હરીન્દ્ર દવે.
પ્રણય-મસ્તી અને વેદનાની મોસમમાં ખીલતા કવિ એટલે હરીન્દ્ર દવે
પહેલીવાર એમને ૧૯૭૯માં મળી મેં પત્રકારત્વનો કૉર્સ કર્યો ત્યારે એમનો પરિચય એસ.એન.ડી.ટી કૉલેજમાં થયો. ગુજરાતી ભાષાના જાણીતાં કવિ, નવલકથાકાર, નિબંધકાર આટલી મોટી વ્યક્તિ અને આટલું સરળ વ્યક્તિત્વ. ક્યાંય કોઈને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયત્ન નહિ. અમારા વર્ગ લેવા આવ્યા ત્યારે અમને એમના વિષે વધુ માહિતી સુરેશ દલાલે આપી. હરીન્દ્ર માત્ર મારો મિત્ર નથી ‘જનશક્તિ’ દૈનિક. ‘સમર્પણ’ના સંપાદક. મુંબઈ ગુજરાતી વિભાગના તંત્રી છે. એ સિવાય જન્મભૂમિ, પ્રવાસી અને જન્મભૂમિ- પ્રવાસીનાં મુખ્ય તંત્રી તરીકે કાર્યરત છે માટે આપણા આ પત્રકારત્વના વર્ગમાં તમને માર્ગદર્શન આપશે અને તેઓ મુખ્યત્વે, ગીતકાર અને ગઝલકાર છે. પ્રણય-મસ્તી અને વેદના, ખુમારીનાં સંવેદનોથી રસાયેલી એમની ગઝલો છંદ-લય અને ભાવભાષાની સંવાદિતાથી સફાઈદાર છે. જવાબમાં હરીન્દ્ર દવેનું માત્ર ધીમું સ્મિત. એક તંત્રી તરીકે એમને ઘણાને મળવાનું થતું હશે પણ અમને અને સૌને એમની નમ્રતા જ મળી,આજ અહોભાવ અમને એમના તરફ આકર્ષતો. એ કોઈને નડ્યા નહિ અને અમારા વર્ગમાં એમણે એમની અનેકવિધ પ્રતિભાનો અમને અણસાર પણ ન આવા દીધો.
પછી તો વારંવાર મળવાનું થતું હું એમને સાંભળ્યા કરતી. આમ તો ઓછુ બોલનારું વ્યક્તિત્વ એટલે વિષય સિવાય ખાસ વાત ન કરે પણ હું એમના પુસ્તકો દ્વારા નજદીક ગઈ. હરીન્દ્ર દવેની ઋજુતા એમના દરકે સર્જનમાં પ્રગટી, જે મેં એમનું ઉત્તમ કવિત્વ રાધા અને કૃષ્ણ વિષયક ગીતોમાં તથા પ્રેમવિરહના ભાવસંવેદનમાં માણ્યું.. “પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં”… ‘ફૂલ કહે ભમરાને ભમરો વાત વહે ગુંજનમાં/ માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં’ એમનાં ગીતોમાં લય, હલક અને ભાવમાધુર્ય અનુભવ્યું માટે જ કદાચ ગમ્યા. એમની કવિતા કે ગીતમાં કાવ્યત્વ પૂર્ણ છે.એ વાતનો અહેસાહ મારી મિત્ર શીલા ભટ્ટે મને ત્યારે કરાવ્યો. મેં એમના અછાંદસ અને લયબદ્ધ કવિતાથી મારી સાહિત્યની શરૂઆત કરી એમ ગણાય, ત્યાર પછી લાઈબ્રેરીમાંથી એમની વિશિષ્ટ નવલકથા ‘પળનાં પ્રતિબિંબ’ વાંચી અને રિવ્યૂ લખવાની કોશિશ કરી. જોકે સુરેશ દલાલે મને કહ્યું બેન કલમને પહેલા કેળવો તેમ છતાં હું એમને વાંચતી ત્યારે હમેશાં નવું શીખતી. એમની અત્યંત સફળ કૃતિ ‘માધવ ક્યાંય નથી’ મારા દિમાગમાં રાજ કરવા માંડી. હવે વિચારોમાં વિસ્તૃત સમજણ હું મેળવતી થઇ હું પણ નારદની જેમ પ્રભુત્વને જીવનમાં શોધવા માંડી. સુરેશ દલાલ મને ખુબ આધુનિક લાગતા જયારે હરીન્દ્ર દવે પોતાના મનમાં આવ્યું તેને પોતાની કળાની ભૂમિકાએ અભિવ્યક્તિ આપે છે એવું મને લાગતું. એમણે અમારા પત્રકારત્વના વર્ગમાં પણ પત્રકારત્વના નિયમો ન દેખાડ્યા.એ માત્ર એટલુ કહેતા સારો પત્રકાર સત્યને નિર્ભયતાપૂર્વક પ્રગટ કરે છે. હું કવિ છું પણ પત્રકારત્વમાં કવિને અળગો રાખવાનો છે.પત્રકાર તરીકે અનેક જીવનના પ્રસંગો એમણે જોયા જાણ્યા હશે તેમના પ્રતિબિંબ રૂપે એમની કેટલીક નવકથાઓમાં વર્તમાન જીવનની સમસ્યાઓ પણ વર્ણવાઈ છે. આ પ્રકારની કૃતિઓ ‘સુખ નામનો પ્રદેશ’ વાંચવા જેવી છે. એ સિવાય એક ગઝલકાર તરીકે એમની ગઝલની એક આખી નોખી છાપ એમણે ઉભી કરી છે. એમને સમજવા માટે મને સુરેશ દલાલે આ પુસ્તક વાંચવા કહ્યું હતું “કવિ અને કવિતા” કવિતાના આસ્વાદનું પુસ્તક છે. એમણે કવિતા વિશ્વમાં એક સૌમ્ય વાતાવરણ સર્જી કવિતાની મોસમમાં ભિંજાતા મને શીખવ્યું.
‘વેરાતું સ્વપ્ન ઘુંટાતુ સત્ય’ (૧૯૮૧)માં વર્તમાનપત્રી લેખોનો સંચય પ્રકશિત થયો. મારા લગ્ન થયા એટલે થોડો વખત સાહિત્ય માળિએ મુકાઈ ગયું પછી બાળકો એટલે સુરેશ દલાલને વાંચતી બાળ જોડકણામાં.
અને અંતે એમની પંક્તિમાં એમના જ માટે..
હમણાં હજી મળ્યાં અને હૈયા સુધી ગયાં,
તમને ખબર નથી કે તમે ક્યાં સુધી ગયાં !
ઘણી વ્યક્તિ અનાયાસે આપણને મળે અને તેમના થકી જીવનમાં મોસમ ખીલી જાય તો શું કહેવાય ? સાવ જ અજાણ્યા એક વખત જે હતા, એ હવે શબ્દ થકી મારામાં જીવ્યા. એ દેખાવડા ના કહી શકાય તો પણ સદાય આકર્ષી ગયા એમણે સાહિત્ય મને શીખવાડ્યું જ નથી પણ અજાણતા હું સાહિત્ય રસિક એમના થકી બની. હરીન્દ્ર દવે એટલે સાહિત્યની નઝાકતભરી માવજત…કરનાર . સુંદર રજૂઆત, એમના પ્રત્યેક શેર પાણીદાર, સરળ શબ્દો, લાલિત્યપૂર્ણ લય, નાજુક અર્થ….એમના કેટલા ગીતો તો એવા કે જેમાં કોઈ ગૂઢાર્થની ઝંઝટમાં પડ્યા વગર મમળાવ્યા કરવું હજી પણ ગમે.. એમણે સાહિત્યને ફિલોસોફરની દ્રષ્ટિએ નહીં પણ મજનૂની દ્રષ્ટિ એ પ્રેમ કર્યો છે એમની અનેક રચનામાં કે લેખનમાં લાગણીની ભીનાશથી સાહિત્યનુ સિંચન કર્યું છે એમ કહ્યું તો અતિશયોક્તિ નહિ કહેવાય. આ કવિ ગુજરાતી સાહિત્યને એક અણમોલ ભેટ છે.
-પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા
વિશેષ માહિતી-સંકલન
શ્રી હરીન્દ્ર દવે ભારતીય વિદ્યાભવનમાં કામ કરતા હતા એ જ અરસામાં કનૈયાલાલ મુનશીની ‘કૃષ્ણાવતાર’ નું અનુવાદનું કાર્ય એમને સોંપાયું. એનો અનુવાદ કરતાં કરતાં કૃષ્ણજીવનની મોહની લાગી અને એમાંથી જે ઊર્મિસ્પંદન જાગ્યું અને અદ્દભુત કાવ્ય ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રગટ થયું. એ આપણે સૌ વારેવારે સાંભળીએ છીએઃ
ફૂલ કહે ભમરાને ભમરો વાત વહે ગુંજનમાં
માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં
કેવી રીતે સર્જાઈ આ કૃતિ? કોણે ધક્કો આપ્યો હરીન્દ્રભાઈને આ નવલકથા લખવાનો? આપણે બધા જાણીએ છીએ કે હરીન્દ્ર્ભાઈ વ્યવસાયે પત્રકાર હતા અને પત્રકારત્વ નિમિત્તે એમણે દેશ અને દુનિયામાં તત્કાળ બનતી ઘટનાઓ વિશે વિચારવાનું અને લખવાનું સતત બન્યા કરતું. એ નિમિત્તે નવલકથાના વિષયવસ્તુઓ હંમેશાં મળતા રહેતા. દેશ અને દુનિયાન તખ્તે અત્યંત ક્ષુબ્ધ થઈ જવાય એવી પરિસ્થિતિ છે એવો અનુભવ એમને જ્યારે થયો ત્યારે એમણે ‘માધવ ક્યાંય નથી’ લખી.-નરેશ વેદ
