વિનું મર્ચન્ટ વાર્તા ૨૦૨૦ -પરિણામ

વિષય:”મને કેમ વિસરે રે”

વિનુ મર્ચન્ટ વાર્તા સ્પર્ધા -૨૦૨૦ 

 પ્રથમ ઇનામ

૧-‘અજાણ્યો દેવદૂત’-વૈશાલી રળિયા પ્રથમ ઇનામ $125

બીજું ઇનામ

૨-એની રીંગ હજી ન વાગી -ઈલા કાપડિયા $40

૨-પુરાવો -સપના વિજાપુરા-$40

 ત્રીજું ઇનામ

૩-જીવનદાયિની”-આલોક ભટ્ટ -$31

૩-સહ પ્રવાસી –અલ્પા શાહ $31

આશ્વાસન

મને કેમ વિસરે રે –રાજુલ કૌશિક -$25

મારું તોફાની હનીમુન-જીગીષા પટેલ- $25

      મને આ વાર્તા સ્પર્ધાની બધી જ વાર્તા વાંચવાની ખૂબ મજા આવી. જે વાર્તાઓને ઈનામ મળ્યું છે તે વાર્તાઓ અને નથી ઈનામી ઘોષિત થઈ એ વાર્તાઓ વચ્ચે માત્ર ૧૯-૨૦નો ફરક રહ્યો છે. સાચા અર્થમાં તો દરેક વાર્તા એના આગવાપણાને કારણે કોઈને કોઈ સ્તર પર હ્રદયને સ્પર્શે છે. મારા માટે ઈનામી વાર્તાનું ચયન કરવું સહેલું નહોતું.

અહીં સાચા અર્થમાં તો દરેક પ્રતિસ્પર્ધી વિજેતા છે. સહુને મારા હાર્દિક અભિનંદન.
વિનુ મરચંટ વાર્તા હરિફાઈ પાંચ વર્ષોથી બેઠકના પ્લેટફોર્મ પર ચાલી રહી હતી. એમાં ઈન્ટરનેશનલ સ્તર પર સહુએ ઉમંગથી ભાગ લઈને એને સફળ બનવી એ બદલ હું બેઠકનો, બધાં હરીફોનો અને ઉત્સાહથી એને વાંચનારા ને સાંભળનારા વાચકો ને શ્રોતાગણનો અંતરથી આભાર માનું છું. આ સમસ્ત સફળતાના સાચા હકદાર આપ સહુ છો.
આ હરિફાઈનું હાલ માટે આ છેલ્લું વર્ષ છે. આશા રાખું છું કે હું આપ સાથે બીજી યોજના લઈને આવતા વર્ષે ફરી જોડાઈ શકું.
કોરોનાના આ મુશ્કિલ સમયમાં, આપ સહુ સ્વસ્થ રહો, સુરક્ષિત રહો એવી જ શુભકામના.

-જયશ્રી વિનુ મરચંટ

દરેક વિજેતાને વિનંતી તમારો ફોન નંબર સાથે સરનામું જયશ્રીબેનને મોકલે. jayumerchant@gmail.com

-“वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम ”-7-વાગ્મી કચ્છી

મિત્રો હું નાની હતી ત્યારે વાર્તા સંભાળવી બહુ ગમતી..હું આંખ બંધ કરી સંભાળતી ત્યારે દ્રશ્યો આંખ સામે તરવરે ….હરણપગી વાર્તા અને ભાષા બન્ને હૃદય સુધી પહોંચી જાય. બસ એજ હેતુથી આ વિડીયો બનાવીએ છીએ ,જયશ્રીબેનની કલમ અને વાગ્મની પ્રસ્તુતિ બન્ને એમની રીતે શ્રેઠ. સાંભળો મજા આવશે.જો તમને આ વાર્તા સંભાળવી ગમી હોય તો તમારા બીજા મિત્રોને વાર્તા સંભાળવા જરૂર મોકલશો.

 

 

૧૮ – કબીરા

કબીરબીજક – વિપ્રમતિસી

આજે જ્યારે હું કબીરબીજકની વિપ્રમતિસી વાંચું છું ત્યારે મને લાગે છે, જો કબીર સદેહે પાછા આવે તો જરુર પૂછે, “તમે લોકો ગુગલયુગમાં ઇન્ટરનેટ અને સેલફોન વાપરતા થઈ ગયા પણ હજુ તમારી માનસિકતા પંદરમી સદીમાં હતી તેવી જ છે? પાંચ પાંચ સદીઓ વીતી ગઈ તો પણ અંધશ્રદ્ધા, ઝનૂન અને કોમી વૈમનસ્ય ઘટવાનું નામ જ નથી લેતાં.”

કબીર જ્ઞાની હતા, કર્મયોગી હતા, ભક્ત હતા પણ સાથે સાથે ક્રાંન્તિકારી સમાજસુધારક પણ હતા. એ રીતે તે બીજા સંતો કરતાં જુદા પડે છે. પંદરમી સદીના ભારતમાં ધર્મનાં ક્ષેત્રે વ્યાપેલા દંભ, પાખંડ અને ભ્રષ્ટાચારને તેઓ આરપાર નીરખી શક્યા હતા, પારખી શક્યા હતા અને પડકારી પણ શક્યા હતા. સંત અને મહંત વચ્ચે, ફકીર અને મુલ્લા વચ્ચે તથા સેઈન્ટ અને બિશપ વચ્ચે ભેળસેળ થઈ ગયેલ ધર્મના ધતિંગોને તેમણે બેજિજક ખુલ્લા પાડ્યા હતા.

આજે પણ કબીરની કડવી વાણી ક્રાંતિકારી જણાય છે કારણ કે આપણે હજી ત્યાંના ત્યાં જ છીએ. કબીરની ક્રાંતિ અધૂરી રહી ગઈ હશે, તેથી આજે પણ કોમી હુલ્લડો થાય છે અને બની બેઠેલા ગુરુઓ પાછળ અણસમજુ પ્રજા દોડી રહી છે. એમની ક્રાંતિકારી સમાજ સુધારકની ઓળખ આપનારી આ વિપ્રમતિસીમાં તેમણે આવી ખોખલી ધાર્મિકતાને પડકારી છે. વિપ્રમતીસીમાં તેમણે વિપ્રકર્મની (બ્રાહ્મણોનું કર્મ) મીમાંસાનું વિશુધ્ધ વર્ણન કર્યું છે. દુનિયામાં જડ અને ચેતન બે જ પદાર્થ છે. એના સિવાય કોઈ જાતિ-વર્ણ નથી. આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, જળ, પૃથ્વી એ પંચતત્વથી બનેલ બધાનાં શરીર એક સરખાં છે. બધામાં આત્મારૂપી એક જ ચેતના સમાએલી છે. કોઈ ઊંચ કે નીચ જાતિનો નથી. શ્રેષ્ઠ કર્મ દ્વાર વ્યક્તિ શ્રેષ્ઠ બને છે. નાતજાતના ભેદ માનવસર્જિત છે. ખરેખર જન્મથી કોઈ બ્રાહ્મણ નથી કે કોઈ જન્મથી શુદ્ર નથી. કબીરની આ વાત ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણએ ગાયેલા શ્લોકનો જ પડઘો છે:

ન કુલેન ન જાત્ય વા ક્રિયાભિર્બ્રાહ્મણો ભવેત |
ચાણ્ડાલોપિ હિ વૃત્સ્થો બ્રાહ્મણઃ સ યુધિષ્ઠિર ॥

હે યુધિષ્ઠિર, કુળથી કે જાતિથી અને ક્રિયાકાંડથી કોઈ બ્રાહ્મણ કહેવાય નહીં. જો કોઈ ચાંડાળ પણ ગુણવાળો હોય તો બ્રાહ્મણ કહેવાય.

આપણે ત્યાં નીચ કુળમાં જન્મેલા ઘણા હરિ ભક્તો થઈ ગયા છે કે જે સાચા સંત ગણાયા છે. જેમકે, ચમારને ત્યાં જન્મેલા સંત રઈદાસ, ખાટકીને ઘેર જન્મેલા સદન કસાઈ કે કુંભારને ઘેર જન્મેલા ગોરા કુંભાર. તે સૌનું જીવન બ્રાહ્મણને પણ ટપી જાય તેવું હતું. તેઓ સદ્દગુણનો ભંડાર હતા.

‘ब्रह्म: जानातिती ब्राह्मणः’ આ વૈદિક વ્યાખ્યા અનુસાર ‘બ્રહ્મને જનનારો બ્રાહ્મણ કહેવાય.’ અને બીજાને પણ બ્રહ્મનો અનુભવ કરાવે તે બ્રાહ્મણ, પરંતુ તે સમયે બ્રાહ્મણો તો કર્મકાંડ અને પૂજાપાઠ કરી પોતાના ખિસ્સા ભરવામાં જ વ્યસ્ત હતા. જીવતાં પશુઓની બલિ ચઢાવી જડમૂર્તિને ભોગ ધરાવવાના હિંસક કર્મો
કરતા હતા. આ જોઈ કબીરનો આત્મા ઊકળી ઊઠતો. ‘શું ધર્મને નામે કતલ થઈ શકે?’
વિપ્રમતિસીની ત્રીજી ચોપાઈમાં તે ગાઈ ઊઠે છે-

પ્રેત કનક મુખ અંતર બાસા,આહુતિ સહિત હોમ કી આસા,
કુલ ઉત્તમ જગમાંહિ કહાવૈ, ફિરિ ફિરિ મધીમ કર્મ કરાવૈ.

પોતાને સોનાની ભૂખ હોવાથી, કોઈ મરી જાય ત્યારે તેનાં મુખમાં સોનું મૂકવાનો રિવાજ બ્રાહ્મણોએ ચાલું કરાવ્યો. દક્ષિણાની આશા હોવાથી યજમાનો પાસે હોમહવન કરાવવા શરૂ કર્યા. તેઓનું કુળ જગતમાં ઉત્તમ છે એવું મારી ઠોકીને કહી અને યજમાન પાસે હિંસા જેવા (મધીમ) હીન કૃત્યો પણ કરાવતા હતા.

આમ વિપ્ર+મતિ+સી એવા ત્રણ શબ્દનો સમાવેશ વિપ્રમતિસી શબ્દમાં થયેલો છે. બ્રાહ્મણોની બુધ્ધિ જેવી બુધ્ધિ એમ કહેવા પાછળનાે આશય, કળીયુગમાં બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણો જ રહ્યા નહોતા એવો હોઈ શકે. તેઓ કબીરની દૃષ્ટિએ કર્તવ્યચ્યુત થયા હતા. કેટલાક લોકો વિપ્રમતિસીનો અર્થ ‘ત્રીસ ચોપાઈમાં બ્રાહ્મણોની બુદ્ધિનું વર્ણન’ તેવો પણ કરે છે પરંતુ એમાં તો પંદર જ ચોપાઈ છે. કુલ પંક્તિ સાઈઠ છે. આ પદનો છંદ ચોપાઈ છે અને ચોપાઈમાં ચાર પંક્તિઓ હોય છે.

કબીરે એવી જીવનશૈલી વિકસાવી, જેમાં હિન્દુ કે ઇસ્લામ સાથે જોડાએલ કોઈ બાહ્યાચારને સ્થાન ન હતું. તેમનાં આવાં સત્યનિષ્ઠ વર્તનને કારણે તેમને બદનામ કરવા કાવતરું રચાયેલું. રાત્રે એક ગણિકાને છાનીમાની કબીરનાં ઘરમાં દાખલ કરી દેવામાં આવી. ફજેતી રોકડી બની. ફરિયાદ કાશીના રાજા સુધી પહોંચી. રાજદરબારમાં કબીરની જુબાની લેવામાં આવી. પણ ‘રામ રાખે તેને કોણ ચાખે?’ તે ન્યાયે છેલ્લી ઘડીએ ગણિકાનું હૃદયપરિવર્તન થયું અને કબીર કસોટીમાંથી હેમખેમ પાર ઊતર્યા. જેઓ પાખંડીઓની સામે પડે તેમને કેટલીયે કસોટીમાંથી પાર પડવું પડે છે.

કબીરે લોકોની વિચારહીન જડતાનું દર્દ વિપ્રમતિસીમાં રજૂ કર્યું છે. કબીરે કહ્યું છે કે, પોતાની વાત કોઈ માનતું નથી છતાં સંત તરીકે સમજાવવામાં તે કદી કંટાળતા નથી. પોતાનું દર્દ એક પંક્તિમાં દર્શાવ્યું છે, ‘સાધો! યે મુર્દો કા ગાંવ.’ અને ત્યારે આપણને લાગે છે કે આપણે સૌ કબીરના ગુનેગાર છીએ. હજી આપણે ધર્મનાં નામે અંદર અંદર લડીએ છીએ. ગાંધીજીએ સર્વ ધર્મ સમભાવની વાત કરી તેમાં એમને કબીરક્રાંતિની સુગંધ આવતી હતી તેમ લાગે છે. કબીરની એક એક પંક્તિમાં સાચા ધર્મનો મંગલધ્વનિ સંભળાય છે.

કબીર પદ સુધા-ઈશ્વરભાઈ પટેલ (વિપ્રમતિસીની ચોપાઈ)

કબીરા ખડા બાજારમેં-ગુણવંત શાહ (સંદર્ભ ગ્રંથ)

બેઠક – ‘वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम्’ – 04 : વાગ્મી કચ્છી

જયશ્રીબેન મર્ચન્ટ લિખિત વાર્તા વાગ્મી કચ્છીના અવાજમાં સાંભળો.

મને આશા છે નયનાબેન જેવો જ આનંદ મેળવશો.

બેઠક – ‘वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम्’ – 03 : વાગ્મી કચ્છી

બેઠક – ‘वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम्’ – 2 : વાગ્મી કચ્છી

મિત્રો,

જ્યાં સુધી નયનાબેન પટેલ બિમાર છે ત્યાં સુધી જયશ્રીબેન મર્ચન્ટ લિખિત વાર્તા વાગ્મી કચ્છીના અવાજમાં સાંભળો. મને આશા છે નયનાબેન જેવો જ આનંદ મેળવશો.

ખુલ્લી બારીએથી – મનીષા જોશી : વાચક – શિવાની દેસાઈ

બેઠક – ‘वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम्’-1 : વાગ્મી કચ્છી

મિત્રો, હમણાં નયનાબેન તબિયત સારી ન હોવાથી થોડા સમય માટે એમની ‘વાચિકમ્’ રજૂઆત કરી શકે તેમ નથી. તો ચાલો, તમને ઓળખાણ કરાવું મારી દીકરી જેવી જ વાગ્મી કચ્છીની. ગુજરાત સમાચારના કટાર લેખક ભવેનભાઈ કચ્છી ‘બેઠક’માં આવ્યા ત્યારે તેમની પુત્રવધૂ વાગ્મી સાથે આવ્યા હતા. સરળ વાગ્મી તેના મનની મોસમમાં સંગીત થકી સદાય વસંતની જેમ ખીલતી રહી છે. તે એક પ્રોફેશનલ સીંગર છે. ક્લાસિકલ મ્યુઝિકમાં તાલીમ લીધેલ છે. દુરદર્શનમાં એન્કર તરીકે પણ કામ કરેલ છે. હાલની વાત કરવામાં આવે તો તેઓ વૉઇસ આર્ટિસ્ટ તરીકે જાણીતાં છે. હવે, તેઓ નયનાબેનની જેમ આપણી ‘બેઠક’માં નાની વાર્તાઓની રજૂઆત કરી સાહિત્ય પીરસશે. તેમનો અવાજ પણ એવો જ સરસ અને વાર્તાની રજૂઆત – પ્રસ્તુતિ પણ ઘણી સુંદર છે. હા મિત્રો, બીજી કોલમ વધાવી એટલાં જ પ્રેમથી આ નવા પ્રયત્નને પણ વધાવશો.

વિસરાતી ગુજરાતી ભાષાને વાચા આપવાનો આ ‘બેઠક’નો એક નમ્ર પ્રયત્ન છે. આપણી માતૃભાષા વાંચવા, લખવાથી અંદર ઉતરે છે પણ એથી વિશેષ, સાંભળવાથી સમજણનાં અને વિચારોનાં મૂળ સુધી પહોંચે છે. ‘બેઠક’નો હેતુ; વાર્તાને સાંભળી શકાય, તેને માણી શકાય, તેને બહોળા પ્રમાણમાં સાહિત્‍ય રસિકો સુધી દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે પહોંચાડી સાહિત્‍યનાં ગદ્ય ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ કામ કરવાનો છે. જેમાં નયનાબેનની સહાયતાથી આપણા યજ્ઞને બળ મળ્યું છે એ માટે ‘બેઠક’ તેમનો આભાર માને છે. વાગ્મી કચ્છીનું ‘બેઠક‘ સ્વાગત કરે છે.

સંસ્થાપક : પ્રજ્ઞા દાદભાવાળા

ખુલ્લી બારીએથી – રમણલાલ વ. દેસાઈ : વાચક, જયશ્રી પટેલ

રમણલાલ . વ.દેસાઈ

મારી નજરે “* દિવ્યચક્ષુ”*(૧૯૩૧/૩૨)-

(ગુજરાતી ક્લાસિક નવલકથા ગુજરાતી સાહિત્યના સિદ્ધહસ્ત લેખક શ્રી રમણલાલ વ. દેસાઈની કલમે લખાયેલ નવલકથા )

તેમના પરિચયમાં હું મારા કોલેજકાળ દરમ્યાન આવી.૧૯૭૧/૭૨ ના બી.એ ના પહેલા વરસમાં એક નોવેલ પાઠ્યક્રમમાં જોડાય..વાંચન તો મૂળ શોખ એટલે એક જ બેઠકે વાર્તા પૂર્ણ કરી..ને લેખક તરીકે વસી ગયા.તેથી..એક પછી એક ગ્રંથાલયમાંથી પુસ્તકો લઈને પૂર્ણ કરવા માંડ્યા આજે પણ મારી પોતાના પુસ્તકાલયમાં તેમના અનેક પુસ્તકો છે.

                        પરિચય : *રમણલાલ.વસંતલાલ.દેસાઈ*નો જન્મ૧૨ મે ૧૮૯૨માં વડોદરા રાજ્યના શિનોર ,ગુજરાતમાં થયો હતો.પિતા વસંતલાલ ને માતા મણિબેનન ના સંતાન હતા.તેઓ કલોલના વતની હતા. પિતા નાસ્તિક ને માતા ચુસ્ત વૈષ્ણવ.પિતા *દેશભક્ત*નામનું સામાયિક ચલાવતા.તેઓ ૬ઠ્ઠા ધોરણ સુધી શિનોરમાં ભણ્યાને પછી વડોદરાની શાખાશાળામાં દાખલ થયા.બાળ લગ્ન થયા ને પત્નીનું નામ કૈલાસવતી હતું.મેટ્રિક પાસ થયા ને કોલેજમાં સાહિત્યનો જીવ એટલે ગણિતમાં નાપાસ થયા.પણ મન થોડું સ્વતંત્ર વિચારોવાળું ને સુધારાવાદી તેથી મિત્રો સાથે સમાજવાદને બાળલગ્ન પર ચર્ચા કરતા, ઠેર ઠેર વ્યાખ્યાનો આપતા.આખરે ૧૯૧૪માં પ્રથમ વર્ગમાં બી.એ ની પદવી મળી.કોલેજકાળમાં કવિતા,નાટકો રચતા તો થઈ જ ગયા હતા.૧૯૧૬માં અંગ્રેજીને ગુજરાતી સાહિત્યમાં એમ.એ ની પદવી મેળવી.પણ પ્રથમ ન આવતા તેઓ પ્રાધ્યાપક ન બની શક્યાને શ્રી સયાજી માધ્યમિક શાળાના શિક્ષક બન્યા.૧૯૧૬માં તેઓ બરોડા રાજ્યના ક્લાર્ક તરીકે નોકરી સ્વીકારીને આઝાદી સુધી ૧૯૪૮ માં નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી અલગ અલગ પદવી પર પદ સંભાળતા રહ્યા.

૨૦મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૫૪માં હૃદયબંધ થવાથી મૃત્યુ પામ્યા.

જ્યારે હું ફક્ત એક વરસને ચાર મહિનાની જ હતી.

                તમને થશે તો મે કેવી રીતે લખ્યું કે ૭૧/૭૨ માં હુ પરિચયમાં આવી? હા ૧૯૫૪ થી ૧૯૭૧ સુધી કે તે પછી પણ તેઓ લોકોના હૃદયમાં શબ્દો રૂપી વસતા હતા.તેમના જીવનકાળ દરમ્યાન કવિતા *શું કરું* એ કોલેજના મુખપત્રમાં પ્રકાશિત થઇ હતી.ત્યારબાદ ૧૯૧૫માં સંયુક્તા નાટક રચ્યું જે સુરત ખાતે ભરાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં ભજવાયું. કલમ ને કાગજ ભરાવા માંડ્યા એક પછી એક રચનાઓ રચાતી ગઈ.તેમણે ૨૭ નવલકથાઓ રચી છે.સાથે સાથે ટૂંકીવર્તાઓ,નાટકો,કાવ્યો,રેખાચિત્રો,પ્રવાસ વર્ણનો,વિવેચન,ઐતિહાસિક નિબંધો અને જીવનવૃતાંત પણ રચ્યા છે.કનૈયાલાલ મુનશી ને ધુમકેતૂના તેઓ સમકાલીન હતા.તેઓની વાર્તા કે નવલકથામાં હમેશાં ગુજરાતી પ્રજાના મધ્યમવર્ગના જીવન અને પાત્રો ખૂબ જ જાણીતા હતા.ગાંધીયુગને સમાંતર ગામડાંની પરિસ્થિતિનો આબેહૂબ ચિતાર તેમની શૈલીની ખાસિયત હતી.

                 આજે આપણે *દિવ્યચક્ષુ* વિશે કે તેની વાર્તા વિશે જરૂર જાણીશું..એમ તો *ગ્રામલક્ષ્મી*પણ ૧૨૨૩ પાનાંની વિશાળ નવલકથા છે…પણ *દિવ્યચક્ષુ* મારા મનોમંથન કે નવા નવા યુવાન વયના હૃદયને સ્પર્શી ગયેલી નવલકથા છે..આજે પણ તેના અંત ને વાંચતા મારૂ હૃદય દરેકના પ્રથમ પ્રેમનું આલોકન કરી જાય છે.

                  તેમની નવકથા વિશે તેમના જ શબ્દોમાં..*કૌમુદી ના તંત્રી ભાઈ વિજયરાયે એક લાંબી વાર્તા તેમના સુપ્રસિદ્ધ પત્ર લખવા માટે મને જણાવ્યું ,અને દર માસે બે ત્રણ પ્રકરણ લખવાની સગવડ મળશે એમ ધારી મે વાર્તા લખવાની હા પાડી.અને *દિવ્યચક્ષુ* વાર્તાનો ઉદ્ ભવ થયો.પ્રથમ તો એકાદ વરસ ચાલે તેટલીજ લખવી હતી પણ લખતા લખતા દોઢેલ વર્ષ ચાલે તેટલી લાંબી વાર્તા થઈ ગઈ.હું પોતે લાંબી વાર્તા વાંચવાથી કંટાળું છુ તો આ કોણ વાંચશે???એ વિચારે પછી નવલકથા રૂપે ન છાપવી એ નિર્ણય કર્યો પણ ભાઈ મૂળશંકરે તે બહાર પાડીને આજે તેની બીજી આવૃતિ છપાઈ રહી છે…વિચારો એવું તે શું હશે એ વાર્તામાં કે જે ૨૪ માર્ચ૧૯૩૧। ને ૨૧ ડિસેમ્બર ૧૯૩૧ ના સમયગાળામાં જ.તેમની આ નવલકથા માટે શ્રી બળવંતરાય ઠાકોરે વિવેચન પણ લખ્યું ને તેમના વખાણ પણ થયા.

*દિવ્યચક્ષુ*

               પહેલા પ્રકરણથી જ આપણને સમજાય જાય કે આ નવલકથા ગાંધીની વિચારધારાને સ્પર્શતી જ નવલકથા છે.ત્યારનો યુવા વર્ગ આમેય ગાંધીજીની ઘેલછાનો વર્ગ હતો..દેશના સુસુપ્ત યુવા વર્ગને તેમણે ઊંઘમાંથી ઉઠાડ્યા હતા જાગૃતિનો જુવાળ હતો…

૧૯૩૦ ના મીઠાના સત્યાગ્રહ દ્વારા આખા દેશમાં વ્યાપી ગયેલ ગાંધીજીનાં વ્યક્તિત્વ, વિચારણા ને કાર્યક્રમોનું દસ્તાવેજી નિરૂપણ કરતી, લેખક શ્રીરમણલાલ ની લોકપ્રિય નીવડેલી નવલકથા. અહિંસાત્મક પ્રતિકાર, અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, સમાજસેવા, સ્વદેશી આંદોલન, સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય, સભા-સરઘસો, પોલીસના અત્યાચાર, અંગ્રેજ અમલદારોની જોહુકમી વગેરે એ જમાનાની અનેક વૃત્તિઓ-પ્રવૃત્તિઓને અહીં સ્થાન મળ્યું છે. પણ જોડે નાયક અરૂણ અને નાયિકાના પ્રેમની સુંદર અભિવ્યક્તિ પણ રચી છે.

સાથોસાથ અરુણ અને રંજનના પરસ્પરના પ્રેમની, અરુણ પ્રત્યે પુષ્પાની અને રંજન પ્રત્યે વિમોચનની આસકિતની કથા પણ કહેવાઈ છે. કૃતિને અંતે એક અંગ્રેજ કુટુંબને આગમાંથી બચાવવા જતાં અરુણ અંધ બને છે, પણ રંજન જેવી સુશીલ પત્નીના નિષ્ઠા તથા અહિંસાના આદર્શમાંની સ્થાયી શ્રદ્ધા રૂપે દિવ્યચક્ષુની પ્રાપ્તિ કરે છે.

                   અંતિમ પ્રકરણના એ સંવાદો અરૂણ અને રંજનના પ્રેમની પરાકાષ્ઠાનું દર્શન કરાવે છે

અંધ થતા અરૂણ રંજનને સમજાવાનો પ્રયત્ન કરેછે કે..દયા આખી જિંદગી નહિ પહોંચે..

રંજનનો પ્રત્યુત્તર પણ કેવો સચોટ…” માનવીના હૃદયમાં દયા સિવાયના પણ બીજા ભાવ હોય છે.”

ક્યા ભાવ..? અંત:કરણથી કરેલા પ્રેમના..શું પ્રેમ શારિરીક જ હોય..ના અહીં મજબૂત મનોબળની વાત રંજને થોડા જ શબ્દોમાં કરી દીધી..

અરુણને લાગે છે તે સ્વાર્થી કહેવાશે,”પણ સ્વાર્થ નો કટંક મને તો જીવનભર વાગ્યા કરશે.”

રંજન તેને કહેછે,”શા માટે? તમને મારી મિલકતનો ડર છે?તો તે તો મે આશ્રમમાં આપી દીધી છે.”

અહીં અરુણને સ્તબ્ધ થવાનો વારો આવે છે.

તો અંતિમ વાત કરતા પોતાના અંધપણાને કારણે એને જીવવાનું કારણ નથી સમજાતું..,”પણ હું જીવીને કરીશ શું??

રંજન તેના હાથમાં નાનો ધ્વજ આપી કહે છે આ લઈ આગળ દોડજો…

ધ્વજનો સ્પર્શ થતા અરુણનાં ચેતના જીવંત થાય છે ને લેખકે જે વર્ણવ્યું છે અદ્વતીય છે…

તે રમકડું હતું ;ઘરેણું હતું ; આંગળીથી ઊંચકાય તેવું ધ્વજનું પ્રતીક હતું.પરંતું તે પ્રતીકમાં હિંદના પ્રાચીન ગૌરવ ,વર્તમાન તપશ્ચર્યા અને ભાવી મુક્તિના સંભાર ભરેલા હતા.*સર્વ વ્યાપી પ્રભુ હૃદયમાં અંગુષ્ટ જેવડો બની રહે છેને? હિંદમૈયા પણ ધ્વજ રૂપે નાનકડું સ્વરૂપ ધારણ કરી હિંદીઓના હૃદય પર કેમ ન બિરાજે ?

આ વિચારે નાયક ની નિરાશા દૂર થઈ તેજ પ્રકાશવા માંડે છે…ને તે પણ હાથમાંથી પડે છે ત્યારે રંજનનો આધાર ભર્યો સ્વર…” બીશો નહિ ધ્વજતો હું ઉપાડી પાછો રોપીશું..”

અહીં જુઓ લેખક લખે છે “*પુરૂષથી ન રોપાયેલો ધ્વજ સ્ત્રી રોપશે?રંજનનું કથન એ હિંદના અને જગતના ભાવિની આગાહીતો નહિ હોય??આગાહી કેમ? એ તો બનવા જ માંડ્યું છે ને??*

અહીં જુઓ વાર્તા રચાય છે ૧૯૩૧ માં ને આજ છે ૨૦૨૦..સ્ત્રીના સ્થાનની વાત ત્યારે પણ સચોટ રૂપે આલેખ્ય છે…ઘૂમટાના જમાનામાં..સંકુચિત સમાજમાં નો બદલાવ આપણને સૂચવવામાં આવે છે.૧૯૭૧ માં ત્યારે હું પણ વીસી નહોતી વટાવી ચૂકી ત્યારે જ પચ્ચીસ ગુણને આ પૂર્વાપર સંબંધ કેટલા જોશીલા મનથી લખ્યો હશે…

અંતિમ ચરણમાં બન્ને ની પ્રેમભરી ચર્ચા હતી તમે ને તુંકારની..

વ્યાકરણનો ઉલ્લેખ કરી સર્વનામ ના બીજા પુરૂષને શું કહી શકાય…એકવચનમાં *તું* નો હક રંજન માંગે છે.જેના માટે અરૂણનો ખચકાટ..

“ ના ના એકવચનમાં હું તમને સંબોધી શકું નહિ.તમે તો પૂજ્ય..”

ને રંજનનો પ્રત્યુત્તર…ને પ્રેમ નો એકરાર સુંદર અભિવ્યક્તિ છોડી જાય છે,

“ જો હવે તમે કહીને તો ગળે ફાંસો જ દઈશ!”

ને અરૂણનો જવાબ,”દ્યો”…

એમ કે? કહી રંજને અરુણના ગળાની આસપાસ બે હાથે જોરથી ભેરવી આશ્લેષ લીધો! અરૂણનો ગભરાટ ને છોડી દેવાની વિંનતી..ન માની રંજન તેને ..

“કોને કહે છે?”

“કોણે હાથ ભેરવ્યો છે”?

તમે…

તમે એટલે કોણ??

ને અંતે અરૂણનો જવાબ છે….

“ તું રંજન તું”

રંજન પૂછે છે,”શા પરથી કહે છે?”

અરુણનો જવાબ …વાર્તાનો અંતિમ ચરણ છે કે,”*હું તને

હવે દેખું છું”*

ખરેખર પ્રેમીઓને આંખ હોતી નથી,દિવ્ય ચક્ષુ હોયછે..પ્રેમમાં ડૂબેલા બે પ્રેમીને બેન સુરભી આવ્યાને પણ ખ્યાલ રહેતો નથી..ઓરડામાં ફક્ત “એક ભણકારો વાગે છે” તું હી તું હી.”

 

અહીં નવલકથા પૂર્ણ થાય છે.

ગાંધી વિચાર સાથે સામ્યવાદ વિચાર ધરાવતા પાત્રોનું આલેખન એમની નવલકથામાં દેખાઈ છે.પરંતુ ગાંધી પ્રત્યેનો અનુરાગ કૃતિના અંતે વિજયી બને છે.

ગાંધીયુગીન આદર્શો અને જનજીવનને વ્યાપકરૂપે મૂર્ત કરતી અને સાહિત્યિક દ્રષ્ટિએ પણ વિશેષ સંતર્પક નવલકથા ‘દિવ્યચક્ષુ’ (૧૯૩૨) છે. અસ્પૃશ્યતા, સ્વદેશી-આંદોલન, સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્ય, સભાસરઘસ, પોલીસના અત્યાચાર, અંગ્રેજરાજ્યના અમલદારોની સીધી કે આડકતરી જોહુકમી, રૂઢિચુસ્ત અને અંગ્રેજપરસ્ત સુખી વર્ગની ગાંધીજીની પ્રવૃત્તિઓ પ્રતિ અશ્રદ્ધા વગેરે સમકાલીન વિચારો-ભાવનાઓને આ કૃતિમાં લેખકે ઝીલ્યાં છે અને અંતે હિંસા પર અહિંસાનો વિજય બતાવ્યો છે

તેમની દરેક નવલકથામાં ગ્રામ્ય જીવનને મહેકતું કર્યુ છે. સરળ ભાવવાહી શૈલીના લેખકને વંદન

જયશ્રી પટેલ

૧૦/૪/૨૦૨૦

 

વિશેષ માહિતી -સંકલન

ર.વ દેસાઈએ નાટક, નવલકથા, વાર્તા, કવિતા, આત્મકથા અને જીવનચરિત્રો ઉપરાંત ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિ જેવા વિષયોને કુશળતાપૂર્વક ખેડ્યા છે.છતાં એકંદરે તેમની છબી નવલકથાકાર તરીકેની રહી છે.100 ઉપરાંત પુસ્તકોના રચયિતા ર.વ દેસાઈની 32 જેટલી નવલકથા”માં ‘દિવ્યચક્ષુ’, ‘ભારેલો અગ્નિ’, શૌર્ય તર્પણ, ઠગ, ક્ષિતિજ, ગ્રામલક્ષ્મી, જયંત  વગેરે જાણીતી નવલકથા” છે .’અપ્સરા’ નામે, પાંચ ખંડોમાં, ગણિકાઓના જીવનનો વિસ્તૃત અભ્યાસગ્રંથ આપ્યો.ગુજરાતમાં ઈતિહાસના વિષયવસ્તુની સજ્જતા સાથે નવલકથા” લખનારા સર્જકોમાં દેસાઈ શીર્ષસ્થ સ્થાને છે. તે”એ ‘ગઈકાલ’ શીર્ષકથી રસિક આત્મકથા પણ લખી છે. 1932મા તેમને ગુજરાતી સાહિત્યનો માનવંતો રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રક પ્રાપ્ત થયો હતો. નવલકથાના ક્ષેત્રે મળેલી લોકપ્રિયતાને કારણે તે” ‘યુગમૂર્તિ’ સ્વભાવને લીધે સૌજન્ય મૂર્તિ અને અંગત વર્તુળોમાં ‘ભાઈસાહેબ’ તરીકે જાણીતા થયા હતા.-

શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈના પિતા વસંતલાલ દેસાઈ વડદોરાના ‘દેશભક્ત” વૃત્તપત્રના તંત્રી હતા. 

બેઠક – ‘वाचिकं सर्व वाङ्ग्मयम्’ – 12 : નયનાબેન પટેલ

બેઠક’ પ્રસ્તુત કરે છે – વાચિકમ

પ્રસ્તુત કર્તા : નયના પટેલ -UK

મિત્રો, પ્રાર્થના એટલે આત્માના અવાજને પરમાત્મા સુધી લઈ જનાર સંદેશાવાહક.

સમગ્ર વિશ્વ પર આવી પડેલી આપદા માટે પ્રાર્થના