૨૬ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

શ્રી કૃષ્ણની વ્રજલીલા -મીરાબાઈના પદોને સથવારે…. – છોટો સો મેરો મદનગોપાલ

भजे व्रजैकमण्डनं समस्तपापखण्डनं
स्वभक्तचित्तरंजनं सदैव नन्दनन्दनम् |
सुपिच्छगुच्छमस्तकं सुनादवेणुहस्तकं
अनंगरंगसागरं नमामि कृष्णनागरम् || १ ||

શ્રી આદિ શંકરાચાર્યએ શ્રી કૃષ્ણાષ્ટકમના પ્રથમ શ્લોકમાં જેમ કહ્યું છે તેમ, શ્રી કૃષ્ણ કે જે વ્રજભૂમિના એકમાત્ર આભૂષણરૂપ અને સઘળાં પાપોનો નાશ કરવાવાળા, પોતાના ભક્તોના ચિત્તનું રંજન કરવાવાળા છે અને જેના મસ્તક પર મનોહર મોરપીંછનો મુગટ શોભે છે, હાથમાં સૂરીલી બંસરી છે,કામકળાના જેઓ સાગર છે એવા નંદનદનને હું હંમેશાં ભજું છું. વ્રજભૂમિના પટાંગણમાં અને વાત્સલ્યમયી યશોદામૈયાના પ્રાંગણમાં બાળલીલાઓ કરતા કરતા ધીમે ધીમે બાલકૃષ્ણલાલજી મોટા થતા જાય છે. મીરાંબાઈએ પણ આ બાળલીલાને વધાવતા અમુક પદોની રચના કરી છે. બાળલીલાના અમુક પદોમાં મીરાંબાઈ પોતે યશોદામૈયા બનીને કાલી કમલીવાળા મદનગોપાલને લાડ કરે છે તો અમુક પદોમાં મીરાંબાઈ પોતે નંદનંદન બનીને યશોદામૈયા પાસે લાડ કરે છે તેવો ભાવ વહેતો મુક્યો છે.   

જેમકે નીચેના વાત્સલ્યસભર પદમાં મીરાંબાઈએ તેમના લાડીલા નંદલાલને પારણીયે ઝુલાવતા ઝુલાવતા વહાલની પોટલી વહેતી મૂકી દીધી છે. મીરાંબાઈ અહીં યશોદામૈયા બનીને  તેમના લાલા માટે સર્વશ્રેષ્ઠ શૈયાની જ ભાવના કરીને તેને અક્ષરદેહ આપેલ છે.મીરાંબાઈ માટે શ્રી કૃષ્ણ સર્વેસર્વા હતા અને શ્રી કૃષ્ણ દર્શન એજ તેમનું અંતિમ ધ્યેય હતું તે પણ તેમને પદની છેલ્લી લીટીમાં વ્રજરાયાને વિનંતી સ્વરૂપે મુકીજ દીધું છે.

પારણીયે ઝૂલો ઝૂલો નંદલાલ
નૌતમ નંગ જાડિયા પારણીયે, હીરા નીલમ ન્યારા ન્યારા
ગાદીને ટાકિયા ગાલ મસુરિયાં, રેશમ દોરડીવારા
સોનેરી પામરી તળાઈ મખમલી છે, મધુરીશી મોરલીવારા
ઝૂલણ હરિ વ્રજની કિશોરી, જશોદાજીના જાયા
બાઈ મીરા કહે પ્રભુ ગિરિધર ના ગુણ, દર્શન દો વ્રજરાયા.

આવા પારણીયે ઝૂલતો ગોપાલતો  મોહકતા અને માધુર્યની પરાકાષ્ટા છે.શ્રીકૃષ્ણનું શું મધુર અને મોહક નથી? શ્રી કૃષ્ણના પ્રત્યેક અંગ,ગતિવિધિ અને ક્રિયા-ક્રીડા મોહક છે અને તેમના સંપર્ક અને સ્પર્શમાં આવતી સજીવ અને નિર્જીવ ચીજો પણ મોહકતાના આગોશમાં આવી જાય છે.અને એટલેજ કદાચ શ્રીમદ વલ્લભાચાર્યજી મહાપ્રભુજીએ મધુરાષ્ટકમની રચના કરી હશે ને!  મીરાંબાઈ પણ શ્રી કૃષ્ણની મોહકતાની આગોશમાં લપેટાઈ ગયા છે અને એટલેજ તો નીચેના પદમાં મીરાંબાઈ કાન્હાના ઘુંઘરાળા કાળા કેશ પર મોહિત થઇને  કહે છે કે હે શ્યામસુંદર તમારા કાળા સુંદર કેશ જે રીતે યશોદામૈયાએ પોતાના પ્રવીણ હાથોથી સજાવ્યા છે એને લઈને જો તમે મારા આંગણામાં પધારશો તો હું આ ઘુંઘરાળા વાળ પર ઓવારી જઈશ…

हो काना किन गुंथी ज़ुल्फा करियाँ
सुघर कला प्रवीन हाथां सू, जसुमतिजू ने संवारिया
जो तुम आओ मरी बाखरिया, जारी राखु चन्दन किवारिया
मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, इन जुल्फें पर वारिया

મીરાંબાઈ તેમના ભાવવિશ્વમાં શ્રીકૃષ્ણ સાથે એટલા નિકટતાથી જોડાયેલ હતા કે શ્રી કૃષ્ણ ગિરિધર ગોપાલ મીરાંબાઈના અસ્તિત્વનું એક અંગ બની ગયા હતા અને મીરાંબાઈનો માતૃત્વભાવ તેમના અમુક પદોમાં ઉછાળા મારતો હતો. જેમકે નીચેના પદમાં મીરાંબાઈ કનૈયાની એક માં સહજ ચિંતા વ્યક્ત કરે છે અને પોતાના લલનાને બહુ દૂર રમવા ના જવાની સલાહ આપે છે.

कहन लगे मोहन मैया मैया
नंदराय के बाबा बाबा बलदाऊ के भैया
दूर खेलन मत जावो प्यारे ललना, मारेगी काहू की गैया
सिंहपोल चढ़ टेरत जसोदा, ले ले नाम कन्हैया
मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, जसोदाजी लेत बलैया

આ ભક્ત અને ભગવાન વચ્ચેનો કેવો વિશિષ્ટ પણ વિરોધાભાસી ભાવ છે. આમ તો ભક્ત પોતાની જીવનનૈયા ઠાકોરજીના હાથમાં સોંપી દે છે અને પ્રભુ હંમેશા ભક્તની રક્ષા કરે છે. એટલે કે, “ભક્ત ચાલે ત્યાં હું આગળ ચાલું, ભક્ત સૂવે ત્યાં હું જાગું રે…”. પણ મીરાંબાઈના આ પદમાં એક ભક્તને, એક માં ને પ્રભુની ચિંતા થાય છે કારણકે પ્રભુની સુખાકારીજ મીરાંબાઈ માટે સર્વસ્વ છે.

નીચેના નટખટ પદમાં મીરાંબાઈનું ભાવવિશ્વ બદલાય છે અને પોતે કનૈયો બનીને યશોદા મૈયાથી રિસાઈ જાય છે અને કહે છે કે “લો આ તમારી લાકડી અને અને આ તમારી કામળી. હવે હું કાલથી ગૈયા ચરાવવા જવાનો નથી…” અને મીરાંબાઈએ ગ્વાલબાલ કનૈયાને ગાયો ચરાવવા જતા કેટલી તકલીફ પડે છે તેનું વર્ણન કરેલ છે. કેટલો નિર્દોષ અને નટખટ ભાવ પ્રગટ કર્યો છે મીરાંબાઈએ આ પદમાં! જાણે નજર સામે કનૈયો મોં ફુલાવીને રિસાઈ જઈને કહેતો ના હોય!

मैया ले थारी लकड़ी,ले थारी काबरी
बछिया चरावन हूँ न जाऊ री
संग के बळिभद्र को न मोकलो
एक्लो बन में डराओ
सघन बन में कछु खबर नाही परे,
संग के ग्वाल सब मोहे डरावे
दादुर मोर पंछी युंह रटे
कृष्ण कृष्ण काहू मोहे खिजावे

આવુજ એક બીજું નટખટ પદ મીરાંબાઈએ લાલાના ભાવવિશ્વમય થઇ જઈને રચ્યું છે જેમાં નાનકડા નંદકુંવરને જલ્દી જલ્દી મોટા થઇ જવું છે.અને મૈયાને કહે છે કે “માં મને મેવા-મીઠાઈ ખવડાવ તેથી હું બીજા બધા ગ્વાલબાલ જેવો મોટો થઇ જવું. હું મોટો થઈને ગાયો ચરાવવા જઈશ અને મારા બધા વેરીઓને મારીશ..”

मोहि बड़ो करले मोरी मैया, मोहि बड़ो करले मोरी मैया
मधु मेवा पकवान मिठाई, जब मांगू तब दे री
सब लड़कन में बड़ो कहावु, तेरो पुत्र बड़े री
चङो होवू जो टहल करुँगो, मारूंगा सब वैरी
मार मल्ल अखाड़े जीतू, कंस को मारू वैरी
मीराबाई के प्रभु गिरिधर नागर, मथुरा राज करो री.

આ પદ વાંચી મને વિચાર આવ્યો કે આપણે નાના હતા ત્યારે આપણને પણ કેવા જલ્દી જલ્દી મોટા થઇ જવું હતું અને હવે મોટા થયા પછી એમ લાગે છે કે બાળપણના દિવસો સોનેરી હતા ….લાગે છે કે લાલનને પણ આજ રીતે જલ્દી જલ્દી મોટા થઇ જવું છે. શ્રી કૃષ્ણ આ ધરતી પર જયારે સદેહે હાજર હતા ત્યારે તેમના દરેકે દરેક મનોભાવો અને દરેકે દરેક આચરણમાં મનુષ્ય સહજ મનોભાવો અને વર્તણુકનું પ્રતિબીંબ જોવા મળે છે અને એટલે જ શ્રી કૃષ્ણને “માનવ” બનીને અવતારેલા ભગવાન કહી શકાય. અને શ્રીકૃષ્ણએ બાલકૃષ્ણથી માંડીને દ્વારકાધીશ સુધીની બધી જ લીલાઓ જગત કલ્યાણ અને માનવ કલ્યાણ માટેજ કરી હતી…મીરાંબાઈતો આ દરેક સ્વરૂપ અને દરેક લીલાઓ સાથે સમાન ભાવસ્તરે જોડાયેલા છે. તો ચાલો આજે મારી કલમ ને હવે વિરામ આપું અને આવતા અઠવાડિયે આપણે પણ મીરાંબાઈના પદોને સથવારે આપણું વ્રજલીલા દર્શન આગળ વધારીશું…

તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયો ની અપેક્ષા સાથે….

 અલ્પા શાહ

Image Courtesy: https://depositphotos.com/vector-images/krishna.html

૨૫ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

શ્રી કૃષ્ણની વ્રજલીલા -મીરાબાઈના પદોને સથવારે…. – શ્રીકૃષ્ણ પ્રાગટ્ય અને યશોદાભાવ

Image Courtesy: https://www.hindudevotionalblog.com/2018/06/kararvinde-na-padaravindam-krishna.html

करारविन्देन पदारविन्दं मुखारविन्दे विनिवेशयन्तम् ।
वटस्य पत्रस्य पुटे शयानं बालं मुकुन्दं मनसा स्मरामि ॥१॥

શ્રી બાલમુકુન્દ કે જે વટવૃક્ષના પર્ણ પર બિરાજી, સ્વયંનો ચરણકમળનો અંગુઠો કરકમલથી સ્વયંના મુખકમળમાં મૂકી રહ્યા છે તેમનું હું મનઃ સ્મરણ કરું છું. મીરાંબાઈના હૃદય અને મન પર પણ શ્રીકૃષ્ણની મોહક છબી સદાય માટે છવાયેલી રહેતી હતી. અને ગિરિધર ગોપાલના મીરાંબાઈના ચિત્તમાં સતત નિવાસે જ મીરાંબાઈને સર્વ વ્રજલીલાઓનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરાવ્યો હશે. આગળના લેખમાં જણાવ્યું હતું તેમ, મીરાંબાઈના પદોમાં વ્રજભાવ અને વ્રજલીલા કેન્દ્રસ્થાને રહેલા છે. અને કેમ ના હોય? વ્રજ તો સાક્ષાત પ્રેમ સ્વરૂપ શ્યામસુંદર નું ઘર છે. વ્રજમાં શ્રી કૃષ્ણએ એક ઈશ્વર તરીકે નહિ પણ  યશોદાના કનૈયા તરીકે ભાખોડિયા ભર્યા છે તો ગોવિંદ બનીને ગોપબાળોના નટખટ સખા તરીકે ધમાસાણ પણ મચાવ્યું છે.તો વળી રાધાનો શ્યામ બનીને મુરલીની સાખે પ્રીત અમર કરી છે અને ગોપીઓ સાથે રાસબિહારી બની ને રાસલીલામાં ગોપીઓને ઘેલી પણ કરી છે. ટૂંકમાં ઈશ્વર બનવા સિવાયની બધીજ લીલાઓ શ્રી કૃષ્ણે વ્રજમાં રચાવી છે. મીરાંબાઈની પ્રેમ લક્ષણા ભક્તિ દ્વારા મીરાંબાઈએ આ બધીજ લીલાઓ અનુભવી છે અને એટલેજ તેઓ વ્રજલીલા ઉપર આટલા સુંદર અને ભાવસભર પદોની રચના કરી શક્યા હશે.

મીરાંબાઈએ શ્રીકૃષ્ણના પ્રાગટ્ય પર થોડા પદોની રચના કરી છે. જેમકે નીચેના પદમાં ગોકુળમાં ઉજવાઈ રહેલી શ્રીકૃષ્ણ જન્મની વધાઈ અને આનંદ-ઉત્સવનું તો વર્ણન છેજ પણ સાથે સાથે સાથે શ્રીકૃષ્ણ દર્શન એજ જીવનનો ખરો આનંદ છે તેની પણ વાત વહેતી કરે છે અને શ્રીકૃષ્ણ ને જગતના તારણહાર તરીકે પણ પ્રસ્થાપિત કરે છે.

जसुमति पुत्र जायो,रूप गन अगरो
गोविन्द पूरणचंद, तारण जग सघरो
मेरे श्रवण भनक पड़ी,वाजत है घुघरो
आधी रेन अंधियारी में, आयो तारण जुगरो
श्री गोकुलमें भीड़ भाई, मिळत नहीं डगरो
एक आवे एक जावे, एक माचवे झगरो
प्रात समे धूम ऐसी मची, चल सके ना पगारो
मीरां मुखारविंद निरखे, जीवननंद नन्द रो

તો વળી નીચેના પદમાં શ્રી કૃષ્ણના પ્રાગટ્ય વધાઈની સાથે સાથે નિસદિન શ્રી કૃષ્ણનું ધ્યાન ધરવાની એક સરળ અને સટીક શીખ પણ આપીદે છે. મીરાંબાઈ પોતાની જાત ને ક્યારેય શ્રીકૃષ્ણ દર્શન થી વિમુખ નહતા કરી શક્યા. શ્રી કૃષ્ણ તેમના જીવનના કેન્દ્રબિંદુમાં રહેલા હતા અને મીરાંબાઈનું ભાવવિશ્વ એ કેન્દ્રબિંદુની આસપાસ ભ્રમણ કર્યા કરતુ હતું.

प्रकट भयो भगवान, मथुरा में प्रगट भयो भगवान
नंदजी के घर नौबत बजे, ढोल,मृदंग और तान
सबहि राजे मिलन आये, छोड़ दिए अभिमान
मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, निसदिनी धरिजे ध्यान

મીરાંબાઈના વ્રજભાવના અમુક પદોમાં વાત્સલ્યભાવનું બખૂબી નિરૂપણ કર્યું છે. વાત્સલ્યભાવના પદો કે જેમાં મીરાંબાઈએ યશોદામૈયા બનીને તેમના લાલાની પ્રમુખ લીલાઓનું વર્ણન કર્યુંછે. મીરાંબાઈએ  પોતે લૌકિક દ્રષ્ટિએ તો માતૃત્વ ધારણ નથી કર્યું પણ તેમનું ભાવવિશ્વ શ્રી કૃષ્ણ સાથે એટલું નિકટતાથી જોડાયેલું હતું કે શ્રી કૃષ્ણ ગિરિધર ગોપાલ મીરાંબાઈના અસ્તિત્વનું એક અંગ બની ગયા હતા, જેમ બાળક માતાના અસ્તિત્વનું એક અંગ હોય છે તેમજ…મીરાંબાઈએ લાલાની બાળલીલાઓ થી માંડીને કિશોરાવસ્થાની નટખટ લીલાઓનું વર્ણન તેમના પદો દ્વારા કરેલું છે અને આમ કરતા કરતા લાલાને પોતાના વાત્સલ્યભાવથી તરબોળ કરી દીધો છે. જેમકે નીચેના પદમાં યશોદામૈયા એક નટખટ બાળકનૈયાને ફોસલાવતાં ફોસલાવતાં ભોગ ધરાવે છે તેનું તાદ્રશ  વર્ણન કરેલ છે. એક માં માટે પોતાના લાલા માટે ભોજન તૈયાર કરવું અને તેને પ્રેમપૂર્વક ફોસલાવીને જમાડવું તેનાથી વધુ મહત્વની કોઈ પ્રવૃત્તિ હોયજ ના શકે.આ પદમાં પણ મીરાંબાઈએ પોતાના શરણાગતિનો ભાવ તો મૂકી જ દીધેલો છે.

मागत माखन रोटी गोपाल प्यारे मागत माखन रोटी
मेरे गोपालजी को रोटी बना देउ, एक छोटी रे बीजी मोटी
मेरे गोपालजी को बीहा कराउंगी, भ्रखु ते मन की बेटी
मीरां कहे प्रभु गिरिधर नागर, चरण कमल हु तो जोती

તો વળી નીચેના પદમાં મીરાંબાઈ યશોદામૈયા બનીને લાલાની ઢાલ થઈને ઊભા છે અને ગોપીઓ આગળ લાલા નું ખોટું ઉપરાણું લે છે. આપણો કનૈયોતો નટખટ હતો અને તેના તોફાનો માટે મશહૂર પણ હતો.એટલે તેના માટે આવતી ફરિયાદોમાં તથ્ય હોય જ પણ યશોદામૈયા તો લાલા વિરુદ્ધ એક શબ્દ પણ સાંભળવા ધરાર તૈયાર નથી. કારણકે આ પદમાં મીરાંબાઈ જેમ કહે છે તેમ, લાલો તો યશોદા મૈયાનો સાત ખોટનો હતો અને કેટકેટલા દેવ પૂજ્યા ત્યાર બાદ લાલાનું પ્રાગટ્ય થયું હતું. કેટલો સુંદર ભાવ! અને યશોદામૈયાના વાત્સલ્યભાવ માં વહી જઈને મીરાંબાઈ પોતે પણ લાલાના નીરખી નીરખી ગુણ ગાવા લાગે છે.

गारी मत दीजो ो तो गरीबनी को जायो
कोई के तो पांच पुत्र, कोई के तो सात है
ध्याये ध्याये देवता ने, काना ने खिलायो
कोई के तो पांच धेनु, कोई के तो सात है
नव लाख धेन बाबा नन्द के दुहायो
दधि की मथनिया आंगनिया में धरी है
जे ज्यांको जेतो खायो व्हे जो लीज्यो राज
मीराबाई के हरि गिरिधर नागर
निरख निरख गुण गायो

મીરાંબાઈના આ પદો જોતા એવું લાગે કે મીરાંબાઈએ ભલે પ્રત્યક્ષ માતૃત્વ ધારણ નહતું કર્યું, પણ તેઓ નું હૃદય તો લાલા પ્રત્યેના માતૃત્વના ભાવ અને સંવેદનાઓ થી ભરપૂર હતું.આજે આપણે મીરાંબાઈના શ્રી કૃષ્ણ પ્રાગટ્ય અને યશોદામૈયાના ભાવ વાળા પદોને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો. હવે પછીના લેખમાળાના પુષ્પોમાં આપણે મીરાંબાઈની નજરે અને કલમે કનૈયાની બાળલીલાને જાણીશું, માણીશું અને મીરાંબાઈની સાથોસાથ આપણે પણ શ્યામસુંદરની લીલાઓના ભાવમાં ભીંજાઇશું. આશા રાખું છું કે આપ પણ આ ભાવ-વર્ષામાં ભીંજાવા માટે મારી સાથે આવશો. જય શ્રી કૃષ્ણ!

તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયો ની અપેક્ષા સાથે….

 અલ્પા શાહ

૨૪ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

શ્રી કૃષ્ણની વ્રજલીલા –મીરાંબાઈના પદોને સથવારે…. – પ્રસ્તાવના

“कृष्णस्तु भगवान स्वयम”

શ્રી શુકદેવજીની ઉપરની ઉક્તિ અનુસાર, એક માત્ર શ્રી કૃષ્ણ જ પરમ પુરુષ ભગવાન છે.શ્રી કૃષ્ણને પૂર્ણ અવતાર ગણવામાં આવે છે કારણકે તેઓ ૧૬ કલાઓથી યુક્ત છે અને માનવજીવનના સમસ્ત પાસાઓની છણાવટ તેમણે તેમના જીવન દરમિયાન વિવિધ લીલાઓ દ્વારા કરેલ છે. તેમની દરેક લીલાઓની ભીતરમાં સર્વદા લોક-હિતની ભાવનાનો ઉદેશ્ય હતો. શ્રી કૃષ્ણજ એક એવા પરમેશ્વર છે કે જે સર્વગુણ સંપજ્ઞ છે અને જીવનના સર્વે ક્ષેત્રોમાં તેમનો અધિકારપૂર્વકનો પ્રભાવ ધરાવે છે.આપણે સૌ જાણીએ છીએ તેમ શ્રી કૃષ્ણએ તેમના જીવન ની મહત્તમ લીલાઓ વ્રજભૂમિમાં કરી હતી. શ્રી વૃંદાવનની આજુબાજુ નો ૮૪ કોશનો જે વિસ્તાર છે તે વ્રજભૂમિ તરીકે ઓળખાય છે.આ વ્રજ-ભૂમિનું હિન્દૂ સંપ્રદાયમાં એક વિલક્ષણ માહાત્મ્ય છે.અહીંની પાવન રજમાં પૂર્ણ પુરુષોત્તમ શ્રી કૃષ્ણે સાકાર-સગુણ સ્વરૂપે લીલા કરેલ છે. આ અદભુત ભૂમિ માં વિચરણ કરતા કરતા અથવા આ ભૂમિનું સ્મરણ કરતા કરતા શ્રી કૃષ્ણની વ્રજ લીલાઓમાં ડૂબી જઈને શ્રીકૃષ્ણ પ્રત્યે જે પ્રેમનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે તેજ વ્રજભાવ છે.મીરાંબાઈ કે જેમણે શ્રી કૃષ્ણને પોતાનું સર્વસ્વ સમર્પણ કરી દીધેલું, તેમના માટે આનંદ,શાંતિ, પ્રેમ અને કલ્યાણ ના પરમાધાર રૂપ વ્રજભાવને આત્મસાત કરવો એ એક સાહજિક ઘટના હતી.

મીરાંબાઈના જીવન પર વ્રજભાવ અને વ્રજલીલાનો ખુબ ઊંડો પ્રભાવ છે.મીરાંબાઈએ વ્રજભાવ ને કેન્દ્રમાં રાખીને લગભગ ૪૦૦ જેટલા પદની રચના કરી છે.મીરાંબાઈના વ્રજભાવના પદોમાં મુખ્યત્વે ચાર ભાવોનું પ્રાધાન્ય જોવા મળે છે. પ્રથમ છે વાત્સલ્યભાવ. વાત્સલ્યભાવના પદો કે જેમાં મીરાંબાઈએ યશોદામૈયા બનીને તેમના લાલાની પ્રમુખ લીલાઓનું વર્ણન કર્યુંછે. આ પદોમાં મીરાંબાઈએ લાલાની બાળલીલાઓ થી માંડીને કિશોરાવસ્થાની નટખટ લીલાઓનું વર્ણન કરેલું છે અને લાલાને પોતાના વાત્સલ્યભાવથી તરબોળ કરી દીધો છે. બીજો ભાવ છે માધુર્યભાવ. માધુર્યભાવના પદોમાં મીરાંબાઈ એ શ્યામસુંદરના શૃંગાર,મોરમુકુટ, વાંકડિયા કેશ,પીળા પીતામ્બર, બંસીધરની ત્રિભંગી મરોડ અને મંદ મંદ મધુર મુસ્કાન નું તાદ્રશ વર્ણન કરેલ છે. જાણેકે મીરાંબાઈ પોતે સદેહે શ્યામસુંદરની સમીપ ના હોય! ત્રીજો પ્રમુખભાવ છે એ છે સખ્યભાવ. આ ભાવના પદોમાં મીરાંબાઈએ ક્યારેક રાધા બનીને પોતાના શ્યામમાટેની અલૌકિક પ્રીત પ્રગટ કરીછે તો ક્યારેક ગોપી બનીને શ્રીકૃષ્ણના સહવાસની તેમના હૃદયમાં જે ટીસ ઉઠતી હતી તેને શબ્દદેહ આપ્યો છે.ગોપીભાવના જે પદો છે તેમાં મીરાંબાઈ પૂર્વ જન્મમાં દ્વાપર યુગની ગોપી હતા તેનો પણ સંકેત મળે છે. તો વળી આ પદોમાં રાસલીલાને પણ મીરાંબાઈએ આવરી લીધી છે. અને ચોથો અને છેલ્લો ભાવ જે છે એ છે વિરહભાવ.મીરાંબાઈના વિરહભાવના પદોમાં જયારે કૃષ્ણ વ્રજભૂમિ છોડીને મથુરા પ્રસ્થાન કરી જાય છે ત્યારબાદ રાધાની અને ગોપીઓની શું હાલત થાય છે તે કરુણભાવોનો સમાવેશ કર્યોછે. તે ઉપરાંત આ પદોમાં ઉદ્ધવલીલાનો સમાવેશ પણ કર્યો છે.

આમ મીરાંબાઈએ તેમના વ્રજભાવના પદો દ્વારા શ્રી કૃષ્ણની સમગ્ર વ્રજ-લીલા ને આવરી લીધી છે. આપણે પણ આ લેખમાળામાં આ દરેક ભાવ પર રચાયેલા પદોનું ખુબ નજીકથી રસપાન કરીશું અને મીરાંબાઈના પદો થકી તેમના મનોભાવોની જરાક વધુ સમીપે જવાનો પ્રયત્ન કરીશું. મીરાંબાઈના વ્રજભાવના પદો તેમના પદસંગ્રહ ના શિરમોર જેવા છે.અને કેમ ના હોય? વ્રજ-ભૂમિ અને વ્રજ-રજ એતો પરમ પુણ્યકારક ભૂમિ છે જ્યાં પ્રભુએ સ્વયં વિચરણ કર્યું છે.જે સુખ-સુવિધા શ્યામસુંદરને વ્રજભૂમિમાં પ્રાપ્ત થઇ હતી, જે લાડ-પ્યાર પ્રભુને વ્રજભૂમિ માં મળ્યા હતા, જે ચેનની ઊંઘ પ્રભુને વ્રજભૂમિમાં પ્રાપ્ત થઇ હતી એવી વ્રજની બહાર ક્યારેય નથી થઇ શકી. જેવીરીતે શ્રીમદ ભાગવદનો બારમો સ્કંધકે જેમાં શ્રીકૃષ્ણના પ્રાદુર્ભાવની કથા છે તે શ્રી ઠાકોરજીનું હૃદય ગણવામાં આવે છે તેજ રીતે  મીરાંબાઈના વ્રજભાવના પદો એક રીતે હૃદયના સ્થાન પર છે તેમ કહી શકાય.

તો ચાલો, આપણે પણ આવતા લેખથી મીરાંબાઈના પદો થકી શ્રી કૃષ્ણના હૃદયની વધુ નિકટ જવાની સફર આદરીએ.આશા રાખુંછું કે તમને પણ મારી સાથે આ સફરે આવવું ગમશે. જય શ્રી કૃષ્ણ!

તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયો ની અપેક્ષા સાથે….

 અલ્પા શાહ

૨૩ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

ऐरी मैं तो दर्श दीवानीरे….

આપણા પુરાણોમાં ભગવદ દર્શનનું માહાત્મ્ય અનેકવિધ રીતે સમજાવ્યું છે. અહીં દર્શનનો અર્થ મંદિરમાં રહેલા સ્વરૂપના દર્શન કરવા ત્યાં સુધી સીમિત નથી, પણ દર્શનનો અર્થ તો ભક્ત એ પરમાત્માનું દર્શન કરી શકે જે તેના પોતાના હૃદય-મંદિરમાં બિરાજેલ છે. જેમકે શ્રી બ્રહ્મસંહિતાના નીચેના શ્લોકમાં કહ્યું છે કે જયારે ભક્ત પોતાના નેત્રોમાં પ્રેમ રૂપી અંજન આંજીને ભક્તિથી રંગાયેલા નેત્રો દ્વારા પોતાના હૃદયના પડળમાં દ્રષ્ટિ કરે છે ત્યારે ભક્તને હૃદયમાં વિરાજમાન શ્રી શ્યામસુંદર કે જે અચિંત્ય અને સગુણ છે તેના દર્શન થાય છે.

प्रेम अञ्जन च्छुरित भक्ति विलोचनेन
सन्तः सदैव हृदयेषु विलोकयन्ति |
यं श्याम सुन्दरम् अचिन्त्य गुण स्वरूपं
गोविन्दम् आदि पुरुषं तमहं भजामि ॥ ३८ ॥

મીરાંબાઈએ પણ આજ રીતે પોતાના નેત્રોમાં પ્રેમરૂપી અંજન આંજીને ગિરિધર ગોપાલના સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ સ્વરૂપના દર્શનમાં લિન થઇ જતા. તો વળી શ્રીમદ ભગવદ ગીતાના  સાંખ્યયોગના આ શ્લોકમાં શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન સ્વયં કહે છે કે જે ભક્ત મારા દર્શન સર્વત્ર કરે છે અને સર્વ ને મારામાં લીન થતા સમજે છે તે ભક્તથી હું કદી પણ વિખૂટો પડતો નથી અને ભક્તને મારાથી વિખૂટો પડવા દેતો નથી.

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति |
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || 30||

મીરાંબાઈના નેત્રો શ્યામસુંદર પર હંમેશા સ્થિર રહેતા તો શ્યામસુંદર પણ મીરાંબાઈને પોતાની નજરોથી ક્ષણભર પણ અળગી ના થવા દેતા. જાણે બંને એકબીજામાં એકાકાર ન થઇ ગયા હોય! મીરાંબાઈ ગિરિધર ગોપાલના દર્શનના બંધાણી હતા અને એટલેજ એ પોતાની જાતને દર્શદીવાની તરીકે ઓળખાવતા. મીરાંબાઈ ને તેમની પ્રેમસાધનાની પરાકાષ્ટાની અનુભૂતિ થઇ ગયેલ હતી અને પરમાનંદનો સાક્ષાત્કાર થઇ ગયેલ હતો.મીરાંબાઈ સાંવરિયાની છબી પર સર્વથા મુગ્ધ હતા અને તેમના નેત્રો દર્શનઆનંદ લેતા ક્યારેય થાકતા ન  હતા અને આ ભાવનું નિરૂપણ તેમણે નીચેના પદમાં સુંદર રીતે કર્યું છે.

नैणा लोभी, रे बहुरि सही नहीं आय
रोम-रोम नख सिख सब निरखत, ललकि रहे ललचाय
मैं ठाढ़ी ग्रिह आपने री, मोहन निकसे आय
बदन चंद परकासित हेली,मंद-मंद मुस्काय
लोक कुटुम्बी बरजि बऱजहीं, बतिया कहत बनाय
चंचल निपट अटक नहीं मानत, पर-हाथ गए बिकाय
भलो कहौ कोई बुरी कहौ में, सब ले सीस चढ़ाय
मीरां प्रभु गिरिधरलाल बिन,पल छीन रह्यो न जाय

હકીકતે મીરાંબાઈ માટે પ્રભુના દર્શનનો આનંદ એવો મધુરાતીમધુર અને પરમ મંગલકારી હતો કે તેમના માટે આલોક અને પરલોક ની સર્વ ચીજ નિઃસત્વ બની રહી છે અને આજ ભાવ તેમણે નીચેના પદમાં વહેતો મુક્યો છે.

जबसे मोहि नंदनंदन, दृष्टि पड्यो माई
तबसे परलोक लोक, कछु न सोहाई
मोरन की चन्द्रकला, सीस मुकुट सोहे
केसर को तिलक भल, तीन लोक मोहे
कुण्डल की ालक,झलक कपोलन पर धाई
मनो मीन सरवर तजि, मकर मिलान आई.

અને આ દર્શનાનંદમાં મીરાંબાઈ એટલી હદ સુધી કૃષ્ણમય થઇ જાય છે કે તેમને  પોતાના દેહ સુધ્ધાનું ભાન રહેતું નથી. અને ગિરિધર ગોપાલ તેમની દ્રષ્ટિની આગળ સદૈવ હાજર રહે તેવી પ્રાર્થના આ પદ દ્વારા મીરાંબાઈ કરે છે.

મારી દ્રષ્ટિ સામે રહેજો રે, બાલમુકુન્દ
મારી નજરી આગળ રહેજો રે નાગરનંદ
કામ કાજ મને કઈ સુજે નહિ , ભૂલી ઘરના ધંધા રે
આડું અવળું જોયું ગમે ના, જોયા પૂનમના ચાંદા રે
મીરા કહે પ્રભુ ગિરિધર ના ગન, મોહિમોહિની ફંદા રે

અને મીરાંબાઈનો આ દર્શનાનંદ જયારે પરાકાષ્ટાએ પહોંચે છે ત્યારે મીરાંબાઈ તેમના અને ગિરિધર ગોપાલ વચ્ચેના સઘળા આવરણો હટાવીને પોતાની પ્રાણ જ્યોતિ ને ભગવદ્જ્યોતિ સાથે એકાકાર કરીને તેમનામાં સમાઈ જાય છે. નીચેના પદમાં આ ભાવના સુપેરે પ્રગટ થઇ છે.

आई देखन मजमोहन को,मोरे मनमो छबि छाय रही
मुख पर का अंचल दूर कियो तब,ज्योत से ज्योत समय रही
सोच कर अब होत कहा है, प्रेम के फंदे में आय रही
मीरां के प्रभु गिरिधर नगर, बूंदमो बून्द समय रही

મીરાંબાઈની  શ્યામસુંદરની ઝાંખી માટેની જે ઝંખના હતી, જે અંતરનો વલોપાત હતો, તે સમજવા માટે હું કે તમે કદાચ સક્ષમ નથી કારણકે તે સમજવા માટે આપણે પહેલા મીરાંબાઈની કક્ષાએ પહોંચવું પડે. આમ તો મારા તમારા સૌના હૃદય માં વધતે- ઓછે અંશે મીરા-તત્વ રહેલું છે.પણ આપણે તેની સાથે જોડાણ સાધી શકતા નથી કારણકે વચ્ચે માયા અને અહમ નો અંચળો આવે છે જેને આપણે હટાવવો પડે, પ્રભુ પાસે મનથી અને હૃદયથી અનાવૃત થવું પડે.મીરાંબાઈ ની જેમ ગિરિધર ગોપાલ ની સંપૂર્ણ શરણાગતિ સ્વીકારવી પડે.

આધી રાતે દર્શન માટે આંખ ઝરુખે મૂકી રે
મીરાં શબરી જનમજનમની જનમજનમથી ભૂખી રે
તુલસીની આ માળા પહેરી, મીરાં સદાયે સુખી રે
શ્યામ-શ્યામનો સૂરજ માથે, મીરાં સૂરજમુખી રે

અને કવિશ્રી સુરેશ દલાલ ઉપરની પંક્તિઓમાં લખે છે તેમ મીરાંબાઈ ની જેમ દર્શન માટે આંખ ઝરૂખે મુકવી પડે, સૂરજમુખી બનીને શ્યામ નામના સુરજ સામે મીટ માંડવી પડે અને તોજ કદાચ ગિરિધર ગોપાલ સાથે અંતરથી તાદામ્ય સાધીને એકરૂપ બની શકીએ. મીરાંબાઈતો એક અજરામર વ્યક્તિત્વ હતા જે દર્શદીવાની બનીને આ સંસારને નવધા ભક્તિની એક અણમોલ મિસાલ આપતા ગયા. 

મારી તો પ્રભુને એકજ પ્રાર્થના છે કે પ્રભુ મને મારામાં રહેલા મીરા-તત્વ સાથે હું સંધાન સાધી શકું તેવી સ્તિથિ,સદબુદ્ધિ અને સંજોગો આપે. અને એ સાથે હું આજે મારી કલમને વિરામ આપું છું. તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયો ની અપેક્ષા સાથે….

 અલ્પા શાહ

૨૨ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

મીરાંબાઈનો દર્શનાનંદ

દર્શનાનંદ એટલે દર્શન દ્વારા પ્રાપ્ત થતો આનંદ. દર્શનાનંદ માત્ર બે શબ્દોની સંધિ નથી પણ  એક અલૌકિક અનુભૂતિ છે જે મીરાંબાઈ જેવો ઉચ્ચ આત્મા જ કરી શકે. આ દર્શન વિષે થોડું લખવું છે.

હિન્દૂ સંસ્કૃતિ પ્રમાણે, જયારે તમે પરમાત્માનાં કોઈપણ સ્વરૂપ કે સદગુરુ કે કોઈ પવિત્ર વસ્તુ કે સ્થળની સન્મુખ થાઓ ત્યારે તમે એનાં દર્શન કર્યા કહેવાય. પરંતુ, મારા મતે દર્શન એટલે માત્ર એકપક્ષીય દૃષ્ટિ વડે થતી પ્રક્રિયા નથી. એને તો માત્ર જોવું અથવા નિહાળવું કહેવાય. દર્શન એટલે દ્વિપક્ષીય દૃષ્ટિ વડે પરમાત્મા સાથે સંધાતું અનુસંધાન જેનાં પ્રતિબિંબો માત્ર આંખની કિકીમાં જ નહિ પણ હૃદય અને આત્મામાં પણ ઝીલાય. દર્શન તો જે તે સમયે અને જે તે સ્થળે કરી શકાય, બંધ તેમજ ખુલ્લી આંખે પણ કરી શકાય. એવું જરૂરી નથી કે દર્શન કરવા માટે કોઈ ધાર્મિક સ્થળે જવું જ પડે. દર્શન તો તમે જ્યાં બેઠા હો ત્યાંથી પણ થઈ શકે; જો એ અનોખું અંતરનું અનુસંધાન સધાય તો.

આનંદ એ તો જીવ માત્રનું પરમ લક્ષ્ય છે. આનંદ અને સુખ બંને સમાનાર્થી લગતા શબ્દો છે પણ તેના ગૂઢાર્થમાં ઘણું અંતર છે. સુખનો ક્યારેક તો અંત આવે છે એટલે કે, સુખ આવે અને જાય. સુખ જાય પછી દુઃખ આવે અને એમ ને એમ ચક્ર ચાલ્યા કરે. જયારે આનંદ એ તો અનંત છે, શાશ્વત છે ને તેની અનુભૂતિ તો કોઈ વીરલ આત્માને જ થાય છે.

મીરાંબાઈને તો દર્શન અને આનંદ બંને આત્મસાત થયેલ હતાં. મીરાંબાઈના પરમપ્રિય ઇષ્ટ ગિરિધર ગોપાલનું દર્શન તેમનાં જીવનનું પરમ લક્ષ્ય હતું. જે રીતે આપણે સતત મધ્યાન્હના સૂર્ય સમક્ષ સતત જોયા કરીએ ત્યારપછી અંધારામાં પણ આપણી નજરની સમક્ષ એ સૂર્યના તેજની ચમક છવાયેલી રહે તેવી જ રીતે મીરાંબાઈ પણ સદૈવ પોતાના પ્રિયતમ શ્રીકૃષ્ણને પોતાનાં નેત્રની આગળ નિહાળતાં, પ્રેમ અને આનંદથી વિહ્વળ બની જતાં અને પછી શ્યામસુંદરની મધુર છબીનું વર્ણન કરતાં સુંદર શૃંગાર, નેત્ર, તીરછી નજર જેવા વિલક્ષણ ગુણોના ગુણગાનના ભાવ તેમનાં દ્વારા રચાયેલાં પદોમાં વહી નીકળતા. આ સર્વ દર્શનાનંદના પદોમાં ક્યાંક મીરાંબાઈની રુપાસક્તિ છલકાય છે તો ક્યાંક તેમનો તેમના પ્રિયતમ સાથેનો ભાવાવેશનો પ્રેમાલાપ વહી નીકળે છે. તો ક્યાંક મીરાંબાઈ દર્શનમાં તલ્લીન થઈને વિનય અને સ્તુતિ પદો સ્વરૂપે રજૂ કરે છે.

જેમકે, નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈ પોતે શ્યામસુંદરનું દર્શન કરે છે અને અપલક નેત્રે માધવને નિહાળતાં નિહાળતાં આપણને સ્વરૂપ દર્શન કરાવે છે.

मेरे नैना निपट बंकट छबि अटके
देखत रूप मदनमोहन को,पियत पियूख न मटके.
बारिज भाव ालक टेढ़ी मनो,अति सुगंध रस अटके
टेढ़ी कटि टेढ़ी कर मुरली, टेढ़ी पाग लर लटके
मीराँ प्रभु के रूप लुभानी, गिरिधर नगर नाटके

તો વળી નીચેના પદમાં મીરાંબાઈ ગિરિધર ગોપાલના શૃંગારનું અક્ષરસઃ વર્ણન કરે છે અને પોતે કેવી રીતે ગિરિધર ગોપાલની એકેક છટા પર મોહિત થઈ ગયા છે તેનું વર્ણન કરે છે.

हो राज, तारे ललवट तिलक बिराजे
हो काने कुण्डल छाजे हो
ो राज तारे मुख पर मोरली बिराजे
मधुर सुर बाजे हो
हो राज,तारे पीला पीताम्बर शोहिये
तने हरखी नारखी मोदिये हो
हो राज, तारे चरने ते नेपुर बाजे हो,
तू नटवर थईने नाचे हो
हो राज, तारी शोभा ते कही नव जाय
हु रूपल देखि लोभनी हो
हो राज, म्हारे मंदिरे पधारो
कहे मीराँ बलिहारी हो

મીરાબાઈ તો ગિરિધર ગોપાલનું દર્શન એક પ્રિયતમા તરીકે કરતાં. આ પદમાં તેમના પ્રિયતમના ગુણગાન ગાતાં કહે છે કે, ‘મારા મહારાજ તો વૈકુંઠ છોડીને પવન વેગે મારી પાસે આવે છે. મારી દૃષ્ટિ તેમના પર પડતાં જ હું પ્રેમ-ભક્તિરસ પીને ધન્ય થઈ જાઉં છું.

आये आये जी महाराज आये
तज वैकुण्ठ तज्यो गरुड़ासन, पवन वेग उठ धाये
जब ही दृष्टि परे नंदनंदन, प्रेम भक्ति रस प्याये
मीराँ के प्रभु गिरिधर नागर, चरण कमल चित लाये

આવાં તો બીજાં ઘણાં પદો મીરાંબાઈએ રચ્યાં છે જેમાં તેમનો દર્શનાનંદ વહી રહ્યો છે. એનો રસાસ્વાદ આપણે આગળના મણકાઓમાં કરીશું. મીરાંબાઈએ આત્મસાત કર્યું હતું કે સર્વ સમર્થ ભગવાન જ એક માત્ર આનંદ સ્વરૂપ છે. પરમાનંદ તો માત્ર ભગવદ્ વિચાર, ભગવદ્ સત્સંગ, ભગવદ્ સ્મરણ અને ભગવદ્ સમર્પણથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. જયારે આપણી ચિત્તવૃત્તિ બહારની બધી મોહમાયા છોડી આપણી અંદર રહેલ સ્વ તરફ ડગલાં માંડે ત્યારે જ સાશ્વત આનંદની અનુભૂતિ થાય છે. પોતાના સગુણ ઇષ્ટસ્વરૂપ કે નિર્ગુણ નિરાકારનું દર્શન પોતાનાં હૃદયમાં જ થવાં લાગે. મીરાંબાઈને આવાં ભગવદ્ દર્શનનો પરમ આનંદ પ્રાપ્ત થયેલ હતો. પ્રેમની પરાકાષ્ઠામાં તેમની આંખ હસતાં હસતાં પણ અશ્રુ વહાવી રહી હતી. કવયિત્રી પન્ના નાયક લખે છે:

હું તો મુખડાની માયામાં મોહી પડી,
આંખ હસતાં હસતાં વળી રોઈ પડી.

તો ચાલો આજે હું મારા ઇષ્ટદેવ ઠાકોરજીની છબીનું દર્શન-સ્મરણ કરતાં કરતાં મારી કલમને વિરામ આપું છું.

તમારાં માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે.

— અલ્પા શાહ

૨૧ – मेरे तो गिरधर गोपाल : અલ્પા શાહ

પ્રેમની અનુભૂતિ અને મીરાંબાઈનો પ્રેમાનંદ

Darkness cannot drive out darkness; only light can do that. Hate cannot drive out hate; only love can do that.” ~ Martin Luther King, Jr.

જેમ અંધકારથી અંધકાર ન કાપી શકાય માત્ર પ્રકાશથી જ કાપી શકાય તેવી જ રીતે, ઘૃણાથી ઘૃણા કાપી ન શકાય, માત્ર પ્રેમથી જ કાપી શકાય.

પ્રેમ – મનુષ્યનો સૃષ્ટિના દરેક જીવ પ્રત્યેનો પ્રેમ એ જ તેના માણસ હોવાની સાબિતી છે. એ જ ખરી માનવતાની નિશાની છે. અને જયારે એ પ્રેમનો કોઈપણ કારણસર ક્ષય થાય ત્યારે જ માનવતા પર એક પ્રશ્નચિન્હ ઊભું થાય છે અને અક્ષમ્ય અપરાધોની પરંપરા ચાલું થાય છે. અત્યારે વૈશ્વિક સ્તરે આપણે એવી અનેક ઘટનાઓના સાક્ષી બની રહ્યા છીએ. જયારે પ્રેમનું પલ્લું સત્તાનાં પાલ્લાં કરતાં ભારે બનશે ત્યારે જ વૈશ્વિક શાંતિ સ્થાપાવાની શરૂઆત થશે.

પ્રેમ એ માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચે જ થાય એવું જરૂરી નથી. કોઈપણ બે મનુષ્ય વચ્ચે કે મનુષ્ય અને કોઈપણ પ્રાણી વચ્ચે પ્રેમ પાંગરી શકે છે. પ્રેમ – એક એવી અનુભૂતિ છે કે જેનો આરંભ અને અંત હૃદયથી જ થાય છે. આ અનુભૂતિની નથી કોઈ વ્યાખ્યા કે નથી તેનું વર્ણન. હા, આપણે પ્રેમની મહાનતા અને માહાત્મ્ય વિષે પુસ્તકો ભરીને લખી શકીએ, પણ એ જે હૃદયમાં અનુભવાતી અનુભૂતિ છે – તેનું સચોટ વર્ણન કરવા માટે દુનિયાની દરેક ભાષા વામણી પડે છે. પ્રેમ તો એક લાગણી છે જે હૃદયના કોઈક અંદરના ખૂણે ધબકતી રહે છે અને આપણને ધબકતા રાખે છે.

આ તો થઈ લૌકિક પ્રેમની વાત. મીરાંબાઈનો પ્રભુ પ્રત્યેનો પ્રેમ તો અલૌકિક હતો. પ્રભુને કોઈ સગુણ-સાકાર કહે તો કોઈ દુર્લભ. કોઈ ત્યાગ દ્વારા પ્રભુ સુધી પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરે તો કોઈક સંસારમાં રહીને પ્રભુને પામવાના પ્રયત્ન કરે. પણ મીરાંબાઈ તો માત્ર અને માત્ર પ્રેમથી જ શ્યામને પામવાનો પ્રયત્ન કરે છે. મીરાંબાઈ નીચેનાં પદ દ્વારા શ્યામની પ્રીત ફલિત કરે છે.

माई री मैं तो लियो गोविन्दो मोल
कोई कहे हलकों कोई कहे भारी, लियोरि तराजू तोल
कोई कहे मुंहघो कोई कहे सोघो, लियोरि अमोलक मोल
कोई कहे कालो,कोई कहे गोरो,आवत प्रेम के मोल
वृन्दावन की कुञ्ज गलिन में, लियोरि बजंता ढोल
कोई कहे घर मैं कोई कहे बन में, राधा के संग किल्लोल
मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, पूर्व जनम के बोल

ગયા અઠવાડિયે આપણે મીરાંબાઈના પ્રિયતમા અને પત્ની તરીકેનો પ્રેમભાવ અને સમર્પણભાવને પ્રદર્શિત કરતાં અમુક પદોની ઝાંખી કરી. જયારે હૃદયમાં કોઈ પ્રત્યે ઉત્કટ પ્રેમભાવ હોય ત્યારે માત્ર પ્રેમ અને સમર્પણભાવ જ નહિ, પણ સાથે સાથે બીજા અનેકવિધ ભાવોનો દાબડો પણ ખુલી જાય છે. મીરાંબાઈનો શ્યામસુંદર પ્રત્યેનો એ પ્રેમભાવ ક્યારેક આકાંક્ષાભાવ બનીને અવતરે છે, તો ક્યારેક અનન્યભાવની આલબેલ પોકારતો પોતાનું આધિપત્ય જમાવે છે. ક્યારેક વિનયથી ભરપૂર પ્રાર્થનાભાવ તરીકે પ્રગટ થાય છે તો ક્યાંક પ્રેમ-દીવાની મીરાંનો જોગણ ભાવ પ્રગટ થાય છે. નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈ પ્રભુ સાથે પ્રેમભાવે એક્ય સાથી જોડાઈને સમર્પિત થઈ જવાનો ભાવ પ્રગટ કરે છે  

अखिया प्यारी लगी रे सांवरिया थी
चालोजी कृष्ण आपां बाग़ लगावा, आप छेड़ा हम क्यारी
चालोजी कृष्ण आपां मेल चनावा, आप झरोखा हम बारी
चालोजी कृष्ण आपां चौपट खेला, आप पासा हम सारी
बाई मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, आप जीत्या हम हारी.

ક્યાંક ક્યાંક મીરાંબાઈના પ્રેમભાવને થોડી દીવાનગીની છાંટ ઉડે છે અને એ પ્રેમભાવમાં થોડી જીદ પણ મિશ્રિત થાય છે.આ પદ માં મીરાંબાઈ પોતાના લાડલા કૃષ્ણને પોતાની ચિત્ત-વૃત્તિ રૂપી  ચુનરીને પ્રેમ ના ગહેરા રંગ થી રંગવાની વિનંતિ કરી છે કે જે કદાપિ છૂટે નહિ. અને પોતે જાણે જીદ લઈને બેસી જાય છે કે જ્યાં સુધી તેમ નહિ થાય ત્યાં સુધી પોતે ઘરે નહિ જાય-પછી ભલે ને આખી જિંદગી રાહ જોવી પડે.

कृष्ण पिऊ मेरी रंग दे चुनरिया
ऐसी रंगत रंगवादे सांवरिया, धोबी धोबे चाहे सारी उमरिया!
बिना रंगाया घर नाही जाऊ, बीत जाये चाहे सारी उमरिया
बाई मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, हरि चरणा गुण गइया

મીરાંબાઈનો માધવ પ્રત્યેનો પ્રેમભાવ આટલે અટકતો નથી. ક્યારેક ક્યારેક એ પ્રેમભાવ વ્યંગ, ઉપહાસ અને ઉપાલંભનું પણ સ્વરૂપ લે છે. એનો મતલબ એ નથી કે મીરાબાઈને માધવ પ્રત્યે કોઈ નારાજગી છે. આ ભાવ તો એ વાતની સાબિતી પૂરે છે કે મીરાંબાઈ માટે તેમનો સાંવરિયો જ સર્વસ્વ હતો. જેને તમે સર્વસ્વ માનતા હોવ તેની જ પાસે તમે મનુષ્ય સહજ દરેક ભાવ પ્રગટ કરી શકોને! જેમકે, નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈ શ્યામની ઉલાહના કરતાં તેમની જરાક ખબર લઈ કાઢે છે. કોઈ ભૌતિક ચીજ માટે નહિ, પણ ક્યારે પ્રભુ પોતાની સાથે એકરૂપ થશે તે માટે.

ित्नु काई छे मिजाज,महारे मंदिर आ, ठाणे ित्नु काई छे मिजाज
तन,मन,धन सब अर्पण कीनू, छाड़ि छे कुल की लाज
दो कुल त्याग भई बैरागन, आप मिलण की लाग के काज
मीरां के प्रभु कबरे मिलोंगे, कुबज्या आई काई याद.

મીરાંબાઈએ આ વિશ્વને સાચો પ્રેમ કેવી રીતે થાય તે શીખવ્યું. મીરાંબાઈની  પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ હંમેશા બેમિસાલ રહી છે અને રહેશે જ.  મીરાંએ પોતાના અસ્તિત્વને પ્રેમપૂર્વક ગિરિધર ગોપાલમાં ઓગાળીને સમર્પિત કરી દીધું. મીરાંબાઈનાં હૃદયના ભાવો તેમના પદો દ્વારા અક્ષરોની ધારાએ વહી નીકળ્યા અને એ પદો આપણને સૌને પ્રેમાનંદમાં તરબોળ કરતાં ગયાં.

તો ચાલો આજે એ પ્રેમાનંદમાં ભીંજાતાં ભીંજાતાં મારી કલામને આજે વિરામ આપું.

તમારાં માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

 અલ્પા શાહ

मेरे तो गिरधर गोपाल – 20 : અલ્પા શાહ

हे री मैं तो प्रेमदिवानी : મીરાંબાઈનાં પ્રેમરસથી છલકતાં પદો

हे री मैं तो प्रेम-दिवानी मेरो दरद न जाणै कोय।
दरद की मारी बन बन डोलूं बैद मिल्यो नही कोई॥

મીરાંબાઈ પ્રેમલક્ષણા ભક્તિની પરાકાષ્ટા હતાં. મીરાંબાઈ માટે ગિરિધર ગોપાલ જ સર્વસ્વ હતા; પ્રિયતમ, પ્રેમી, પતિ બઘું જ. મીરાંબાઈનો શ્યામસુંદર સાથેનો અલૌકિક સંબંધ માત્ર અને માત્ર પ્રેમભાવનાં તાંતણે બંધાયેલો હતો. કહેવાય છે કે જયારે ચિત્તમાં કોઈ પણ ભાવનો પ્રમાણથી વધું માત્રામાં આવેશ જાગે ત્યારે મનુષ્યની મન:સ્થિતિ વશમાં નથી રહી શકતી અને એ પરિસ્થિતિમાં મનુષ્ય પોતાનાં હૃદયમાં ઊઠતું લાગણીઓનું પૂર શબ્દો દ્વારા વહાવી દેવાં વિવશ થઈ જાય છે. જો વિરહનો ભાવ અધિક માત્રામાં હોય તો શબ્દોમાં વિરહ વેદના વહે છે અને જો પ્રેમભાવનું પ્રાધાન્ય હોય તો શબ્દોમાંથી પ્રેમરસ છલકે છે. આજે આપણે મીરાંબાઈનાં અમુક પ્રેમરસથી છલકતાં પદોની છોળોમાં ભીંજાવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

મીરાંબાઈનાં આ પ્રેમરસથી છલકાતાં પદોમાં ક્યાંક સખી બનીને પોતાના પ્રિયતમ માટેનો માધુર્યભાવ પ્રગટ કર્યો છે તો ક્યાંક પત્ની સ્વરૂપે પોતાના પતિ માટેનો આદરપૂર્ણ પ્રેમભાવ પ્રગટ કર્યો છે. તો વળી, ક્યાંક ઉત્કંઠા, પ્રતીક્ષા, આશા, કલ્પના અને ક્યાંક અવહેલનાનો ભાવ પણ પ્રગટ થયો છે. નીચેનાં સુંદર પદમાં મીરાંબાઈ શ્યામસુંદરનાં મનમોહક ચંદ્રવદન પર રૂપાસકત થઈ ગયાનો ભાવ કરે છે અને રજુ કરે છે કે, પ્રિયતમની સાંવરી મુખચંદ્રની અપૂર્વ છટા પર પોતે મુગ્ધ થઈ ગયેલ છે અને શ્યામસુંદરનાં કમલનયનની માધુરીએ તેમને આકુળ-વ્યાકુળ કરી દીધેલ છે.

चंद्र वदन पर म्हारो भंवरो बस्यो ए आली
जल बिच कमल कमल बिच कलियाँ
कलियाँने देख्यां म्हारो भवर हस्योँ ए आली
लगन लगी जड़यां लाज कहाँ गई
प्रीत करया पाछो पड़दो कश्यो ए आली
मीरांबाई के प्रभु गिरिधर नागर
हरि का चरणां में महारो जीवड़ो फँस्यो ए आली.

તો વળી, નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈનો પ્રેમરસ સમર્પણ ભાવે પ્રગટ થયો છે. મીરાંબાઈ પોતાનું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરીને જાણે પોતે હરિના હાથે વેચાઈ ગયાં હોય તેવો ભાવ પ્રગટ થયો છે. આટલા સરળ શબ્દોમાં આવો દ્રઢ પ્રેમાનુરાગ માત્ર મીરાંબાઈ જ રજૂ કરી શકે.

भाई मेरे नैनन बन परी री
जा दिन नैना श्याम न देखौ बिसरत नाही घरी री
चित बस गई सांवरी सूरत उरते नाही टरी री
मीरां हरि के हाथ बिकानी सरवस दे निबड़ी री

મીરાંબાઈનાં અમુક પ્રેમરસનાં પદો તેમણે નૈવૈદ્ય-સમર્પણના ભાવથી રચ્યાં છે. જે સામાન્ય રીતે થાળ તરીકે ગવાતાં હોય છે. નીચેનાં પદમાં તેમનો ભારોભાર વિનમ્રતાનો ભાવ પણ પ્રગટ થાય છે અને પ્રભુ તો ભાવનાં જ ભૂખ્યા છે. તેની પ્રતીતિ પણ મીરાંબાઈ આ પદમાં કરાવે છે.

હરિ મેં તો કીધી છે ઠાકોર થાળી રે, પધારો વનમાળી રે વનમાળી
પ્રભુ કંગાળ તોરી દાસી, હાંરે પ્રભુ પ્રેમના છો તમે પ્યાસી
દાસીની પૂરજો આશી!
પ્રભુ સાકર, દ્રાક્ષ, ખજૂરી, માંહે નથી બાસુંદી કે પૂરી
મારે સાસુ નણદીની સૂળી
પ્રભુ ભાત ભાતના મેવા લાવું, તમે પધારો વાસુદેવા
મારે ભુવનમાં રજની રહેવાં
હાંરે મેં તો તજી છે લોકની શંકા, પ્રીતમ કે ઘર હે બંકા
બાઈ મીરાંએ દીધા ડંકા

શ્રીમદ ભાગવતના ૧૧મા સ્કંધનાં ૧૪મા પ્રકરણના નીચેના શ્લોકમાં ભગવાન પ્રભુપ્રીતિનું માહાત્મ્ય સમજાવે છે.

वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं
रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्व‍‍चिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च
मद्भ‍‍क्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २४ ॥

અર્થાત, હરિનું સ્મરણ કરતાં કરતાં જે મનુષ્યની વાણી ગદગદિત થઈ જાય છે, હૃદય દ્રવિત થઈ જાય છે તે ક્યારેક ઊંચા સ્વરે સ્મરણ કરે છે, ક્યારેક અશ્રુઓની વર્ષા થાય અને ક્યારેક બધી લાજશરમ છોડી મુક્ત મને નાચતાં નાચતાં હરિનું ગુણગાન ગાય છે. એ મનુષ્ય સ્વયં તો પવિત્ર આત્મા હોય જ છે પણ તે પોતાના સત્સંગથી તેની આજુબાજુનાં જગતને પણ પવિત્ર કરી દે છે. મીરાંબાઈ પણ આવો એક પવિત્ર આત્મા જ હતો. ગિરિધર ગોપાલ પ્રત્યેના પ્રેમમાં મીરાંબાઈની ઉત્કટતા પણ હતી અને ઉત્કંઠા પણ હતી, વિરહ પણ હતો અને વહાલ પણ હતું. મીરાંબાઈનો કૃષ્ણ પ્રત્યેનો પ્રેમ unconditional (બિનશરતી) હતો. ઘણીવાર એવો વિચાર આવે કે, શું આ રીતે કોઈને ચાહવું આ કળિયુગમાં શક્ય છે? આ સંસારના મોટા ભાગના લૌકિક સબંધો conditional હોય છે કે જ્યાં બંનેને એકબીજા પાસેથી કંઈક અપેક્ષા હોય છે. માત્ર મા-બાપનો સંતાન સાથેનો સબંધ મહદંશે unconditional હોય છે. એટલે જ કદાચ મોટા ભાગના લૌકિક સબંધોમાં અપેક્ષા પૂરી ન થતાં હચમચવાં લાગે છે. મીરાબાઈનો કૃષ્ણપ્રેમ તો અલૌકિક અને અમાપ હતો અને એ જ તો પ્રેમ કરવાની સાચી રીત છે. The measure of love is to love without measure.

તો ચાલો, આજે મીરાંબાઈના અદભુત કૃષ્ણપ્રેમને મનમાં મમળાવતાં મમળાવતાં મારી કલામને વિરામ આપું છું.

તમારાં માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

— અલ્પા શાહ

मेरे तो गिरधर गोपाल – 19 : અલ્પા શાહ

મીરાંબાઈના નીડર આત્મ-નિશ્ચયનાં  પદો.

सन्तुष्ट: सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चय: |
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्त: स मे प्रिय: || 14||

શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતાના ભક્તિયોગના ચૌદમા શ્લોકમાં શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન કહે છે કે જે ભક્ત હંમેશા સંતોષી અને દ્રઢનિશ્ચયી બની મારી ભક્તિમાં જ મન અને બુદ્ધિ પરોવી રાખે એ ભક્ત મને ખૂબ પ્રિય છે. આમ, દ્રઢનિશ્ચય એ એક યૌગિક લક્ષણ માનવામાં આવે છે અને મન અને બુદ્ધિનાં સમન્વયથી જ તેનો જન્મ થાય છે. મન અને બુદ્ધિ એક સિક્કાની બે બાજુઓ હોય તેમ કલ્પી શકાય. મન અને બુદ્ધિ એકબીજાથી સાવ અલગ પણ તેઓની સરહદો એકબીજામાં ઓગળી જાય. મનુષ્યનનાં મનમાં કોઈપણ કાર્યના આરંભમાં  અનેકાનેક વિચારો હિલોળા લેવા માંડે છે. સારા-નરસા તર્ક-વિતર્કનાં ટોળાનું તુમુલ યુદ્ધ ચાલે છે. મનની આવી ડામાડોળ પરિસ્થિતિ હોય ત્યાં સુધી કાર્ય પૂર્ણ થવું અસંભવ છે. મન દ્વારા ઊમટતા વિચારોનાં ટોળાની વચ્ચે બુદ્ધિ સારા-નરસાનો વિચાર કરી પછી કાર્ય પૂર્ણ કરવાનો નિશ્ચય કરે છે અને ત્યારપછી જ એ કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. પ્રતિજ્ઞા અને નિશ્ચયમાં થોડોક ફરક છે. પ્રતિજ્ઞાની મર્યાદા અથવા ક્ષેત્ર સીમિત હોય છે જયારે નિશ્ચયનું ક્ષેત્ર અમાપ અને વ્યાપક હોય છે. પ્રતિજ્ઞા ક્યારેક ભાવાવેશમાં કે આઘાતની સ્તિથીમાં લેવાઈ જાય છે જયારે નિશ્ચય હંમેશા વિવેક-બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરી ને જ લેવાય છે.

આ સંસારમાં ઉચ્ચ કોટિના સંત-મહાત્માઓએ તેમનાં જીવનમાં પોતાની બુદ્ધિ દ્વારા વિવેકપૂર્વક નિશ્ચય કરીને દ્રઢતાપૂર્વક પોતાનું કર્તવ્ય બજાવતા આવ્યા છે. મીરાંબાઈની પરિસ્થિતિ બીજા બધા સંતમહાત્માઓથી સર્વથા વિપરીત હતી. એક તો તેઓ અબળા નારી હતાં, પછી જન્મ રાજકુળમાં અને લગ્ન એક ક્ષત્રિયકુળમાં જ્યાં નારીઓ પર અનેક પ્રતિબંધો મૂકવામાં આવ્યા હતા. જીવનના સંજોગોએ તેમને એકબાજુ સાંસારિક સંબંધો અને બીજી બાજુ પ્રભુભક્તિની વચ્ચે કોઈ એકની પસંદગી કરવાની ફરજ પાડી અને તેમણે પ્રભુભક્તિની પસંદગી કરી. આમ, સર્વ પ્રકારની પરતંત્રતાની પરિસ્થિતિમાં પણ તેમના દ્રઢનિશ્ચયના લીધે તેઓ આત્મકલ્યાણનો માર્ગ પસંદ કરી શક્યાં.

મીરાંબાઈ માટે તેમનો દ્રઢનિશ્ચય પ્રભુ પ્રાપ્તિના ધ્યેયને સિદ્ધ કરવા માટેનું અવિભાજ્ય અંગ હતો. મીરાંબાઈનાં ઘણાં બધાં પદોમાં તેમણે આ ભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે.  એક વખત તેમણે દ્રઢનિશ્ચય કરી લીધા પછી તેમની સાધનામાં આવતાં બાધક તત્વોને પણ પોતાના નિશ્ચયની ચોખવટ ખૂબ જ સ્પષ્ટતાથી કરી દીધી છે. જેમકે, નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈ બાધક તત્વોને ખૂબ નીડરતાપૂર્વક ચેતવણીના સૂરમાં સંદેશો આપે છે.

माई हूँ श्याम के रंग राची
मेरे बिच परो मत कोऊ. बात चहुँ दिशि मांची
जागत रैनि रहै ुर ऊपर, ज्यूँ कंचन मणि साँची
होय रही सब जग में जहर, फेरी प्रगट होइ नांची
मिली निसान बजाय कृष्ण सूं, जो कछु कहो सो साँची
जन मीराँ गिरिधर की प्यारी, मोहोबत है नहीं काची

મીરાંબાઈ જાણતાં હતાં કે તેમની સાધનાના માર્ગે આગળ વધવામાં તેમને ઘણી નિંદા-સ્તુતિનો સામનો કરવો પડશે અને પોતાના ધ્યેય સુધી પહોંચવાં તેમણે એ સર્વ વાતો મનમાં ના લાવતાં અવગણવી પડશે. આવો જ કંઈક  ભાવ મીરાંબાઈ પોતાનાં નીચેનાં પદમાં રજૂ કરે છે. મીરાંબાઈ દ્રઢનિશ્ચય સાથે દુનિયાનાં મહેણાંટોણાં સહન કરીને પણ પોતાના પથ પર આગળ વધતા રહેવાનો ભાવ આ પદમાં પ્રગટ કરે છે.

કોઈ કહે તેને કહેવાં રે દઈએ, આપણે હરિ ભજનમાં રહીએ રે,
ઉગત ભગત બે જુદાં બસે છે, તેમાં ભક્તપણું કોને કહીએ રે,
ભક્તપણું તબ જાણીએ આપણે, સૌનાં મેણાં સહીએ રે,
હીરા ને કંકર એક જ રંગા, તેમાં હીરાપણ કોને કહીએ રે,
હીરાપણું તબ જાણીએ આપણે, ઘાવ ઘણેરા સહીએ રે
બાઈ મીરા કે પ્રભુ ગિરિધર નાગર, ચરણ કમલ પર ચિત્ત દઈએ રે.

મીરાંબાઈનાં આ પદ પરથી એટલું ફલિત થાય છે કે, મીરાંબાઈએ સ્થિતપ્રજ્ઞની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી. શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતાના સાંખ્યયોગના છપ્પનમાં શ્લોકમાં શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન કહે છે તેમ: જે મનુષ્ય સુખ અને દુઃખ, પ્રસંશા અને નિંદાથી વિચલિત થયા વગર અનાસક્ત રહી શકે એ સ્થિતપ્રજ્ઞતાની અવસ્થા સુધી પહોંચવાને સમર્થ છે.

दु:खेष्वनुद्विग्नमना: सुखेषु विगतस्पृह: |
वीतरागभयक्रोध: स्थितधीर्मुनिरुच्यते || 56||

આપણે સામાન્ય મનુષ્યો તો માનવ સહજ સ્વભાવને લીધે કોઈપણ અપ્રિય પરિસ્થિતિનો સામનો થાય ત્યારે વિચલિત થઈ જ જઈએ છીએ. પણ આપણે જો એટલી સમજણ કેળવી લઈએ કે, આ દુનિયામાં આપણે ગમે તે દિશામાં આગળ વધીશું પણ આપણે નિંદા અને ટીકાનો સામનો તો કરવો જ પડશે. આ વિશ્વમાં નકારાત્મકતાનાં ઉદ્ભવસ્થાનોની કોઈ જ ખોટ નથી. દિવસે ને દિવસે એ વધતાં જવાનાં છે અને તેને અટકાવવાં આપણા માટે શક્ય નથી. આ નકારાત્મકતાઓ આપણને કેવી રીતે અસર કરે છે તે નક્કી કરવાનું આપણા જ હાથમાં છે. “An entire sea of water can’t sink a ship unless it gets inside the ship. Similarly, the negativity of the world can’t put you down unless you allow it to get inside you.” જ્યાં સુધી આપણે આ નકારાત્મકતાઓને આપણી અંદર નહિ પ્રવેશવા દઈએ ત્યાં સુધી આપણી જીવનનૈયાની સફરને પ્રભુ સિવાય કોઈ ડગાવી નહિ શકે.

ચાલો આજે આ વિચાર સાથે અને સ્થિતપ્રજ્ઞતાની અવસ્થા તરફ એક ડગલું આગળ વધવાના દ્રઢ નિશ્ચય સાથે મારી કલમને વિરામ આપું છું.

તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

— અલ્પા શાહ

मेरे तो गिरधर गोपाल – 18 : અલ્પા શાહ

મીરાંબાઈનાં અડગ આત્મ-ધૃતિનાં પદો

धृत्या यया धारयते मन:प्राणेन्द्रियक्रिया: |
योगेनाव्यभिचारिण्या धृति: सा पार्थ सात्त्विकी ||

આત્મ-ધૃતિ એટલે કે આત્મ-નિશ્ચય (Self-Determination) એટલે આપણાં મન અને બુદ્ધિને સાંકળી લેતી આંતરિક શક્તિ જે આપણને આપણા પથ પર, અવરોધોને ઓળંગતાં ઓળંગતાં આગળ વધવાનું ચાલકબળ પૂરું પાડે છે. શ્રીમદ ભગવદ્ ગીતાનાં અઠારમા અધ્યાયમાં શ્રી કૃષ્ણ ભગવાને ધૃતિ એટલે કે નિશ્ચયના ત્રણ પ્રકારો – સત્વગુણી, રજસગુણી અને તમસગુણી – વિષે સમજ આપી છે. ઉપરના શ્લોકમાં ભગવાન સત્વગુણી ધૃતિની સમજ આપતાં કહે છે કે, આ પ્રકારની ધૃતિ (નિશ્ચય) પ્રભુભક્તિ જેવી યૌગિક ક્રિયાઓથી પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં મન અને બુદ્ધિનું આધિપત્ય દૈહિક ઇન્દ્રિયો પર સ્થપાય છે અને જીવ આવા વિવેકપૂર્વક લીધેલા નિશ્ચયથી પોતાનાં નિર્ધારિત ગંતવ્ય તરફ પૂરેપૂરાં આંતરિક ચાલકબળથી આગળ વધે છે. વિવેકપૂર્વક લીધેલો નિશ્ચય હંમેશા કલ્યાણકારી હોય છે. મીરાંબાઈનાં હૃદયમાં પણ આવો વિવેકપૂર્વકનો નિશ્ચય પેદા થયો જેથી તેઓ અનેક ઝંઝાવાતોની વચ્ચે પણ પ્રભુપ્રીતિ અને સત્સંગનાં માર્ગ પર મક્કમતાથી આગળ વધતાં ગયાં. મીરાંબાઈએ તેમનો દ્રઢનિશ્ચય તેમનાં ઘણાં બધાં પદોમાં ખૂબ સાહજિકતાથી દર્શાવ્યો છે. જેમકે:

मेरो मन लागो हरिजी सूं, अब न रहूगी अटकी
गुरु मिलिया रैदासजी, दीन्हि ज्ञान की गुटकी।
चोट लगी निज नाम हरी की, म्हारे हिवड़े खटकी
माणिक मोती परत न पहिरु, में कबकी नट की।
गेणो तो म्हारे माला दोवड़ी, और चन्दन की कुटकी
राज कुल की लाज गमाई, साँधा के संग मैं भटकी।
नित उठ हरिजी के मंदिर जास्या, नाच्या दे दे चुटकी
भाग खुल्यो महारो साध संगत सूं, सावंरिया की बटकी।
जेठ बहु की काण न मानू, घूँघट पड़ गई पटकी
परम गुरां के सरन में रहस्यां, परणाम करा लुटकी।
मीरां के प्रभु गिरिधर नागर, जनम मरण सूं छुटकी।

ઉપરનાં પદમાં મીરાંબાઈ મક્કમતાથી કરેલો નિશ્ચય છતો કરતાં કહે છે કે, મને મારા ગુરુજીએ જ્ઞાનની ગુટકી આપી દીધી છે અને હવે હું મારા પ્રભુ પ્રાપ્તિના માર્ગ પર આગળ વધતાં અટકવાની નથી, કારણ કે હરિનામની ચોટ મારાં હૃદય પર વાગી છે.

પોતે કરેલા દ્રઢનિશ્ચયનાં સમર્થનમાં મીરાંબાઈએ આ પદમાં પોતાની લૌકિક સંપત્તિ અને લૌકિક સંબંધોને ત્યાગી દીધાં છે. પ્રભુ સમક્ષ સંપૂર્ણ સમર્પણ કરીને જન્મ-મરણના ફેરામાંથી મુક્તિ મેળવવવાની વાત કરે છે.

बाला मैं बैरांगण हूँगी
जिन भेषां म्हारो साहिब रीज़े, सोही भेष धरूंगी
सील संतोष धरूँ घट भीतर, समता पकड़ रहूंगी
जाको नाम निरंजन कहिये, ताको ध्यान धरूंगी
गुरू के ज्ञान रंगु तन कपडा, मन मुद्रा पैरूंगी
प्रेम-प्रीत सूं हरिगुण गाऊ, चरनन लिपट रहूंगी
या तन की मैं करुँ किंगरी, रसना नाम कहूँगी
मीरां के प्रभु गिरधर नागर, साधा संग रहूंगी

તો વળી, ઉપરનાં પદમાં મીરાંબાઈ પોતાની પ્રભુપ્રીતિનો દ્રઢનિશ્ચય બહુ સરળ શબ્દોમાં રજૂ કરતાં કહે છે કે, મારા પ્રભુ જેમાં પ્રસન્ન રહે તેમાં જ મારી પ્રસન્નતા. ‘અનુકૂલસ્ય સંકલ્પ, પ્રતિકૂલં વર્જિત’ની જેમ મીરાંબાઈ આ પદમાં પોતાના સંકલ્પની ડંકાની ચોટ પર રજૂઆત કરે છે. પોતાના માર્ગમાં આગળ વધવાં માટે મીરાંબાઈ ધ્યાન અને સાધુસંગ જેવી પ્રવૃતિઓમાં પોતાને ગરકાવ કરી સમગ્ર લૌકિક વિશ્વથી પર થવાં તૈયાર થયાં છે.

મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો, આત્મ-નિશ્ચય (Self-Determination) દરેક મનુષ્યને જીવનનાં દરેક તબ્બકે જુદા જુદા માર્ગોમાંથી પોતાનો માર્ગ પસંદ કરવાનો અવકાશ આપે છે અને એ રીતે પોતાનાં જીવનનાં સૂત્રધાર તરીકે સ્થાપિત કરે છે. જયારે મનુષ્ય પોતાનાં જીવનનું સુકાન ખુદ પોતાના હાથમાં લે છે ત્યારે તેની સીધી અસર અંત:પ્રેરણા પર પડે છે અને મનુષ્ય પોતાના માર્ગે આગળ વધવાનો પ્રયત્ન કરવાં લાગે છે.

ફ્રાન્સનો મહાન યોદ્ધા નેપોલિયન બોનાપાર્ટેએ એક પ્રેરણાદાયી સૂત્ર આપ્યું છે. ‘The truest wisdom is a resolute determination.’ જીવનમાં કોઈપણ ધ્યેય સુધી પહોંચવાં માટે પ્રથમ પગથિયું છે, દ્રઢનિશ્ચય. મીરાંબાઈનાં જીવનમાં તેમનો પ્રભુભક્તિનાં માર્ગ પર ચાલવાનો આત્મ-નિશ્ચય જ તેમનાં જીવનનું ચાલક બળ બન્યો અને એ નિશ્ચય જ તેમને તેમના માર્ગ પર આવેલી બધી ખાઈઓ કુદાવી ગયો.

તો ચાલો, આપણે પણ મીરાંબાઈની જેમ આપણાં જીવનનાં ગંતવ્ય સુધી પહોંચવાં માટે દ્રઢ આત્મ-ધૃતિ વિકસાવીએ અને આપણા માર્ગ પર આગળ વધતાં જઈએ. કોઈકે સાચું જ કહ્યું છે કે છેવટે ‘Determination Determines your Destination.‘

આ સાથે મારી કલમને આજે વિરામ આપું છું.
તમારા માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે….

— અલ્પા શાહ

मेरे तो गिरधर गोपाल – 17 : અલ્પા શાહ

મીરાંબાઈનાં પ્રાર્થના વિનયનાં પદો…..

મીરાંબાઈએ કૃષ્ણભક્તિની પરાકાષ્ઠા સિદ્ધ કરી હતી. તેમના માટે તેમના ગિરિધર ગોપાલ જ નિત્ય અને સત્ય, શરણ્ય અને ધ્યેય હતા. લૌકિક સંસારના બદલે પરમાત્મા જ પરમાધાર અને આનંદસ્વરૂપ છે એવો વિવેક મીરાંબાઈએ આત્મસાત કરી લીધો હતો. શ્યામસુંદરને જ સર્વસ્વ માનનાર મીરાંબાઈએ અનેક પ્રાર્થના-પદોની રચના કરી જેમાં મીરાંબાઈનો જન્મોજન્મની અનન્ય દાસી તરીકેનો ભાવ પ્રગટ થયો છે. જેમકે, નીચેનાં પદમાં મીરાંબાઈ પોતાના શ્યામસુંદર પર સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરતાં કહે છે કે, પોતે તો અવગુણોની એક ખાણ છે અને ફક્ત ગિરિધર ગોપાલ જ સર્વગુણી છે. 

म्हारे घर आओ प्रीतम प्यारा।
तुम बिन सब जग खारा।
तन मन धन सब भेट धरूंगी, भजन करुँगी तुम्हारा।
तुम गुणवंत सुसाहिब कहिये, मोमे अवगुण सारा।
में निगुणी कछु गुण नहीं जानू, तुम को बगसण हारा
सेज संवारी आप नहीं आये, कबकी करुँगी विचारा
मीरां कहे प्रभु कबरे मिलोगे, तुम बिन नैन दुखारा

આમ, અનન્યતાનાં પદોમાં મીરાંબાઈનાં હૃદયની વિનમ્રતા ભારોભાર છલકે છે. મીરાંબાઈનાં પદોની રચનામાં અહંકારરૂપી અવગુણનો લેશ માત્ર ઉલ્લેખ જોવાં મળતો નથી. વિનમ્રતા જ સાચા ભક્તની પહેલી ઓળખ છે. પ્રાર્થના દ્વારા જ અંતઃકરણમાં નમ્રતાના ભાવને પોષણ મળે છે. મીરાંબાઈનાં અમુક પ્રાર્થનાનાં પદોમાં તે સમજાવે છે કે, ભગવાનને રીઝવવા માટે બાહ્ય સાધનોનું કોઈ મહત્વ નથી. અનન્ય નિષ્ટા અને હૃદયમાં સાચા પ્રેમભાવથી જ પ્રભુ પ્રાપ્તિ થાય છે. ભક્તિયોગનો આ સિદ્ધાંત નીચેનાં પદમાં બહુ સચોટ રીતે પ્રદર્શિત થયેલ છે.

भावना को भूखो सांवरो मारो भावना को भूखो।
शबरी के बोर सुदामा के चावल, भर भर मुठ्या ढूको
दुर्योधन का मेवा त्याग्या, साग विदुर घर लुको
कर्माबाई को खींच आरोग्या, लूखो गण्यो नहीं सूखो
मीराबाई के हरि गिरिधर नागर, औसर कबहुँ न चूको

આ પદમાં માત્ર અને માત્ર પ્રભુ પ્રત્યેની ભક્ત-વત્સલતા ફલિત થાય છે. ભીડમાં ભક્તનો પોકાર સાંભળીને ભગવાન કૃપા કરવાં દોડી આવીને ભક્તને સંકટ મુક્ત કર્યા છે. એવી ભગવાનની ઘણી લીલાઓ આપણે જાણીએ છીએ. અમુક પદોમાં મીરાંબાઈએ આ દૃષ્ટાંતોનો ઉપયોગ કરીને પોતાનો અનુભવ વ્યક્ત કર્યો છે પણ તેમનાં હૃદયની તો એક માત્ર કામના પ્રભુના શરણમાં જવાની છે.

शरणागत की लाज तुमको शरणागत की लाज।
भांत भांत के चिर पुराये, पांचाली के काज।
प्रतिज्ञा छोड़ी भीष्म के आगे,चक्र धरे जदुराज
मीरां के प्रभु गिरिधर नगर, दीनबंधु महाराज

મીરાંબાઈનાં જેટલાં પદોનો મેં અભ્યાસ કર્યો છે તે બધામાં એક ખાસિયત જોવા મળે છે. મીરાંબાઈનાં એકપણ પદમાં મીરાંબાઈ કોઈ પણ લૌકિક વસ્તુની યાચના કરતાં નથી. તેમની પ્રાર્થના માત્ર પ્રભુ પોતાને તેમનાં શરણમાં સ્થાન આપે તે માટેની જ હોય છે. પ્રાર્થના મનુષ્યને આત્મ-નિરીક્ષણ કરવાનો એક અવસર આપે છે અને પ્રાર્થના દ્વારા ઉદ્ભવતા વિવેકથી આત્મશુદ્ધિ થવાની શરૂઆત થાય છે. જેમ જેમ આત્મશુદ્ધિ થતી જાય તેમ તેમ મનુષ્યનાં હૃદયમાં અભૂતપૂર્વ શાંતિ અને વિલક્ષણ સુખનો અનુભવ થવાં માંડે છે. પ્રાર્થના ચાહે સગુણની કરો કે નિર્ગુણની કરો, સંગીત સાથે કીર્તન કરો કે શાંતિથી માનસિક સ્મરણ કરો, એકલા કરો કે સમૂહમાં કરો, પ્રાર્થના કરવાની શરત એટલી જ કે તે હૃદયપૂર્વક થવી જોઈએ. પ્રાર્થના જેવી પણ હોય પણ જો હૃદયપૂર્વક કરેલી હોય તો ‘आकाशात पतितं तोयं, यथा गच्छति सागरे, सर्व देव नमस्कारम, केशवं प्रति गच्छति’ની જેમ હંમેશા પરમાત્મા સુધી પહોંચે જ છે. 

પ્રાર્થના તો ભારતીય સંસ્કૃતિનું અવિભાજ્ય અંગ છે. અત્યારે ચાલી રહેલી વૈશ્વિક મહામારીના સમયમાં આપણા ઋષિમુનિઓએ સૂચવેલી નીચેની પ્રાર્થના કે જે સમગ્ર માનવજાતને ઉદારપણે પ્રાર્થનાનાં કવચમાં બાંધી લે છે. તેની સાથે વિરમું છું.

सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामया।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखभाग् भवेत्।।

તમારાં માર્ગદર્શન અને અભિપ્રાયોની અપેક્ષા સાથે....

 — અલ્પા શાહ