  As I end this article, my sincerest prayer to the Almighty is to purify this life of mine, to clarify this life of mine and to simplify this life of mine.  તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવો નીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૮: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

આપણે જાણીએ છીએ તેમ કવિવરની કવિતાઓ આધ્યાત્મિકતાના આધાર પર રચાયેલી હતી. પ્રકૃતિ અને પરમેશ્વરને સતત કેન્દ્રમાં રાખીને જીવન પસાર કરનાર કવિવરની રચનાઓમાં પરમેશ્વર પરત્વેની આસક્તિની સાથે સાથે શરણાગતિનો ભાવ પણ સ્પષ્ટ પણે ફલિત થાય છે. કવિવરની પૂજા પારજોયની લગભગ મોટાભાગની રચનાઓમાં દીનતાના ભાવ સાથે કવિવર પરમેશ્વરના સતત  સામીપ્યની ઝંખના કરે છે. આ રચનાઓમાં માનવસહજ સ્વભાવની પોતાની વક્રતાઓની કબૂલાત કરવામાં કવિવર ક્યારેય અચકાયા નથી. આવીજ એક દીનતા અને નમ્રતાના ભાવ સાથે પ્રભુના સતત સાંનિધ્યની પ્રાર્થના કરતી એક રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1901માં રચાયેલીઆ રચનાનું શીર્ષક છે যদি এ আমার হৃদয়দুয়ার  (jadi e amar hridayduyar) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “હરિવર, હાથ મારો સદા…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ કાફીમાં  કર્યું છે અને તેને ઝપતાલ  દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. આ રચનાનીબંગાળી પંક્તિઓની ગોઠવણ  કવિવરે શાસ્ત્રીય સંગીતની દ્રુપદ શૈલી પ્રમાણેકરી છે.  મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારાઆપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.

ગુરુદેવની પૂજા પારજોયની દરેક રચનામાં તેમના હૃદયની પારદર્શિતા (transparency) ના દર્શન થાય છે. ખુબ સરળ શબ્દોમાં હરિવર સાથેની એક નિખાલસ પ્રાર્થના આ રચનામાં રજુ કરેલ છે.આ પ્રાર્થના, તેમનો અને તેમની અંતરમાં રહેલ પરમાત્મા વચ્ચે છે. તેઓ અહંકારનો અંચળો બાજુમાં મૂકીને પોતાનામાં રહેલી માનવ સહજ વક્રતાઓને સહજ રીતે સ્વીકારે છે અને એક દ્રઢ વિશ્વાસ સાથે પ્રભુને પોતાનો સાથ ન છોડવા વિનંતી કરે છે.  

આવી જ કોઈક  અરજી  કદાચ હું, તમે, આપણે સૌ – આપણામાં રહેલા પરમાત્મા સાથે કરતા હોઈશું, આવી જ કોઈક પ્રાર્થના આપણે સૌ પણ આપણી આસ્થા, શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ પ્રમાણે આપણા ઈષ્ટને કરતા હોઈશું. પરમાત્માનો પ્રેમતો સમગ્ર સૃષ્ટિ માટે એક સમાન અને અનંત છે તેની પ્રતીતિ આપણે ક્ષણે ક્ષણે કરી રહ્યા છીએ.

कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवतिના નાતે પરમાત્માતો આપણા સર્વ અપરાધોની પર જઈને આપણને સ્વીકારવા તૈયાર છે. આપણે પરમાત્માને જે પ્રમાણે સાદ કરીશું તેવો અને તેટલો પ્રતિસાદ આપણને સાપંડશે. શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતામાં પણ ભગવાને કહ્યું છે કે 

 ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् |

मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश:

અર્થાત પ્રત્યેક જીવ જે રીતે મને સાધશે તેજ રીતે હું પણ તેમને માટે હાજર થઈશ. જો આપણે મોહ, મદ અને અહંકારનો અંચળો ઓઢીને પ્રભુને બોદો સાદ કરીશું તો પ્રભુ પણ બોદો પ્રતિસાદ આપશે. પણ જો આપણે સ્વચ્છ અને ખુલ્લા મન અને હૃદયથી પ્રભુને પોકારીશું તો પ્રભુ પણ ખુલ્લા હાથે આપણને આલિંગન આપવા દોડી આવશે…નરસિંહ મહેતા અને મીરાંબાઈના જીવન ચરિત્ર આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે અને એટલેજ કદાચ નરસિંહ મેહતાએ આ સુપ્રસિદ્ધ પદમાં લખ્યું છે કે 

પ્રાણ થકી મુને વૈષ્ણવ વા’લા, અહર્નિશ એને ધ્યાવું રે;

જપ તપ તીરથ વૈકુંઠ પદ મેલી, ભક્ત બોલાવે ત્યાં જાવું રે…

તો ચાલો, આજે આ રચનામાં કવિવરે પરમાત્માને કરેલી પ્રાર્થનાનું ચિંતન કરતાં કરતાં  હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૭: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન… 

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળવધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

કવિવરે તેમની રચનાઓમાં માનવ મનની દરેક સ્તિથિ અને સંવેદનાઓને આવરી લીધેલા છે અને આ મન:સ્તિથિનું આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ મૂલ્યાંકન કરેલું છે. કવિવરનું બાળપણ વેદ-ઉપનિષદના સાનિધ્યમાં વીત્યું હતું. તેમના પિતાશ્રી દેવેન્દ્રનાથ  ઉપનિષદના પ્રખર અભ્યાસી હતા. તેઓ દ્રઢપણે માનતા કે आनन्दरूपामृतं जाद्विभाति એટલેકે આનંદરૂપી અમૃત સતત વહે છે જે પ્રત્યેક આત્માની સર્જનાત્મક ચેતનાનો સ્ત્રોત છે. ગુરુદેવ પર પણ આ વિચારધારાનો ગહન પ્રભાવ હતો. आनन्दरूपामृतं जाद्विभाति એટલેકે આનંદરૂપી અમૃત સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં સતત વહે છે જે પ્રત્યેક આત્માની સર્જનાત્મક ચેતનાનો સ્ત્રોત છે. ગુરુદેવ પર પણ આ વિચારધારાનો ગહન પ્રભાવ હતો. તેમની અનેક રચનાઓમાં નિરંતર વહેતી આનંદધારા  એટલેકે stream of bliss or joy ના મહિમાને ઉજાગર કરેલ છે. 

આ આનંદધારાનો અજવાસ ફેલાવતી એક અતિ પ્રખ્યાત રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1894માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે আনন্দধারা বহিছে ভুবনে (aanadodhara bohiche bhubone) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આનંદધારે…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ મિશ્ર માલકૌંસમાં  કર્યું છે અને તેને ત્રિતાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. આ રચનાની બંગાળી પંક્તિઓની ગોઠવણ  કવિવરે શાસ્ત્રીય સંગીતની દ્રુપદ શૈલી પ્રમાણે કરી છે જેમાં ચાર ટુંક (parts)નો સમાવેશ થાય છે. સ્થાયી, અંતરા, સંચરી અને આભોગ. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્ય સ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.

આનંદધારા એટલે કે eternal flow of bliss or joy. કવિવર આ અતિ પ્રિય રચનામાં આપણને સૌને અવિરતપણે વહેતી આ અનંત આનંદધારામાં ભીંજાવાનું આહવાન કરે છે. પરમ દિવ્ય શક્તિ એ આપણી આસપાસ તેમની અગણિત કૃપા રૂપે સમગ્ર પ્રકૃતિની અને સમગ્ર જીવશ્રુષ્ટિની લ્હાણી કરી છે જે એક આનંદધારા નથી તો બીજું શું છે? અને એવાજ ભાવ કવિવરે આ રચનામાં વહેતા મૂક્યા છે. મોટેભાગે આપણે આપણી વિચારોની જંજાળમાં એવા અટવાયેલા હોઈએ છીએ કે આખું જીવન પસાર થઇ જાય પણ આપણે આ આનંદધારામાં ભીંજાયા વગરના કોરાધાકોર રહી જઈએ છીએ…

વૈદિક વિચારધારા પ્રમાણે આત્માની મૂળભૂત સ્તિથિ સત-ચિત્ત-આનંદની છે. અહીં, સત એટલે પરમ સત્ય (eternal truth), ચિત્ત એટલે ચૈતન્ય (consciousness or awareness) અને આનંદ એટલેકે bliss or joy. સત-ચિત્ત-આનંદની વિચારધારા ઉપનિષદના કેન્દ્રસ્થાને છે. એ દિવ્યશક્તિ કે પરમ ચૈતન્ય જે સત-ચિત્ત-આનંદનો સ્તોત્ર છે અને આપણા સૌનો આત્મા એ પરમ આત્માનો જ અંશ છે. Our soul is part and parcel of that super soul. અને એ સદ્દચિદાનંદ સ્વરૂપ પરમ ચૈતન્યની કૃપા આપણી આસપાસ વહેતી જ રહે છે. આપણી અજ્ઞાનતા(ignorance)ના પડળ હેઠળ દબાયેલ આપણું મન અને બુદ્ધિ મોટેભાગે આ કૃપાનો અહેસાસ કરવામાં અસમર્થ ઠરે છે. અને એટલે જ કદાચ કવિવર આ રચનામાં આતમના નેત્રો ખોલવાની વાત કરે છે જેના દ્વારા આ આનંદધારાનો અનુભવ આપણે કરી શકીએ.   

 તો ચાલો, આ સતત વહેતી આનંદધારામાં ભીંજાવાનો સભાન પ્રયત્ન કરવાના વિચાર સાથે હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૬: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળવધારતા, ચાલો આજે એક નવી રચનાને જાણીએ અને માણીએ.

આપણે જાણીએ છીએ તેમ, કવિવરનું કલા સભર વ્યક્તિત્વ આધ્યાત્મિકતાથી સરભર છલકતું હતું. તેમના  જીવન જીવવાના દ્રષ્ટિકોણમાં શરીર ગૌણ અને આત્મા કેન્દ્રસ્થાને હતો. તેઓ દ્રઢપણે માનતા કે તેમની અંદર જે દિવ્ય શક્તિ રહેલી છે તેજ તેમની સર્જનાત્મકતાનો સ્તોત્ર બની રહી છે. ગુરુદેવ તેમનામાં રહેલી એ દિવ્ય શક્તિ સાથે સતત જોડાયેલા રહેતા, તેમના આત્માના અવાજ સાથે સતત સંવાદ સાધતા રહેતા અને તેમની ભીતરમાં પ્રજ્વલિત જ્યોત સાથે અનુસંધાન સાધતા રહેતા અને કદાચ એટલેજ એમના લખાણ અને કવિતાઓમાં એક આધ્યાત્મિક ઊંડાણ જોવા મળે છે.  

આત્માના સાદ સાથે નિત્ય સંવાદ રચતા ગુરુવર માટે આ ભીતરની ગુંજ(inner voice) તેમનું  જીવનચાલક બળ હતું. આ આત્માના સાદને કેન્દ્રમાં રાખીને રચેલી એક સુંદર સંવેદનશીલ રચનાને આજે આપણે જાણીશું. 1922માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે আমি কান পেতে রই (Aami Kaan Pete Roi) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “એ અનાહત નાદ…”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ બિભાસમાં કર્યું છે અને તેનેદાદરા તાલ દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્યસ્વરૂપે ભાવાનુવાદકરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનોપ્રયત્ન કરીશું. આ રચનાને કવિવરે પૂજા  વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી  છે.

ભીતરની ગુંજ એટલેકે inner voice એટલેકે આપણા અંતરાત્માનો અવાજ. આ રચનામાં કવિવરે ખુબ નજાક્તતાથી એના અસ્તિત્વનું સમર્થન તો કર્યું જ છે અને સાથેસાથે એ ભીતરની ગુંજ દ્વારા અપાતા સંદેશા તેમના શબ્દો અને સૂર દ્વારા વહી નીકળે છે તે પણ સુપેરે રજુ કર્યું છે અને કવિવરની રચનાના ઊંડાણને જોતા કદાચ આ ભાવ માત્ર ભાવ નહિ પણ હકીકત લાગે છે. આ ભીતરની ગુંજ પણ આપણા મનોભાવો પ્રમાણે આપણને જુદા જુદા સંદેશ આપતી હોય તેવા ભાવ આ રચનામાં વ્યક્ત કરેલ છે.

મારા, તમારા અને આપણા સૌમાં આ ભીતરની ગુંજ સતત ગુંજ્યા કરે છે, આપણને જીવનમાં GPS બની સતત સાચો માર્ગ દેખાડવા પ્રયત્ન કરે છે. પણ આપણે જ કદાચ કાન દઈને સાંભળવા તૈયાર નથી હોતા. આ ભીતરની ગુંજ તો એકદમ નિર્મળ અને અણીશુદ્ધ હોય છે પણ આપણે આપણી  અંદરના દૂન્યવી કોલાહલને લીધે આ અવાજ કોઈક વાર દબાઈ જાય છે અથવા આપણા મનોભાવો પ્રમાણે આપણને જે સાંભળવું હોય તેજ આપણે સાંભળીએ છીએ. 

      જયારે સમગ્ર જગતથી તમે એકલા થઇ ગયા હોય, જયારે જિંદગી કોઈક આંટીઘૂંટીમાં અટવાઈ હોય કે પછી જયારે મન તેની તર્કશક્તિ અને વિચારશક્તિ ગુમાવી બેસે એવા સંજોગો ઉભા થાય ત્યારે આ ભીતરનો નાદ આપણો હાથ ઝાલીને સાચા રસ્તે લઇ આવશે – જો આપણે તેને શાંત ચિતે સાંભળવાનો પ્રયત્ન કરીશું તો….

આપણા અંતરનો અવાજ એ તો આપણામાં રહેલા પરમ ચૈતન્યના અંશના અસ્તિત્વનું સમર્થન કરે છે. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ પણ  ભગવદ્ ગીતામાં અનેક શ્લોકમાં આપણા આત્મામાં એમની પરમ શક્તિનો અંશ રહેલો છે તે રજુ કર્યું છે જેમકે, 

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तम: ।

नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता

એટલેકે પરમાત્માની કૃપાથી તેમની દિવ્ય શક્તિનો અંશ આપણામાં પ્રજ્વલિત રાખે છે અને આ દિવ્ય શક્તિનો અંશ જે આપણામાં રહેલો છે તેના થકીજ મારો-તમારો શ્વાસ ચાલે છે અને તેથી જ વૈદિક વિચારધારા પ્રમાણે આ ભીતરની ગુંજ એટલેકે  એટલે એક અનાહત નાદ, મારા શ્યામનો સાદ અને  પરમ પરમાત્માનો પ્રસાદ …

તો ચાલો, આ ભીતરની ગુંજને સતત સાંભળતા અને સમજતા રહેવાના પ્રયત્ન કરવાના નિશ્ચય સાથે હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૫:અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન”શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા માનવ મનની મેઘધનુષી સંવેદનાઓની સફર આગળ વધારતા, ચાલો એક નવીન પ્રકારની રચનાને જાણીએ અને માણીએ. આપણે જાણીએ છીએ તેમ ગુરુદેવ તેમની કલમ દ્વારા માનવીની ભીતર ની સંવેદનાઓને શબ્દોમાં તદરૂપે અક્ષરઃશ વણી લેતા. રબીન્દ્રસંગીત દ્વારા ગુરુદેવ માનવીને એક અરીસો ધરે છે – પોતાના મનને કોઈક અનોખી રચના દ્વારા મળવાનો, ઓળખવાનો. રબીન્દ્રસંગીતના ખજાનામાંથી માનવીની દરેકે દરેક મન:સ્થિતિ સાથે તાલ મિલાવતી એક રચનાતો તમને મળશે જ.

ગુરુદેવનું જેટલું સર્જન બાહ્ય જગતે માણ્યું છે તેટલુંજ અથવા તેનાથી વધુ ગુરુદેવે સ્વયં પોતાના અંતરને જાણ્યું છે. પોતાની ભીતરમાં રહેલા એ પરમ ચૈતન્ય, એ પ્રખર ઉજાસનું અહર્નિશ સાંનિધ્ય અને સામીપ્ય તેઓ સતત અનુભવતા. અને જયારે માનવીને ભીતરના ઉજાસની અનુભૂતિ થઇ જાય પછી એ ઉજાસના તેજને સથવારે તેનું સમગ્ર વિશ્વ પ્રકાશે પ્રજ્વલિત થઇ જાય. આવાજ ભાવ દર્શાવતી એક ખુબ સુંદર,પ્રતીકાત્મક અને પ્રચલિત રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1911માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે আলো আমার আলো ওগো | (Aalo Amar Aalo Ogo) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “અંતરનો ઉજાસ …”. જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ ઇમાનમાં કર્યું છે અને તેને દાદરા તાલ  દ્વારા તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્યસ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. આ રચનાને કવિવરે “બિચિત્રો” વિભાગ એટલે કે પ્રકીર્ણ વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરી છે.

 

અંતરનો ઉજાસ એટલે કે inner light – આ રચનામાં કવિવરે નિજ અંતરમાં રહેલા ઉજાસને શબ્દદેહ આપ્યો છે. જયારે ભીતરે ઝળહળતો પ્રકાશ હોય ત્યારે આજુબાજુ બધુજ ઝળહળી ઉઠે એ કવિવરે અલગ અલગ રૂપકો દ્વારા સમજાવ્યું છે. આ અંતરનો ઉજાસ એ નરી આંખે જોવાનો પ્રકાશ નથી પણ ભીતરની અનુભૂતિનો અહેસાસ છે. મારા, તમારા, સૌમાં એ પરમ ચૈતન્ય રહેલું  છે જેની કૃપાથી  આપણા શ્વાસની લયબદ્ધ ગતિ ચાલુ છે. પરમ ચૈતન્યનું અસ્તિત્વ આપણી ભીતરની જ્યોતને નિરંતર પ્રજ્વલિત રાખે છે અને એજ જ્યોત આપણને જીવનમાં સાચી દિશા પણ દેખાડે છે, એજ જ્યોત દ્વારા આપણે અન્યને પણ માર્ગ દેખાડવાનો હોય છે. પણ ઘણી વાર આપણા ખુદના લૌકિક આગ્રહો જેવાકે મોહ, ક્રોધ, ઈર્ષા આ જ્યોતને ગ્રહી લે છે અને અંતરનો ઉજાસ ક્ષીણ થઇ રહી જાય છે.શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતામાં પણ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ કહેલ છે 

योऽन्त:सुखोऽन्तरारामस्तथान्तज्र्योतिरेव य: ।

स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ।। 24।।

અર્થાત જે મનુષ્ય પોતાની ભીતરના ચૈતન્ય સાથે, અંતરના ઉજાસ સાથે એકાકાર થઇ હંમેશા નિજાનંદમાં મસ્ત રહે છે, તે યોગી સમાન મનુષ્ય મોક્ષના માર્ગ પર ગતિ કરી રહ્યા છે.

When your inner light is shining bright, you find everything illuminated within your sight. જે પોતે અંદરથી સંતુષ્ટ હોય, ખુશ હોય તેમને સર્વત્ર ઝળહળ જ દેખાય. જયારે અંતરનો ઉજાસ પારદર્શકતા થી પ્રજ્વલિત હોય ત્યારે પંતગિયાની પાંખમાં પણ પ્રકાશનો પમરાટ અનુભવાય. જીવનની વિષમમાં વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ આ વીરલાઓ સતત આનંદમાં રહે અને આજુબાજુ પણ આનંદ પ્રસરાવે. Do you know about the book Pollyanna? Pollyanna is a 1913 novel by American author Eleanor H. Porter, considered a classic of children’s literature. આ પુસ્તકમાં નાનકડી અનાથ બાળકી Pollyanna – આ અંતરના ઉજાસના સથવારે જીવનના અતિ વિષમ સંજોગોનો સામનો તો કરે જ છે પણ સાથે સાથે તેની આજુ બાજુ સૌને પણ જીવન નિજાનંદના સહારે કેવી રીતે જીવવું એ શીખવાડે છે. તમે આ પુસ્તક ન વાંચ્યું હોય તો જરૂર વાંચજો!!  તો ચાલો, આ અંતરના ઉજાસની જ્યોતને વધાવતા હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૪: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગતછે. રબીન્દ્રસંગીતની આપણી સફર આગળ ધપાવતા, આજે આપણે પ્રેમ પારજોયની ખુબ નજાકત ભરેલી રચનાને જાણીશું અને માણીશું. 

આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે પ્રેમમાં “પડવું” એ એક અવર્ણીય અનુભૂતિ છે અને ખાસ કરીને વિજાતીય પ્રેમમાં પડવાની અનુભૂતિ તો જે ખરેખર પ્રેમમાં પડ્યું હોય તેજ સમજી શકે અને સમજાવી શકે. ક્યારેક અચાનક કોઈકના હૃદયના ટુકડાની સાથે આપણા હૈયાનો ટુકડો પેલા jigsaw puzzleની જેમ જડબેસલાક જોડાઈ જાય એટલે કે it just clicks – ત્યારે બને પક્ષે આ પ્રેમની અનુભૂતિનો સાક્ષાત્કાર થાય…પ્રેમ અને આકર્ષણ વચ્ચે આભ-જમીનનો ફરક છે. પ્રેમ આપીને ખુશ થાય અને આકર્ષણ પામીને ખુશ થાય.. પ્રેમ ઉડવાને મુક્ત આકાશ પૂરું પડે જયારે આકર્ષણ ઉડાનને આંતરે…જોકે આજકાલ પ્રેમ અને આકર્ષણ વચ્ચેની ભેદરેખા ભૂંસાઈ ગઈ છે તે જુદી વાત છે…

જયારે બે પાત્રો વચ્ચે પ્રેમનો પ્રાદુર્ભાવ થાય ત્યાર બાદ હંમેશા એકબીજાના સાંનિધ્યમાં રહેવાની ઈચ્છા થાય તે સ્વાભાવિક છે. આવાજ કોઈક પાત્રની લાગણીઓને ગુરુદેવે આ રચનામાં ખુબ નજાકત પૂર્વક વાચા આપી છે.1897માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે ভালোবেসে সখী নিভৃতে যতনে | (Bhalobashi Sokhi nibrite jatone) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “તારા મન મંદિરે…”
જેનું સ્વરાંકન કવિવરે કીર્તન પદ્ધતિ પરથી કર્યું છે અને તેને દાદરા  તાલ પરતાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્યસ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.  

 

આ રચનામાં કવિવરે ખુબ નાજુકતાથી એક પ્રેમી હૃદયની ઈચ્છા અને મહેચ્છાને વાચા આપેલ છે. પોતાના પ્રિયપાત્રને સાંનિધ્ય, સામીપ્ય અને સાયુજ્યને પામવું એજ એક પ્રેમીની અભિલાષા હોય છે જે દરેકે દરેક પંક્તિમાં કવિવરે શૃંગારિક રીતે વ્યક્ત કરેલ છે. કદાચ તનથી સમીપે રહેવું શક્ય ના હોયતો પણ મનથી એકબીજાની નજીક રહેવાની આકાંક્ષા વ્યક્ત કરેલી છે. રબીન્દ્રસંગીતની આ રચના પ્રેમ પારજોયની એક અતિ વિખ્યાત રચના છે જેને બંગાળી સંગીતના અનેક ધુરંધરોએ પોતાના સુમધૂર સ્વરમાં રજુ કરી છે.

આ રચનાને જયારે હું સમજવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી ત્યારે મારા મનમાં એક વિચાર ફરકી ગયો. આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ રાધા-કૃષ્ણ  વચ્ચેના પ્રેમને પ્રેમની પરાકાષ્ટા કે પ્રેમની ચરમસીમા કહી શકાય. જેમ રાધાજીના રોમમાં રોમમાં શ્રી કૃષ્ણનો વાસ હતો તેમ શ્રી કૃષ્ણ માટે પણ રાધાજી તેમનો શ્વાસ જ હતાને! રાધાજી માટે શ્રી કૃષ્ણ  તેમના હૈયાનો ધબકાર હતા તો શ્રી કૃષ્ણ   પણ રાધાજીમાં એકાકારજ હતાને! રાધાજીના શ્રી કૃષ્ણ પ્રત્યેના પ્રેમની ઉર્મિઓને શબ્દો દ્વારા પ્રાચીન કાળથી ઘણા બધા સાહિત્યકારો એ વાચા આપી છે પણ શ્રી કૃષ્ણના રાધાજી પ્રત્યેના પ્રેમને વર્ણવતી રચનાઓ પ્રમાણમાં ઓછી જોવા મળે છે….શ્રી કૃષ્ણના રાધાજી પ્રત્યેના પ્રેમને કદાચ આ રચના દ્વારા વ્યક્ત કરી શકાય એટલી નજાકત આ રચનામાં રહેલી છે. 

 તો ચાલો, આ દિવ્ય પ્રેમની પવિત્રતાને માણતા માણતા હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણઆ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૩: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનુંભાવભર્યું સ્વાગત છે. છેલ્લા બે અઠવાડિયાથી લેખ મુકવામાં અનિયમિતતા થઇ હતી તે બદલ ક્ષમા માંગુ છું પણ ઘણીવાર આપણા સંજોગો અને મનઃસ્થિતિ આપણી પહોંચ અને સમજની બહાર હોય છે અને તેની સીધી અસર કલમ પર થાય છે…

ખેર, રવીન્દ્રસંગીતને નજદીકથી જાણવા સમજવાની આ સફરને આગળ વધારતા, આજે આપણે પ્રેમ પારજોયની એક ખુબ જાણીતી રચનાની સંવેદનાઓને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું. પ્રેમ  એટલે કે love સર્વ પરિમાણોથી અને સરહદોથી ઉપર છે. તેને કોઈ તોલ-માપથી માપી ન શકાય કે ત્રાજવે તોલી ન શકાય કે કોઈ સીમાડાથી બાંધી ન શકાય. અને એટલેજ કદાચ પ્રેમમાં પ્રચંડ શક્તિ છુપાયેલી છે.

પ્રેમ શાશ્વત છે પણ પ્રિયજનની પ્રત્યક્ષ હાજરી શાશ્વત નથી. ક્યારેક પ્રિયજનની ગેરહાજરી ક્ષણિક હોય તો ક્યારેક સંજોગોવશાત એ કાયમી પણ હોઈ શકે. પ્રિયજનની કાયમી ગેરહાજરી ભલે હોય પણ તેથી તેમના પ્રત્યેનો પ્રેમ અદ્રશ્ય નથી થઇ જતો. પ્રિયપાત્ર સાથે ગાળેલી એક એક ક્ષણની યાદોમાં એ ખીલતો રહે છે મહોરતો રહે છે. ગુરુદેવ પણ પોતાના અંગત જીવનમાં પણ તેમના પ્રિયપાત્ર, તેમના પ્રેરણાસ્તોત્ર કાદમ્બરી દેવીના અકાળ મૃત્યુ પછી આવાજ કોઈ સમયમાંથી પસાર થયા અને આ ઘટના પછી તેમની સંવેદનાઓને વાચા આપતી આ સંવેદનશીલ રચનાને આપણે આજે જાણીશું અને માણીશું. 1927માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે সেদিন দুজনে (Sedin Dujone) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “આપણે બે…”  જેનું સ્વરાંકન કવિવરે રાગ પીલુમાં કર્યું છે અને કહેરવા તાલ પર તાલબદ્ધ કરેલ છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્યસ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.    

આ રચનામાં શબ્દે શબ્દે કવિવર પોતાના પ્રિયજનની સાથે ગાળેલી અમૂલ્ય ક્ષણોને યાદ કરીને પુનઃજીવિત કરે છે. પ્રિયજન સાથે ગાળેલી પ્રત્યેક પળમાં ફરીથી સાંગોપાંગ ભીંજાય છે. આ રચનામાં ફરી એકવાર પ્રિયજન સાથે સંવાદ કરતા કવિવર વાસ્તવિકતાને ખુબ સુપેરે જાણે છે, સમજે છે. પણ આ સોનેરી ક્ષણોની યાદ જે તેમના અંતઃ કરણ અને માનસ પટલ પર કોતરાઈ ગઈ છે તેના સહારે તેમના પ્રિયજનનો વિરહ થોડો હળવો કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. 

યાદ એટલે કે memory – આમતો બેધારી તલવાર જેવી હોય છે. સુખદ ક્ષણોની યાદના સહારે ક્યારેક આખું જીવન જીવી જવાય, આવી સુખદ ક્ષણોની યાદ ગમે તેવા કપરા સંજોગોમાં પણ પાર ઉતારી શકે. Memories are timeless treasures of life. પણ ક્યારેક દુઃખદ ક્ષણોની યાદ  જીવનની ધારાને એક અનંત વમળમાં ઓગાળી દે છે. અને કદાચ એટલે જ પ્રભુએ આપણને યાદ અથવા સ્મૃતિની સાથે વિસ્મૃતિનું પણ વરદાન આપ્યું છે. 

આપણી ઇચ્છાએ કે અનિચ્છાએ અત્યારની પ્રત્યેક ક્ષણ આવતી ક્ષણે યાદમાં પરિવર્તિત થઇ જવાની છે. Today’s moments are tomorrow’s memories.  માટે જ જે આ પળની કિંમત સમજી શકે તે જીવનને સમજી શકે, જાણી શકે અને માણી પણ શકે. માટે જ કહેવાયું હશે કે Enjoy every moment as if it is your last અથવા પળે પળે પરમાનંદ…  

 તો ચાલો, હું પણ પ્રત્યેક પળને ઉજવવાનો સંકલ્પ  કરતાં કરતાં હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણઆ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોનીઅપેક્ષા સહ,    

–અલ્પા શાહ 

ગીતબિતાન (“Garden of songs”) গীতবিতান – ૧૨: અલ્પા શાહ

રબીન્દ્રસંગીતમાં છલકાતી મેઘધનુષી સંવેદનાઓનું આચમન…

 નમસ્કાર મિત્રો, “ગીતબિતાન” શ્રેણીમાં ફરી એક વાર આપ સૌનું ભાવભર્યું સ્વાગત છે. 

આપણે જાણીએ છીએ તેમ માનવ મનની પ્રત્યેક સંવેદનાઓને કવિવરે રવીન્દ્રસંગીતની વિવિધ રચનાઓ દ્વારા વહેતી મૂકી છે. “પ્રેમ” એટલેકે Love એક અલૌકિક અને અદભુત અહેસાસ છે.જીવનની આ સર્વશ્રેષ્ટ અનુભૂતિને આવરી લેતી અનેકાનેક રચનાઓ કવિવરની કલમ દ્વારા પ્રગટી છે. જે તેમણે પ્રેમ પારજોયની રચનાઓમાં આવરી લીધી છે.

જેમ દિવસ પછી રાત આવે, સુખ પછી દુઃખ આવે તેમ જ્યાં પ્રેમ હોય ત્યાં પીડા પણ હોય જ. When there is love, there is pain. આ પીડા અનેક કારણોસર ઉભી થઇ શકે. કોઈકવાર પ્રિયજનની ક્ષણિક ગેરહાજરી હૃદયને વિરહની વેદનાને છલકાવી મૂકે તો કોઈક વાર પ્રિયજન પાસેથી કોઈક અપેક્ષાની પૂર્તિ થવામાં ચૂક થાય તો હૃદય ખિન્ન થઇ જાય અથવા તો જેને આપણે “પ્રિયજન” માની સાચો પ્રેમ કર્યો હોય તે એ પ્રેમને ઠુકરાવીને આપણી જિંદગીમાં થી સદાને માટે દૂર થઇ જાય… કારણ ગમે તે હોય અને પીડાની માત્રા વધતી ઓછી હોય પણ આ પીડાના મૂળમાં અઢી અક્ષરનો શબ્દ “પ્રેમ” જ હોય.   

ગુરુદેવના અંગત જીવનમાં પણ એવી અનેક ક્ષણો આવી જયારે તેમને પ્રેમની સાથે વણાયેલી પીડાની સ્વ-અનુભૂતિ થઇ. આ વિરહની વેદનાને કવિવરે કલમ સાથે વહાવી દીધી. આવીજ એક વિરહભરી સંવેદનશીલ રચનાને આજે આપણે જાણીશું અને માણીશું. 1927માં રચાયેલી આ રચનાનું શીર્ષક છે তোমার গীতি জাগালো স্মৃতি (તોમારો ગેતી જાગલો શ્રીતી) જેનું ભાવાનુવાદિત શીર્ષક છે “અશ્રુના લીલેરા તોરણ…” જેનું સ્વરાંકન કવિવરે મલ્હાર રાગમાં કર્યું છે. મેં આ રચનાનો ગુજરાતીમાં પદ્યસ્વરૂપે ભાવાનુવાદ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે તે દ્વારા આપણે આ રચનામાં રહેલી સંવેદનાઓમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું. 

ગુરુદેવની આ નાનકડી રચનામાં શબ્દે શબ્દે વિરહની વેદના ટપકે છે. જયારે પ્રિયજનની પ્રત્યક્ષ હાજરી ન હોય ત્યારે અશ્રુના તોરણ તો નયનોમાં બંધાય જ પણ સાથે સાથે આસપાસની સૃષ્ટિમાં પણ સતત પ્રિયજનના જ ભણકારા સંભળાય…અને મન અને હૃદયને કાબુમાં રાખવું મુશ્કેલ બની જાય.

આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ ગોપીઓનો શ્રી કૃષ્ણ પ્રત્યેનો પ્રેમ એ પ્રિયજન પ્રત્યેના અલૌકિક પ્રેમની પરાકાષ્ટા ગણાય છે શ્રીમદ ભાગવતજીમાં એક સુંદર પ્રસંગ છે. ગોપીઓને પોતાના પ્રેમનો સાત્વિક ઘમંડ હોય છે અને એ મદ અને મોહને તોડવા મદનમોહન મહારાસલીલા સમયે અચાનક અંતર્ધ્યાન થઇ જાય છે અને ગોપીઓ એટલી પ્રચંડ માત્રામાં વિરહની વેદના અને વિયોગની પીડા અનુભવે  છે કે તેઓ બાવરી બનીને વૃંદાવનના દરેક વૃક્ષને વીંટળાઈને તેમના કનૈયાની ભાળ મેળવવાનો વ્યર્થ પ્રયત્ન કરે છે…

કદાચ પ્રેમનું જેટલું ઊંડાણ વધુ તેટલી વિરહની વેદના પણ પ્રચંડ… The deeper the love, the steeper the pangs of separation. પ્રેમમાં ઘણીવાર પ્રિયજનનું  પ્રત્યક્ષ “હોવું” જ જરૂરી બનતું હોય છે. એ હાજરી જ ચાલક બળ બની રહેતી હોય છે અને પ્રિયજનની ગેરહાજરીમાં વિરહ અને વિયોગ મને અને હૃદય પર આધિપત્ય જમાવી દે છે  આવાજ કોઈ સંજોગોમાં કવિવર દ્વારા આ રચનાનું સર્જન થયું હોવું જોઈએ. 

   તો ચાલો, વિરહની વેદના વ્યક્ત કરતી આ રચના પર મનન કરતાં કરતાં હું મારી કલમને વિરામ આપું છું. આશા રાખું છું કે તમે પણ આ ગીતમાં રજુ થતી સંવેદનોની સરવાણીમાં ભીંજાયા  હશો. તમારા માર્ગદર્શન અને પ્રતિભાવોની અપેક્ષા સહ,  

–અલ્પા શાહ