Californiaની બેઠક અમદાવાદ ખાતે મળી-24/12/2022

YMCA clubમાં Californiaની બેઠક અમદાવાદ ખાતે મળી.બેઠકે ઉત્‍સાહભરી સંવેદના જગાડી અને સાહિત્યરસિક મિત્રો પરિવારની જેમ મળ્યા.
કોઇ પણ જાતનો ઔપચારિક ભાર રાખ્યા વગર બેઠકે
બધાને ખુલ્લા દિલે,આવકાર આપ્યો જેમાં ભોજન સાથે ભાવો અને મન મળ્યા. ભાષાથી સંબંધોને જોડયા,મનના ભોજન કર્યા,હસ્યા હસાવ્યા, વાતોના વડા અને ગમતાનો ગુલાલ કર્યો
ભાગયેશભાઇએ તો બધાને ખુબ હસાવી બધાની ભૂખ ઉઘાડી અને ચાલુ ભોજને પણ હાસ્યના બટકા દેતા જ રહ્યા તો કુષ્ણ દવેએ કવિતા પીરસી માહોલ રચ્યો,અન્નાબેન મિત્તલબેન,મકરન ,ભવેનભાઇ ,લતા હિરાણી પ્રદીપ રાવળ,ગોપાલી બુચ, જયશ્રી પટેલ,નિલમબેન,માયાબેન જીગ્ના કપુરીયા,મૌલિક નાગર,અરચિતા પંડયા,દીપક પંડયા. બીજા અનેકની હાજરીથી અન્નકોટ ખાધા જેટલો આનંદ કર્યો.સંતોષના ઓડકાર ખાધા. રીટા જાનીએ પોતાનું પુસ્તક “કલમના કસબી કનૈયાલાલ મુનશી “જે બેઠકે published કર્યું તે બુકના વિમોચનની જાહેરાત કરી.તો જીગ્નાએ પોતાની બુક ભેટ રુપે આપી.ખાણીપીણી ને ઉજાણી ભેટ સોગાત,ફોટા ,અભિવાદન સાથે સહુ છુટા પડ્યા,
આમ શુક્વારની સાંજે બેઠકમાં સૌએ પોતાના સુખને શોધ્યું અને મેળવ્યું,અંતે બધે સુખ અને સુખ વરતાણું .​એમ કહો કે સુખ છલકાણું

…

વિસ્તૃતિ… ૪૨
જયશ્રી પટેલ.

શરદચંદ્રની એક કરૂણાંતક વાર્તા *બોઝ વિવાહ* મને હિન્દી ઓડિયો દ્વારા સાંભળવા મળી, ગુજરાતી અનુવાદ
મને મળ્યો નથી . આ વાર્તામાં સ્ત્રીઓની મનોવેદના ને સ્વાભિમાનનું અદ્ભૂત આલેખન થયું છે.બીજી બાજું પુરુષના અભિમાનને કારણે પ્રેમની અવહેલનાને કારણે
બે બે સ્ત્રીની માનસિક યાતનાનું આલેખન હૃદયદ્રાવક
શરદબાબુએ આલેખ્યું છે.

વાર્તાની શરૂઆત સાંરગપુરના જમીનદાર હરદયાલમિત્રના પુત્ર સત્યેન્દ્રના વિવાહની ધામધૂમના વર્ણનથી કરી છે. એક અઠવાડિયાથી ગામમાં ચહલ પહલ છે. શહનાઈ, વિવિધ ત્રાંસ ઢોલ, ખાણી પીણી
અને ઢોલ નગારાથી ગામ જીવંત થઈ ઊઠ્યું હતું.સત્યેન્દ્ર
નાબાલિગ હતો . તે એન્ટ્રસની પરીક્ષા આપી રહ્યો હતો.
તેની પત્ની વર્તમાન જીલ્લાના દિલજાનપુરના શ્રીયુક્ત કામખ્યાત ચરણની પુત્રી હતી. તેની ઉંમ્મર દસબાર વર્ષની જ હતી. તેનું નામ સરલા હતું. હરદયાલમિત્ર ખૂબ જ પૈસાદાર હતા. વાર્ષિક આવક છવ્વીસહજાર હતી. નાબાલિગ પુત્રને પરણાવવાનું એકમાત્ર કારણ તેમની પત્નીની વહુ જોવાની ને લાવવાની મહેચ્છા જ હતી.
પુત્રને પરણાવી જ્યારે વહુને વિદાય કરી ઘરે લાવ્યા તો નાની સરલા પોતાના સસરા સાથે હળીમળી ગઈ હતી. તે સત્યેન્દ્રનું ખૂબ ધ્યાન રાખતી પૂર્ણ મદદ કરતી.તેના અભ્યાસના સમયને સાચવતી. લગ્ન બાદ તેને
દિલજાનપુર થોડા સમય માટે મોકલવાનાં આવી તો સત્યેન્દ્ર ચાર પાંચ દિવસમાં ફરિયાદ કરવા માંડી મારાં પુસ્તકો પર ધૂળ ચઢી ગઈ છે, ખડિયામાં શાહી સુકાય ગઈ છે કોઈ મારાં પુસ્તકનું ધ્યાન નથી રાખતું વગેરે વગેરે ને સરલાને પાછી બોલાવી લેવામાં આવી. સરલા ત્રણ વર્ષ સુધી પછી ગઈ જ નહિ એ દરમ્યાન બન્ને વચ્ચેનો પ્રેમ
ને મિત્રતા ગાઢ થતા ગયા. બેમાંથી એકે એકબીજા વિના જીવી જ નહિ શકતા. સરલાની મોટીબેન સુશિલાનાં પુત્રની શાસ્ત્રીયવિધિ માટે તેના પિતાને ભાઈ તેને અને સત્યેન્દ્રને લેવા આવ્યાં. પ્રસંગ પત્યા પછી સત્યેન્દ્ર બે ચાર દિવસ રહી પાછો ફર્યો તેની પરીક્ષાઓ નજદીક હતી. સરલાએ તેને દસ દિવસ પછી લઈ જવા કહ્યું. સત્યેન્દ્ર પાછો ફર્યો પણ તેનું ચિત્ત જ નહોતું લાગતું તે માંડ વીસ પચ્ચીસ પાનાં જ વાંચી શકતો. એક બાજુ તે વિચારતો સરલા નથી તો વધુ વાંચી લઉં પણ તે નિષ્ફળ રહ્યો. લેવા જવાનું વિચારી રહ્યો હતો ત્યાં જ તાર આવ્યો
કે સરલા બહુ જ બિમાર છે તે કદાચ નહિ બચે. સત્યેન્દ્ર ને પિતા હરદયાલમિત્ર ત્યાં પહોંચ્યાં. પિતા સમાન સસરાનો અવાજ સાંભળી સરલાની જાનમાં જાન આવી
તે સમજી ગઈ સત્યેન્દ્ર તેને લેવા આવી પહોંચ્યો છે, પણ ભગવાનને બીજુ જ મંજુર હતું સવાર પડતા જ સરલાનું મૃત્યું થયું. સત્યેન્દ્ર ભાંગી પડ્યો. તે પરીક્ષા ન આપી શક્યો . તે નાપાસ થયો, પરીક્ષામાં પણ ને જીવનમાં પણ.

થોડા સમય પછી માતાએ ને પિતાએ તેને બીજા લગ્ન કરવા સમજાવ્યો તે સરલાની જગ્યા બીજાને ન આપી શક્યો. તેની બીજી વારની પત્ની નલિની ખૂબ જ પ્રેમાળ હતી. પહેલી રાત્રે જ સત્યેન્દ્ર તેને સ્વીકારી શક્યો
નહિ. નલિની વિચારતી રહી તેનો શું વાંક? સરલાની યાદો ને તેના મોહમાંથી મુક્ત થઈ શક્યો નહિ. નલિની તેના મનને સમજાવતી રહી અને સત્યેન્દ્રને સાચવતી રહી. ધીરે ધીરે સત્યેન્દ્ર પણ નલિનીને સમજતો થયો. તે રડતી તો તેનાં આંસુ લુછતો રહ્યો. જૂની વાતો તેની સાથે કરતો. એકલો સત્યેન્દ્ર જ બોલતો તેવું નહોતું નલિની પણ તેની વાતો સાંભળવા ઉત્સુક રહેતી. નલિનીએ ધીરે ધીરે સત્યેન્દ્રને જાણે પોતાનો કરવા માંડ્યો .એક પતિવ્રતા સ્ત્રી જેટલું કરી શકતી તે બધું કરતી. હવે તેની ઉપેક્ષા નહોતી થતી.ગૃહિણી ને હરદયાલમિત્ર તેને ખૂબ પ્રેમ કરતાં. ભણી રહ્યાં પછી સત્યેન્દ્ર પાવનાનો ડીસ્ટ્રીક મેજીસ્ટ્રેટ થયો. પાવનામાં નલિનીનાં દૂરના કલકત્તામાં સાથે રહેતા કાકા પણ રહેતા .બન્ને વારંવાર જતાં. બન્ને ઘરનો ઘરોબો હતો. નલિનીની ત્રૃટીઓ જોઈ સત્યેન્દ્ર ક્યારેક સરલા સાથે તુલના કરી બેસતો શું સરલા હોત તો આવું બનત? આ માનવનો સ્વભાવ છે. શાંતિ ને પ્રેમ હોય ત્યાં અશાંતિ શોધતો ફરે. નલિની હોશિયાર હતી તે સત્યેન્દ્રને એકલો ન મૂકતી.તેથી તેની યાદોથી તેને છીનવી રહી હતી ને સાચવી રહી હતી.
સત્યેન્દ્રને થતું પાણીમાં જાળમાં ન ફસાતી માછલી જ મોટી થાય કે શું? વારંવાર સરલાને યાદ કરતો. નલિનીને કોઈ દુઃખ નહોતું કારણ હવે સત્યેન્દ્ર તેની ઉપેક્ષા કે અવગણના નહોતો કરતો , હા, તે સરલા જેટલો પ્રેમ પણ ન કરતો. કાકાની દીકરી તેની સખી હતી.
તેનું નામ હેમ હતું. એકવાર નલિની ચિત્ર બનાવી રહી હતી. હેમ આવી પહોંચી. કચેરીથી આવતા જ સત્યેન્દ્ર તેણી ને ન જોતો તો ક્યાં ગઈ હશે? તે શોધતો તેથી નલિની ક્યાંય ન જતી. હેમ આવી હતી તેથી વારંવાર તેને ત્યાં જતા આવતા નલિનીને મોડું વહેલું થઈ જતું. પિયરથી સાથે આવેલી દાસી માંતગી નલિની પર ગુસ્સો કરતી, તેને સમય પર આવવા કહેતી. સોળ વર્ષે તો તે ક્યારેય રિસાય નહોતી પણ હવે અઢાર વર્ષે નલિની પ્રેમ ભાવની ખામીથી ક્યારેક સ્વાભિમાનથી રિસાતી. સત્યેન્દ્ર એક દિવસ રાતના દસ વાગે આવી તેથી ગુસ્સે થઈ બહાર સૂઈ ગયો ને પછી ક્યારેય ન માન્યો.

મિત્રો આ વાર્તાને વધુ આવતા અંકે જાણીશું. ફરી શરદબાબુ એક એવી વાસ્તવિકતા આપણી સમક્ષ લાવ્યા છે કે દામ્પત્ય જીવન ભરોસા પર જીવે છે ને એમા અભિમાન સ્વાભિમાન જોડે ટકરાય તો તેનું પરિણામ ક્યારેક અસહ્ય બની જતું હોય છે.ચાલો મિત્રો શરદબાબુની કરૂણામય વર્તાનો આ અદ્ભૂત ભાવ આવતા અંકે!

જયશ્રી પટેલ
૧૧/૧૨/૨૨

વિસ્તૃતિ…૪૧-જયશ્રી પટેલ.

શરદબાબુની વાર્તા “પારસ”વિશે આજે આપણે જાણીશું એનો અનુવાદ મને નથી મળ્યો પણ ઘણાં સમય પહેલા તે વાંચી પણ હતી અને હિન્દીમાં પણ સાંભળી હતી.અહીં સંસ્કાર અને ઉછેરની વાત વીણી લેવાય છે.
બંગાળી સમાજની કૌટુંબિક ભાવના વિશે પણ સુંદર આલેખન થયું છે ને પૈસો શું ન કરાવે એની છણાવટ કરવામાં આવી છે.
આ વાર્તા બે સગા ભાઇઓની છે જેમાં શરદબાબુએ એક પાત્ર રચ્યું હતું ગુરુચરણનું, જે પાત્ર બંગાળના એક એવા પુરુષની વાત રચી છે જેમાં સજ્જનતાને કુટુંબભાવના ભરપૂર હતી. નાનાભાઈ હરિચરણ અને તેની પત્ની પર કટાક્ષ યુક્ત વાર્તા રચાય છે.ભાઈના પુત્રનું નામ પારસ હતું તેને મોટા તાઉ એટલે કાકા ગુરુચરણે સંસ્કાર સિંચી મોટો કર્યો હતો .ગુરુચરણ ઘરના કર્તા હર્તા હતા .તેઓ પુરા ગામનાં કર્તા હર્તા હતા એમ કહીએ તો ચાલે .ગામમાં મોટા મોટા મજમુંદારો હતાં, પણ ગુરુચરણનું નામ સદગૃહસ્થોમાં લેવાતું.

નાનો ભાઈ હરિચરણ પરદેશમાં રહેતો. તેની પહેલી પત્ની એક પુત્ર મૂકી મૃત્યુ પામી હતી તો તેણે બીજા લગ્ન કરી લીધાં હતા ગુરુચરણની પત્ની પણ મૃત્યુ પામી હતી .વચેટ ભાઈ મૃત્યું પામ્યો હતો,તેની પત્ની મજલીવહુ ઘરમાં રહેતી હતી ને બધાં જ કાર્ય કરતી હતી. ગુરુચરણ ને તે પિતા સમાન ગણતી હતી. હરીચરણની બીજી પત્નીનું તેના સાવકા પુત્ર પારસ પર કોઈ ધ્યાન નહોતું. તેણી તેને અવગણતી રહેતી હતી.તે મા માટે તલસતો .ગુરુચરણ ને મજલીવહુનો તે પ્યાર પામતો હતો ગુરુચરણને એક પુત્ર હતો તેનું નામ વિમલ હતું,પણ તે પિતા જેટલો સંસ્કારી ન હતો કુસંસ્કારી હતો. ગામમાં
ગુરુચરણની શાખ હતી તેઓ ખૂબ જ ભણેલા હતા પણ શ્રીકુંજપુરની પાસેના ગામમાં વિદ્યાલયમાં નોકરી કરવા ગયા પછી તે ત્યાં જ નોકરી કરતા રહ્યાં. જો તેઓ ધારી શકે તો નગરમાં જઈ અને કમાઈ શકે પણ તેમણે આ વિદ્યાલય ને પોતાનું જીવન જ માની લીધું હતું .તેઓ સજ્જન ચરિત્રવાન અને નિષ્ઠાવાન હતા અને સંપૂર્ણ ગુણવાન પણ હતા. તેઓ હવે નિવૃત્ત જીવન જીવતા હતા .તેઓની ઉંમર સાંઈઠ વર્ષની થઈ ગઈ હતી નાના ભાઈના દીકરા પારસને તેઓ ભણાવતા તેમનો દીકરો હતો પણ કુદરતની કેવી લીલા કે તેમની સજ્જનતા નો છાંટો તે પુત્રમાં ન હતો.

પારસ એમ.એ પાસ કરી કાનૂનનો અભ્યાસ કરી રહ્યો હતો પણ ગુરુચરણ હવે નિવૃત્તિમાં પેન્શન ઉપર જ જીવતા હતાં. તેમના જેવો સજ્જન વર્તાવ કે સદભાવના જો કોઈ બતાવતું તો ગામમાં યુવાનો તેઓને કહેતા કે અરે ,આ તો ગુરુચરણ બની ગયા છે. આમ તેમની તુલના થતી.

હરીચરણ યુદ્ધ પછી ગામમાં આવ્યો તો અચાનક જ પૈસાદાર થઈને આવ્યો હતો . એક દિવસ તેણે ઘર જમીનનાં બે ભાગલા કરવાની વાત કરી તો ગુરુચરણે તેને મજલી વહુના ત્રીજા હિસ્સાની વાત કરી. હરિ ચરણનું મન ખાટુ થઈ ગયું. તેણે તેનો વિરોધ કર્યો ગામને ન્યાય અન્યાય સમજાવનારા ગુરુચરણે તે વિધવા સ્ત્રી માટે ખૂબ લડ્યો હરીચરણની સ્ત્રી મજલી વહુને ખરી ખોટી સંભળાવતી હતી. તેને જુદી થવા કહેતી તેને પિયર જતી રહેવા મહેંણા મારતી. હરિચરણે હવે ત્રાસ વર્તાવા માડ્યો હતો .ઘરમાં ખાડા ખોદી કાઢ્યા હતા. વાસણ કુશળના ભાગ પાડવા માંડ્યા હતા. જમીનમાં પણ જેમ તેમ ભાગ પાડી લેવામાં આવ્યો હતો એક દિવસ ગુરુચરણની ગેરહાજરીમાં મજલી વહુ ને ખૂબ માર માર્યો હતો.ભણેલા ગણેલા ગુરુચરણે દીકરી સમાન મજલી વહુ માટે પોતાની ચેન વેચી કેસ લડ્યો પણ તેણી હાજર ન થઈ અને અચાનક પિયર ચાલી ગઈ . કેસ જીતવા પારસને બોલાવ્યો કલકત્તાથી તો તે પણ પિતાના પક્ષમાં જઈ બેઠો .

ચારે બાજુથી હતાશ નિરાશ ગુરુચરણ હવે બેચેન થવા લાગ્યા તેમની પાસે ઘરની જૂની દાસી પંચોલીનીમાં જ રહેતી હતી .પારસ આવ્યો છે તે જાણી તેવો મળવા ગયા તો કોઈએ તમને મળવા ન દીધા .અચાનક એકવાર વિમલ ઘરે આવ્યો હતો અને થોડા કાગળ ભરેલી એક બેગ મૂકી ગયો હતો. પારસ અવારનવાર હવે ગામમાં આવતો પણ અજાણે જેણે તેનામાં સંસ્કાર રેડ્યા હતા. પ્રેમ આપ્યો હતો તે તાઉજીને ન મળતો .પિતાને માતા ને પગલે ચાલતો થઈ ગયો હતો. એક સવારે દૂધવાળી જોર જોરથી રડતી આવી અને ફરિયાદ કરી કે ગુરુચરણે તેને લાત મારી ફેકી દીધી .ઘરના ખાડામાં પડતાં તેની નાકની નસકોરી ફૂટી અને લોહી લુહાણ થઈ ગઈ .તેને હરિચરણે ઉકસાવી કેસ કરવાનો કહ્યો અને ગુરુચરણ ને દંડ કરાવ્યો ,રૂપિયા દસની સજા કરી. ગુરુચરણના આ કૃત્યને તેની પત્ની અને પુત્ર અને બીજા બધાં કોઈ જ માનવા તૈયાર ન હતું પણ કદી જૂઠું ના બોલનારા ગુરુચરણે ખરેખર સત્ય બોલી ગુનો સ્વીકાર્યો હતો. હવે ગામમાં પણ બધાં બાળકો ગુરુચરણની પાછળ દોડતા અને તેને દૂધવાળી નું ગીત ગાઈચીઢવતા..વિમલની મૂકેલી બેગ પારસને બતાવી તો તેમાં તેની ગુનાખોરીનાં દસ્તાવેજો મળ્યા. તો પારસે પોલીસ બોલાવી તેમને સજા કરાવી અને વિમલને પણ સજા કરાવી .
આમ પારસ પણ માનવતા ભૂલી પિતાના પગલે ચાલવા લાગ્યો હતો. એકવાર ગામનાં બધાં સજ્જનો હરિચરણની બેઠકમાં બેઠા હતા લુહાર જાતિના લોકો વિશ્વકર્માની પૂજામાં નગરથી વેશ્યાઓ બોલાવી હતી તેઓનાં નાચગાનની વચ્ચે ગુરુચરણ પૈસા ઉડાવી રહ્યાં હતાં અને ધીમે ધીમે હસી રહ્યાં હતા. અવિનાશ નામનો એક ગામનો શખ્શ ત્યાં આવી આ સમાચાર આપ્યા કે ગુરુચરણ લુહારો ને વેશ્યાઓની વચ્ચે બેસીને મજા ઉડાવી રહ્યાં છે .બધાં ટીકા કરવા લાગ્યા ગુરુચરણની આ નીચતા પર ભાઈ પણ વિચાર કરતો રહી ગયો શુંઆ મારો મોટો ભાઈ સજ્જન સદગુણી ગુરુચરણ ?ના તે હસી શક્યો ના રડી શક્યો હજુ ત્યાં યક્ષ યજ્ઞમાં નાચ ગાન ચાલી રહ્યું હતું અને તે સમયે ચહેરો મોઢું છુપાવી એક સજ્જન આવ્યો અને ગુરુચરણ ના ખભે હાથ મૂકી અને કહ્યું,”ઘરે ચાલો.”
ગુરુચરણ ,”ઘર ,બોલી ઊભા થયા , આશ્ચર્ય વચ્ચે તે વ્યક્તિ પારસ જ હતો .તેને તાઉજીના ચહેરા પર નજર નાંખી નિસ્તેજ આંખો અને ભાવહિન ચહેરો જોઈ પારસને થયું ગુરુચરણ હવે કોઈ સીમા લાંછન લગાડવા માટે બાકી નહોતી રાખી.પારસે ધીરે રહી ગુરુચરણને કહ્યું ,”તાઉજી, તમારે કાશી જવું છે ને ? ગુરુચરણે કાશીનું નામ સાંભળી ડોકી હલાવી કહ્યું,” હા જવું છે ,પણ મને કોણ લઈ જશે ? પારસે ભારે હૈયે કહ્યું ,”તાઉજી હું લઈ જઈશ.”
ગુરુચરણે કહ્યું ,”હા તો ચાલો ઘરે જઈ બધું લઈ લઈએ.”

પારસે આંખોના અશ્રું લૂછી કહું,”આ ઘરમાંથી હવે આપણે કાંઈ જ નથી લેવું.”

ગુરુચરણે થોડીવાર તેની સામે જોયું અને ગણગણ્યા “હા ,હા એ ઘરેથી આપણે કાંઈ જ નથી લેવું. કાંઈ જ નથી લેવું.” પારસની આંખ ભરાઈ આવી તેણે તાઉજીનો હાથ પકડ્યો અને તે તેમને લઈ ચાલી નીકળ્યો.

મિત્રો જોયું ને આખરે સંસ્કાર જીત્યાં.ત્યાં ગુરુચરણ જોડે નો હરિચરણનો વ્યવહાર વિટંબણા સતામણીએ એક સજ્જનને દુર્જન બનાવી દીધો પણ સિંચેલા સંસ્કાર જીતી ગયા અને ઉછેર આખરે હારી ગયો . બંગાળની આ કૌટુંબિક દશાનું વર્ણન આપણે આજે પણ આખા વિશ્વમાં જોઈ શકીએ છીએ .જે શરદબાબુ એ સો સવાસો વર્ષ પહેલાં પણ વાર્તા રૂપે આપણી સમક્ષ દર્શાવી ગયા હતા.

મિત્રો આવતા અંકે ફરી આવી ક્યાંક ને ક્યાંક અદ્રશ્યમાન વાર્તાઓ શોધી નાખીશું અને તમારી સમક્ષ સંક્ષિપ્તમાં રજૂ કરીશું જેમાં વિશ્વના સ્તર ઉપર રહેલી દશા અને દિશા ની વાતો માંણીશું.

અસ્તુ,
જયશ્રી પટેલ
૪/૧૨/૨૨

                  

વિસ્તૃતિ…૪૦

         જયશ્રી પટેલ.

         આપણે આગલા અંકમાં જોઈ ગયાં કે ચરિત્રહીન વિશે આપણે થોડી ઘણી વાત કરી. હવે આગળ વધીએ કે એમણે ‘યમુનાનાં’ સંપાદક ફણીન્દ્રનાથ પાલને જઈ સંભળાવી તેઓ એ મક્કમતાથી કહી દીધું આ વાર્તા યમુનામાં જ છપાવવી છે . એમને વચન આપી દીધું અને તે ધારાવાહિક રીતે છપાય એવો મક્કમ નિર્ણય લેવાયો તેઓ તો યમનાનાં પાના વધારવા પણ તૈયાર હતા, પણ નવલકથા ક્યાં પૂર્ણ હતી ? શરદ બાબુએ તેમને તેમની જૂની વાર્તા બોઝ છાપવા આપી. મિત્રો આ વાર્તા મેં દિલ્હી મુંબઈ અમદાવાદમાં ખૂબ જ શોધી પણ મને નિરાશા સાંપડી, પણ હું પણ જરૂર શોધીશ નહીં તો મારી યાદોને ઢંઢોળી વાર્તા યાદ કરી આપ સમક્ષ જરૂર રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન કરીશ .આ વાર્તા પણ તેમના મિત્ર સૌરીન્દ્રમોહને તેમની મંજૂરી વગર છાપવા આપી હતી તેથી તેઓ દુઃખી થયાં હતા . તેમણે તેમના મિત્રોને તેમની જૂની વાર્તાઓ છાપવાની મનાઈ કરી દીધી હતી ,ભલે ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે પ્રશંસા કરી હોય, પણ શરદબાબુ પોતાના લખાણથી સંતુષ્ટ નહોતા. બધી જ જૂની વાર્તાઓ મઠારવા માંગતા હતા. તે જ સમય દરમ્યાન ગુરુવર્યને નોબેલ પારિતોષક મળ્યું અને શરદ બાબુ તેમજ આખા ભારતને ગર્વ થયો. તે જ વખતે ચરિત્રહીનનું લક્ષ વધુ મજબૂત થયું. 

         ફરી કલકત્તા આવ્યા ત્યારે અજ્ઞાતવાસ છોડી સર્વેને મળ્યા. લોકો હવે શરદબાબુને ઓળખવા લાગ્યા. એક સારા અને પ્રતિષ્ઠ લેખકનાં  ગણત્રી થવા લાગી એટલે સુધી કે તે કહેતા “ જો લેખન કાર્ય માટે તેમને મહિને ₹100 મળી જાય તો રંગૂનની નોકરી મૂકી તેઓ કલકત્તા પાછા આવી જાય “

       આનો ઉલ્લેખ શરૂઆતમાં મેં કર્યો હતો તે મિત્રો જવાબદારી ખાતર જ રંગૂન ગયા હતા. ખરેખર ભારતી અને યમુનાનાં સંપાદકોએ આટલી જોગવાઈ કરી આપવા તૈયાર હતા. પાલ મહાશય તો શરદસાહિત્યનાં ભક્ત બની ગયા હતા. તેમના માતા પણ તેમને પ્રેમથી જમાડતા રાખતા અને શરદબાબુ માટે ચિંતિત રહેતા. શરદબાબુ પણ તેઓમાં પોતાની માતાના દર્શન થતા.

        રંગૂનથી તેમને પ્રમનાથને પત્ર લખ્યો હતો અને પોતાની લેખનશક્તિ પરનો વિશ્વાસ પ્રગટ કર્યો હતો. ચરિત્રહીન માટે જુદા જુદા મંતવ્ય આવ્યા જુદા જુદા સામાયિકનાં સંપાદકો તેને છાપવા ઇચ્છતા હતા અને શરદ બાબુ એ પરમનાથનો અભિપ્રાય માગ્યો તેમને વધુ સમયે જવાબ આપ્યો વાર્તાનો પ્રારંભ નોકરાણીથી નહોતો કરવો . શરદબાબુએ પરત પાછી માંગી . ત્યારબાદ દ્વિજેન્દ્રલાલ રોયે કથા વાંચી તેને અશ્લીલમાં ખપાવી. હરિદત્ત ચટ્ટોપાધ્યાયે નવલકથાને અનૈતિક કહી, જો છપાશે તો લોકો નિંદા કરશે તેને નહિ સ્વીકારે .તેમ જ આવી નવલકથા નહોતી લખવી જોઈતી એમ પણ કહ્યું.

 

              શરદબાબુ ખૂબ ગુસ્સે થયા તેમણે કહ્યું કે આપણે લોકોને આપણી જાંઘ ખોલીને નથી બતાવતા પણ ઘા વાગ્યો હોય તો જગ્યા પણ ન બતાવીએ એવું તો સાંભળ્યું નથી. જિંદગીભર સૌંદર્યમય લખીને તે જ દ્રષ્ટિએ લખવું એ યોગ્ય તો નથી જ . કોઈએ સૂચન કર્યું ચરિત્રહીન બીજાને નામે છાપો તો એમને મંજૂર નહોતું . તેમણે પોતાને નામે જ છપાશે એ નિશ્ચય કર્યો .સારા માઠાં ફળ ભોગવવા તૈયાર થયા. નામ માટે આવો લોભ કેમ? જો એ જ કરવું હોત તો જિંદગીભર કષ્ટ ન જ ભોગવત!

 

          1913 ના ઓક્ટોબરમાં યમુનામાં ચરિત્રહીનનો પ્રથમ અંશ પ્રકાશિત થયો . આખા બંગાળી સમાજમાં એક વાવંટોળ ઉઠ્યો . આવું કોઈ જ પુસ્તક માટે નહોતું બન્યું . ફણીન્દ્રનાથ પાલે શરદને તારથી જણાવ્યું *“ચરિત્રહીન” ઇઝ ક્રિએટિંગ એલાર્મિંગ સેન્સ્શન”* (ચરિત્રહીને જાગૃતિ અને ક્રાંતિની સંસનાટી પેદા કરી છે)

          મિત્રો , બસ એ જ સમયે માહ્યલામાં રહેલા સાહિત્યકારને શરદે ઢંઢોળીને જાગૃત કરી દીધો હતો. કેટલાય વર્ષો સુધી લખાયેલી આ રચનાએ ઈતિહાસ બદલી નાંખ્યો હતો. આ વાર્તાની નાયિકા કરુણામયી હતી. આગળ આપણે આ વાર્તા જોઈ ગયા છીએ તેથી એની ચર્ચા નહિ કરું. *એક પુસ્તક ને વાર્તાઓ લેખકની કલ્પના હોય છે, જે સારી ખોટી વાંચક પર છોડી દેવામાં આવે છે* ખરેખર શરદબાબુની આ નવલકથાએ ભારત વર્ષમાં તહેલકો મચાવી દીધો હતો.

 

            મિત્રો, આશા રાખું છું કે હું સંક્ષેપમાં તમને સમજાવી શકી હોઈશ. નહિતો જરૂર તમે ‘આવારા મસીહા’ ગુજરાતી હિન્દીમાં મળે તો વાંચજો . આવતા અંકે ફરી આવી જ કંઈક અવનવી વાત શરદબાબુની આપણે માણીશું જાણીશું.

(સંપૂર્ણ)

 

અસ્તુ

જયશ્રી પટેલ

વિસ્તૃતિ …૩૯-જયશ્રી પટેલવિસ્તૃતિ …૩૯-

શ્રી વિષ્ણુ પ્રસાદજીની આવારા મસીહામાંથી અને અનુવાદક શ્રી હસમુખ દવે દ્વારા મળેલ શ્રી શરદચંદ્રની જીવનની અને તેમની રચનાઓની અવનવી વાતો આપની સમક્ષ સંક્ષેપમાં રજૂ કરતા આનંદ અનુભવું છું.આજે તેમની બહુ ચર્ચિત નવલકથા ‘ચરિત્રહીન’વિશે જાણીએ. મિત્રો ,આ વાર્તા વિશે તો આપણે પહેલા જાણી ગયા છીએ, પણ તે નવલકથા સ્વરૂપે કેટકેટલી વિટંબણાઓ પછી જન્મ પામી તે ન જાણીએ તો તે નવલકથાને ન્યાય કેમ મળે ?

         ચરિત્રહીન કટકે કટકે લખાતી રહી શરદબાબુ કોણ જાણે કેમ સંતોષ જ નહોતા પામી શકતા !વારંવાર તેમાં ફેરફારો થતા રહેતાં. જ્યારે તે સંપૂર્ણતાને આરે હતી અને તે જ અરસામાં નારીનો ઇતિહાસ નામનો પ્રબંધ પણ પૂર્ણ થઈ ગયો હતો. પહેલીવાર શરદબાબુના મનમાં વિચાર આવ્યો કે આને છપાવીએ તો !

      એ વિચારમાં પડ્યાં કે બીજા મિત્રોનાં પુસ્તકો કરતાં તેના કોઈપણ પુસ્તક નિમ્નકક્ષાનાં તો નથી જ ! કોને સોંપવું આ કામ સૌરીનને,સુરેનને ,વિભૂતિને કે પ્રમથને? પ્રમથ અંગત અને વિશ્વાસુ હતો, પણ તેને મળ્યાંને વર્ષો પસાર થઈ ગયાં.બીજા બધાંને પણ મળ્યાંને વર્ષો પસાર થઈ ગયા તેઓ કલકત્તામાં હશે કે નહિ?

      કંઈ જ વિચારે કે નિર્ણય કરે તે પહેલા એક રાત્રે રંગૂનના એમના ઘરમાં આગ લાગી અને બધું જ બળીને ભસ્મ થઈ ગયું .પત્ની ,કૂતરો પશુ અને પક્ષી ને સુરક્ષિત જગ્યાએ પહોંચાડ્યા. ખૂબ જ કામના પુસ્તકો અને વસ્ત્રો લોખંડનાં ટ્રંકમાં ભર્યા અને તે લઈને બહાર દોડ્યા . લાકડાનું ઘર હતું જલ્દી બળ્યું. ટ્રંક નીચે ફેંકી પોતે કૂદી પડ્યાં.બાજુમાં ઊભા ઊભા અગ્નિ તાંડવ જોતા રહ્યાં. તેની ઘરની ચીજો તો ઘરમાં જ રહી ગઈ લાઈબ્રેરી , ચિત્રો ,હસ્તપ્રતો ,બધું જ નાશ પામ્યું .ધોબીની બકરીને પ્રાણના જોખમે બચાવી. નજરો સામે ઘર કકડભૂસ થઈ ગયું.

        આ બનાવ પછી શરદબાબુ કલકત્તા 1912 ઓક્ટોબરમાં પાછા આવ્યા. સાથે હિરણ્યમયી અને કૂતરો ભેલી પણ હતા. કલકત્તાના માર્ગો પર વધેલી નાની દાઢી , વિખરાયેલા વાળ,જાડું ધોતિયું ,પગમાં ચંપલ અને શરીર પર ચાઇના કોટ પહેરી ફરતા શરદબાબુ સૌની નજરે ચડ્યા સાથે તેમનો કૂતરો ભેલી અચૂક હોય જ.

             તે વખતે સૌરીન્દ્રમોહન મુખર્જી ભારતીનાં સંપાદક પદે હતા. તેમને મળ્યા બંને મિત્રોએ એકબીજાના સુખ દુઃખનાં લેખાજોખા ને રાવ કર્યા . ફરી મિત્રે તેઓને લખવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. શરદબાબુએ શરત કરી બધાં મિત્રો પણ લખશે તો તે જરૂર લખશે . બડીદીદીની વાત નીકળી રવીન્દ્રનાથની પ્રશંસાની વાત થઈ અને શરદબાબુએ સૌરીન્દ્રમોહનના મોઢે તે વાર્તા વંચાવી અને સાંભળી ખૂબ આશ્ચર્ય સાથે તેમણે કહ્યું કે ઊભા રહો, થોભો ,શું આટલું સારું મેં લખ્યું છે ?સાંભળી મન ભરાઈ ગયું . ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથે પણ કહ્યું કે આ માણસ નહિ લખે તો નિષ્ઠુરતા ગણાશે !

       આખો બંધ કરી પૂરી વાર્તા સાંભળી અને તે જ હાલતમાં કહ્યું કે હા સરસ લખાય છે હવે હું લખતો જ રહીશ. સૌરીન્દ્રમોહને કહ્યું કે મારો એક મિત્ર ફણીન્દ્રનાથ પાલ તે ‘યમુના’નામનું સામયિક પ્રકાશિત કરવાની મહેચ્છા રાખે છે . તો તેમના પ્રકાશનમાં શરદબાબુએ લખવું જ પડશે .

         શરદબાબુએ ત્યારે નારીનો ઇતિહાસ વિશે વાત કરી તેની બળી ગયાની વાત કરી. મિત્રો ,પોતાના હાથે લખાયેલ પાંચશો પાનાનાં એ પ્રબંધ અનેક નારીનાં જીવન વૃત્તાંતો ઉપર રચાયેલો હતો.આવો અદ્ભૂત સંગ્રહ બળીને ભસ્મ થઈ જાય તો ! તે પણ ઝેરોક્ષનો જમાનો પણ નહીં ને પાંચશો પાના વિચાર કરીએ આપણે તો પણ કંપકંપી જઈએ !તો શરદબાબુનું તો શું થયું હશે ? વિચારો મિત્રો .

          મિત્રે પ્રોત્સાહિત કર્યા એમાંનું જેટલું યાદ હોય તે લખવાનું શરૂ કરી દે એમ પણ સમજાવ્યાં. શરદબાબુએ મિત્રને લખવાનું વચન આપ્યું .તે સમયે તેમણે મિત્રને કહ્યું કે બીજી વાર્તા પણ છે એક ચતુર્થાંશ લખાઈ છે . તે તમને વાંચવા આપીશ અહીં બચી ગયેલા ચરિત્રહીનનો તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો. સાથે સાથે એ પણ કહ્યું કે તે પૂર્ણ કરશે તો પ્રચંડ નવલકથા હશે તે.

         સાથે લાવેલા ચરિત્રહીના થોડા પૃષ્ઠો તે ઇચ્છતા હતા કે પ્રતિષ્ઠિત સામાયિક ‘સાહિત્ય પત્રિકામાં’છપાય. જેના સંપાદક સમાજપતિ મહોદય હતા. તેમને મળ્યા ને સાથે સાથે વિભૂતિભૂષણ , નિરૂપમાદેવી જેવા લોકોને મળી પછી રંગૂન પાછા ગયા . ચરિત્રહીન લઈ પાછા કલકત્તા થોડો સમય રહી આવી પહોંચ્યા. ફરી મુખર્જી મહાશયને વાંચવા આપ્યા. સિત્તેરથી એંસી પાનાઓ લખાયા ત્યાં સુધી કથા નાયિકાનો પ્રવેશ પણ નહોતો થયો. એવી અદ્ભૂત વાર્તા પાનાઓ પર રચાય રહી હતી.

     મિત્રો ,આજ વસ્તુ આપણે આગળના અંકમાં જોઈશું ચરિત્રહીનની આ શરૂઆત લેખકે ધીરે ધીરે અને કટકે કટકે કરી હવે તે ક્યાં પહોંચશે તે આવતા અંકે આપણે જોઈશું ને માણીશું.
(ક્રમશઃ)

અસ્તુ ,
જયશ્રી પટેલ
૨૦/૧૧/૨૨–

સ્પર્શ -૩૯

Posted on November 9, 2022 by Jigisha Patel

 

સંસ્પર્શ -૩૯

મિત્રો,

આજે વાત કરવી છે એવી કે જે તમારા,મારા, દરેક કવિ,લેખક કે સામાન્ય માણસનાં માનસપટ પર પણ અનેક વાર આવી ગઈ હોય,તેવાં જ વિચારને રજૂ કરતાં ધ્રુવગીત ની. પહેલી બે પંક્તિમાં જ કવિ ધ્રુવ ભટ્ટ કહે છે,

 શું   હશે   પૂર્વમાં  ઊગતું  ને  પછી  પશ્ચિમે   આથમે   રોજ તે  શું  હશે

આ લીલા ચહુદિશે પાંગરી છે ઝીલી ગહન આકાશનો બોજ તે શું હશે

પરમ કૃપાળુ પરમાત્માની અસીમ કૃપાથી પાંગરી રહેલી કુદરતને જોઈને સૌની જેમ ,કવિને પણ વિચાર આવે છે કે આ રોજ તેના નિત્યક્રમ મુજબ પૂર્વમાં ઊગતો અને પશ્ચિમમાં આથમતા રવિનું રહસ્ય શું હશે? આ લીલીછમ ઓઢણી ઓઢીને બેઠેલ ધરા અને આ અસીમ આકાશનો ગુંબજ – આ અજાયબીઓ શું હશે?કુદરતની બધી કરામતો,અનોખી અજાયબીઓ એ શું હશે? આ વિચાર દરેક માનવને આવે છે. 

બીજી પંક્તિમાં ,કવિ સર્વત્ર પથરાએલ કુદરતી મહેરની ,અજાયબીની વાત કરી ,પોતાની અંદર ઊઠતી મોજની બીજી અજાયબીની વાત કરે છે,

ક્યાંક બારી અચાનક ખૂલી જાય ને સહજમાં લહેરખી જેમ આવી ચડી

ઊછળતા ઉદધિ સમ ઊઠતી છલકતી રણકતી મન મહીં મોજ તે શું હશે

ધ્રુવદાદા આ બે પંક્તિમાં તેમને પોતાને થયેલા સ્વાનુભવની વાત કરે છે.મનની અનોખી મોજ માણનાર કવિ કોઈક અદ્ભૂત ક્ષણોમાં તેમણે અનુભવેલ પરમાનંદની વાત કરી રહ્યાં છે, તે અનુભવને વર્ણવતા દરિયાનાં મોજાની જેમ તેમની ભીતર ઊઠેલ છલકતી,રણકતી મોજની વાત કરે છે અને પંક્તિમાં વર્ણવે છે કે એ અનાહતનો નાદની ઊછળતી છોળો શું હશે?પરમ ચૈતન્યનો એ આભાસ શું હશે? તેમ કવિ આશ્ચર્ય સાથેનાં આનંદને પ્રશ્નાર્થે રજૂ કરી રહ્યાં છે.આગળની પંક્તિમાં કવિ કહે છે,

કોઈ સંદર્ભ ક્યાં હોય છે ને છતાં અકળ દોરે રહી ગૂંથતું સર્વે

એકએકે કહી જાય છે કે તમે આ રહ્યા છો અને છો જ તે શું હશે 

ગંધ   પૃથ્વી   કને  રૂપ  હુતાશને  રસ  જળે   સંચરે  સ્પર્શ  મારુતને 

નાદ આકાશને જઈ મળે છે છતાં ક્યાંક રહી જાય છે કો’ક તે શું હશે

આપણને એ અણજાણ સર્જનહારનો કોઈ સંદર્ભ મળતો નથી. કોઈ અકળ અલૌકિક શક્તિ આપણને સૌને દોરી રહી છે. તે આપણને એકબીજા સાથે અનોખા બંધનમાં બાંધી રાખે છે , આપણને આપણી હસ્તીનું, અસ્તિત્વનું જ્ઞાન અને ભાન કરાવે છે ,પરતું એ અજ્ઞાતશક્તિને આપણે કોઈ જોઈ શકતા નથી. હા, પૃથ્વી ગંધને,રૂપ અગ્નિને,રસ જળને, સ્પર્શ પવનને અને નાદ આકાશને મળે છે અને આપણે પૃથ્વી ,અગ્નિ,જળ,આકાશ, વાયુ -આ પંચ તત્વોને જોઈ શકીએ છીએ પરતું આ સૌનો સર્જનહાર ક્યાં છે? અને કેવો હશે તેની વાત કવિ કરે છે. 

દર્શનોમાં ઘણું સંભવે પણ પછી આ નથી આ નથી ના નહીં એમ વદતા રહી 

હર દરશ પર દરશ સામટાં તે જૂએ ને કરે સામટું ફોક તે શું હશે

પળ વિશે નજરથી આ સરી જાય છે એક પળ દ્રષ્ટિમાં ભાસતું જે હતું 

સતત આ કોણનો પ્રશ્ન તે શું હશે આ સતત શું તણી ખોજ તે શું હશે

દર્શન કરતાં ઘણી સંભાવનાઓ લાગે ,પણ વેદાંત ‘ નેતિ નેતિ ‘ કરી પોકારે કે હું આ પણ નહીં, હું આ પણ નહીં કહે,તો એ સર્વત્ર છવાએલો છે પરતું દેખાતો નથી. અને આ સૃષ્ટિનો રચનાર અને સંહારક કયાં હશે? અને કેવો દેખાતો હશે? એમ કવિને વિચાર આવે છે.

છેલ્લે કવિ ખૂબ સરસ વાત કરે છે કે તેઓ પોતાની ભીતર તેને શોધવા પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે એક પળ માટે ક્ષણિક સુખ આપીને જે દ્રષ્ટિમાંથી સરી ગયું તે શું હતું? તેમનું મન સતત આ કોણ તણી ખોજ કરી રહ્યું છે ?આમ પરમના એકએક સર્જનથી અભિભૂત થયેલ કવિ એ કોણ હશે? અને ક્યાં સંતાયો છે એ? તે આશ્ચર્ય ને આ કવિતામાં સહજતાથી રજૂ કરે છે.જે આપણને નરસિંહનાં ભજન –

“જાગીને જોઉં તો જગત દિસે નહીં ,ઊંઘમાં અટપટા ભોગ ભાસે;”

“જીવ ને શિવ તે આપ -ઈચ્છાએ થયો,ચૌદ લોક રચી જેણે ભેદ કીધા;”

ની યાદ અચૂક અપાવે છે.

આજે દેવદિવાળી એટલે ગુરુ નાનકની જન્મજયંતિ છે ત્યારે નાનક સાહેબે રચેલ શીખ ધર્મની મહાઆરતીની યાદ અપાવે છે.જે પરમની અનોખી રચનાની તેમાં વાત કરી છે.કુદરતી તત્વો દ્વારા કરાએલી નાનકસાહેબની શીખ સંપ્રદાયમાં ગવાતી મહાઆરતી ધ્રુવદાદાની આ કવિતા વાંચતાં જ યાદ આવે છે. 

આપણી ફિલ્મોનાં જાણીતાં અભિનેતા સ્વર્ગીય બલરાજ સહાની ૧૯૩૦ના દસકામાં શાંતિનિકેતનમાં ભણાવતાં હતા. એક દિવસ એમણે કવિવર રવિન્દ્રનાથ ટાગોરનેકહ્યું,” ગુરુદેવ આપે ભારતનું રાષ્ટ્રગીત તો લખ્યું ,તો આપ આંતરરાષ્ટ્રીય ગીત કેમ નથી લખતાં ? ત્યારે ટાગોરે હસીને કહ્યું,” આંતરરાષ્ટ્રીય ગીત તો ૧૬મી શતાબ્દીમાં શ્રી ગુરુ નાનકે લખી નાંખ્યું છે. ગુરુદેવનો સંકેત શીખ આરતી પર હતો ,જેનો બીજો અર્થ ‘પ્રકાશ પર્વ ‘પણ થાય છે. ગુરુદેવ આ આરતીથી એટલા પ્રભાવિત હતા કે તેમણે તેનો બંગાળીમાં અનુવાદ પણ કર્યો છે.

આજે પણ રહરાસ સાહિબનાં પાઠ પછી બધાં ગુરુદ્વારાઓમાં ગુરુદ્વારાનો રાગી રાગ ધનશ્રીમાં તેમના મધુર અવાજમાં આ આરતી ગાય છે. આ આરતી એવી અદ્ભૂત છે કે તે સંગીતનાં માધ્યમથી સીધા આપણને નિરાકાર સાથે જોડી દે છે. ગુરુનાનક કહે છે જો ભગવાન સર્વ શક્તિમાન છે અને સર્વવ્યાપ્ત છે ,તો હું થોડાક દીવાઓ અને થોડીક ધૂપસળીઓ જલાવીને એમની આરતી કેવીરીતે કરી શકું? અને આ મહાઆરતીનું સર્જન થયું. ગુરુનાનકની આરતીનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે,”આખું આકાશ એક મહાથાળ છે.સૂર્ય અને ચંદ્ર દીવા છે.તારા અને સૌરમંડલનાં ગ્રહો હીરામોતી છે.પૌરાણિક મેરુ પર્વત તેના ચંદનવૃક્ષ સાથેની ધૂપસળી છે.ચારે તરફ વહેતી ચંદનથી સુગંધીત હવા ભગવાનનો પંખો છે.નાનક સાહેબ આગળ ગાય છે,હે જીવોનાં જન્મ મરણ અને નાશ કરવાવાળા ,કુદરત કેવી સુંદર રીતે તારી આરતી ઉતારી રહી છે! બધાં જીવોમાં ચાલી રહેલી જીવન તરંગો જાણે તારા આરતી સમયે ઢોલ નગારાં વગાડી રહ્યાં છે. પ્રભુ ,આપ જ ભયનાશક છો.આપના પવિત્ર નામની અવ્યક્ત ધ્વનિ ચારેબાજુ હંમેશા ગુંજતી રહે છે. બધાં જીવોમાં વ્યાપક હોવાને કારણે તારી હજારો આંખો છે, પણ નિરાકાર હોવાને કારણે ,હે પરમ ,તારી કોઈ આંખ નથી. તારા હજારો ચહેરા છે પણ તારો કોઈ ચહેરો નથી.તારા હજારો સુંદર પગ છે પણ નિરાકાર હોવાને લીધે તારો એક પણ પગ નથી. તારા હજારો નાક છે પણ તું નાક વગરનો જ છું. તારા આવા ચમત્કારે મને હેરાન કરી નાંખ્યો છે! બધાં જીવોમાં એક જ એ પરમાત્માની જ્યોતિ પ્રગટી રહી છે. એ જ્યોતિનાં પ્રકાશથી જ બધાં જીવોમાં પ્રકાશ (સૂઝબૂઝ) છે.જે જીવ પ્રભુની રજામાં રહે છે એ પ્રભુની આરતી જ કરી રહ્યો છે.સદ્ગુરૂની કૃપાથી જ પરમજ્યોતિ ભીતરમાં પ્રગટ થઈ શકે છે.અને દરેકની અંદર પ્રગટેલી જ્યોતિ ભાવથી પરમની આરતી ઉતારે છે.

પંજાબી ભાષામાં આ આરતી,આવી રીતે ગુરુનાનકે ગાઈ છે.

ગગનમેં થાલ,રવિ ચંદ દિપક બને,તારકા મંડલ જનક મોતી।

ધૂપુ મલ આનલેા,પવણ ચવરો કરેં,સગલ વનરાઈ ફૂલન્ત જ્યોતિ,

કૈસી આરતી હોઈ ,ભવ ખંડના તેરી આરતી ॥

અનહત સબદ બાજંત ભેરી,સહસ તવ નૈન નન નૈન હહિ તોહિ

કઉ સહસ મૂરતિ નના એક તોહી। સહસ પદ બિમલ નન એક પદ ગંધ

બિનુ સહસ તવ ગંધ ઈવ ચલત મોહી॥સબ મહિ જોતિ જોતિ હૈ સોઈ।

તિસ દૈ ચાનણિ ,સભ મહિ ચાનણુ હોઈ॥ગુરુ સાખી જોતિ પરગટ હોઈ॥

જો તિસુ ભાવૈ સુ આરતી હોઈ॥

જિગીષા દિલીપ 

૮મી નવેમ્બર ૨૦૨૨

વિસ્તૃત… ૩૭-જયશ્રી પટેલ

    શ્રી વિષ્ણુ પ્રભાકરજીની આવારા મસીહામાંથી અને અનુવાદક શ્રી હસમુખ દવે દ્વારા મળેલ સર્વ માહિતી સંક્ષેપમાં આપ સમક્ષ રજુ કરતા આનંદ અનુભવું છું.

 

          શરદચંદ્ર બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા હતા ,તેવી જ રીતે ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ બહુમુખી પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિત્વનાં માલિક હતા. સંગીત ચિત્રકલા તેવી જ રીતે શરદને પણ વર્યા હતા. હા ,એટલું જરૂર કે ચિત્રકલાની સાધના ઘણાં વર્ષો કરી ,ચિત્રો પણ બનાવ્યાં પરંતુ તે ઉચ્ચ શરદસાહિત્ય જ અર્પી ગયાં. 

 

         રંગૂનનાં ઘરમાં આગ લાગતા ઘણાં ચિત્રો નષ્ટ થઈ ગયા હતાં. ત્યાં તેમણે હૃદય રોગના લક્ષણો પણ અનુભવ્યા હતા. ફરી તેઓ સાહિત્ય તરફ જરૂર વળ્યાં. આ દરમિયાન જ એક એવી ઘટના બની કે તેઓને સાહિત્ય ક્ષેત્રે મહત્વનું સ્થાન મળ્યું. 

 

       રંગૂન જતાં પહેલાંનું સાહિત્ય તેમણે ઘણું ખરું મિત્રોને હસ્તક કરી દીધું હતું . તેઓની એક લાંબીટૂંકી વાર્તા ‘બડીદીદી’ મિત્ર સુરેન્દ્રનાથ પાસે હતી . તે છપાવવાની ના પાડી હતી અને છપાવી હોય તો પ્રવાસીમાં જ છપાવે એ તાકીદ પણ કરી હતી. 

 

       સુરેન્દ્રનાથની સાહિત્ય સંચાર સભામાં શ્રી રામાનંદ ચટ્ટોપાધ્યાય સભ્ય બન્યા હતાં. તેઓ પ્રવાસીના સંપાદક હતા તેઓએ ‘બડીદીદી’ની વાર્તા સાંભળી તો તે પ્રવાસીમાં છાપવા લઈ ગયા. તે જ અરસામાં શ્રીમતી સરલાદેવી ચૌધરાની ‘ભારતી’ નામનું સામાયિક પ્રકાશિત કરતા.  મિત્રો અહીં જુઓ સ્ત્રી સંપાદિકા આજથી સો સવાસો વર્ષ પહેલાં હતી. તેઓ તો લાહોર આવનજાવન કરતાં તેથી તેમનું પ્રકાશન અનિયમિતકાલીન હતું . તેમને સંપાદકની જરૂર પડી અને સંજોગો વર્ષાત સૌરીન્દ્ર મોહન મુખોપાધ્યાયની ત્યાં જ વરણી થઈ .શરદના તેઓ ખાસ મિત્ર હતા .બડીદીદીની એક નકલ તેમની પાસે હતી. તેમણે તે કૃતિ સરલા દેવીને વાંચવા આપી તે એટલા બધા પ્રભાવિત થયાં કે તેમણે ભારતીમાં છાપવાનો હુકમ કર્યો. શરૂઆતમાં લેખકનું નામ ન છાપતા એમ પણ કહ્યું કે લોકો ભૂલી જશે કે આપણું છાપુ અનિયમિત છે લોકો રાહ જોતા થશે ને ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથની જ કૃતિ છે એમ કહેશે . સૌરીન્દ્રમોહને શરદની અનુમતિ મંગાવવી જોઈએ એમ સમજાવ્યું .તો તેમણે કહ્યું કે પત્ર લખી મંગાવો ,પણ શરદનું ક્યાં ઠેકાણું હતું ? તે તો વૈરાગી એને ક્યાં પૂછવું ? સૌરીન્દ્રમોહને મંજૂરી વગર છાપવાની જવાબદારી લીધી . સરલાદેવી પણ માનતા હતાં કે આવા પ્રભાવશાળી લેખક આમ સાવ પ્રચ્છન્ન ન જ રહેવા જોઈએ ! ત્રણ અઠવાડિયામાં ત્રણ ભાગમાં આ વાર્તા છપાવવામાં આવી, પણ અંતિમ ભાગ ખોવાયો અને આખરે શરદની મંજૂરી લેવી જ પડી. જો ન છપાત તો ભારતીનું મૃત્યુ નક્કી જ હતું. ત્યારે શરદે ખુલ્લા મને મંજૂરી આપી અને અંતિમ અંક પ્રસિદ્ધ થયો ને બંગાળી સાહિત્યમાં ધરતીકંપ સર્જાયો.

 

       લેખક કોણ ? આવી સુંદર રચના અને લેખકનું નામ જ નહીં ! બંગાળી સમાજની ઘર ઘરની વાત હતી આમાં !કથા નહિ પણ કુશળ ચિત્રકારે ચિત્રિત કરેલો અંકન છે આ! સાહિત્ય મર્મજ્ઞોએ એ અટકળ કરી લીધી આ ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ જ લખી શકે .બંગદર્શનના સંપાદક શૈલેષચંદ્ર મજૂમદારે તો પહેલો ભાગ વાંચ્યો અને સીધા જ દોડ્યા ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ પાસે જેનો ઉલ્લેખ શરૂઆતના અંકોમાં મેં કર્યો છે  કે તમે કહેતા હતા કે હમણાં કોઈ નવી નવલકથા નહીં લખી શકો તો પછી આ શું છે ? ભારતીમાં કેમ લખ્યું ? રવીન્દ્રનાથે કહ્યું કે હા હું નવલકથા લખી શકું તેમ નથી કોઈએ મારી કવિતા ચોરી કરી ક્યાંકથી છાપી મારી છે .

 

      જુઓ મિત્રો ,અહીં ચોરીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જે સમસ્યા આજે પણ નવા જૂના લેખકોને પરેશાન કરી રહી છે .શૈલેન્દનાથે કહ્યું કવિતા નહિ ઉપન્યાસ છે! ગુરુવર્ય આશ્ચર્ય ચકિત થયા!શૈલેન્દ્રનાથે ભારતીમાં આવેલ અંશ વાંચી સંભળાવ્યા ને કહ્યું કે નામના આપો તો શું અમને ખબર ન પડે ?તમે પકડાઈ ના શકો ? ગુરુવર્ય્ આખો અંશ વાંચ્યો ને સાંભળ્યો અને તેઓ બોલી ઊઠ્યા કે આશ્ચર્ય ,મહા આશ્ચર્ય !જેણે પણ લખ્યું છે તે અસાધારણ પ્રભાવશાળી લેખક છે . મારી કૃતિ નથી .ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથનાં આખા કુટુંબે આ વાંચ્યું.ખૂબ તપાસને અંતે ગુરુવર્ય જાણી શક્યા કે આના લેખક શરદબાબુ ચટ્ટોપાધ્યાય છે .સૌરીન્દ્રનાથ પાસે જાણ્યું કે  આવી શરદની અનેક કથા છે .ગુરુવર્ય રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કહ્યું છાપો એની કથાઓ છાપો! બેસી શું રહ્યાં છો?ભારત દેશ મંગલમય થઈ ઊઠશે. તે રંગૂન છે જાણી તેમણે કહ્યું એને શોધી લાવો અને અહીં ખેંચી લાવો .બંગાળીઓમાં એની બરોબરી નો લેખક કોઈ નથી .

 

      મિત્રો રંગૂનમાં બંગાળી સમાજે આ જાણ્યું તો બધાંને આશ્ચર્ય થયું .બધાને તેણે ઇનકાર કર્યો પણ અંગત મિત્રોને તેણે જાણ કરી. બડીદીદી તેની નાનપણમાં લખયેલ કથા છે.

 

        કલકત્તા હાઈડ્રોશીલનું ઓપરેશન કરવા આવ્યા ત્યારે મિત્રોને મળ્યા જ નહિ. શરદ પોતાની પ્રસિદ્ધથી ગભરાયા ,પણ લોકોએ જાણ્યું તો બધાં ટોળે મળ્યા. , અરે ! યુવતીઓનાં મા બાપ હવે તેની આગળ પાછળ ફરવા લાગ્યા તે સમયે તેણે લખ્યું કે દુઃખનાં દિવસોમાં આ બધાં ક્યાં ગયા હતા ? પછી જ્યારે જ્યારે કલકત્તા આવતા ત્યારે ત્યારે બદનામ ગલીઓમાં ફરતા ત્યાંની સ્ત્રીઓની અંદરની સારી ખરાબ નારીત્વની શોધ આદરી કઈ કેટલીય બદનસીબ નારીઓનો ઇતિહાસ જાણ્યો એમનું સંગીત માણ્યું, એમના રચેલા ગીતો કંઠસ્થ કર્યા અને આ બધી કથાઓમાં સ્ત્રીઓનાં ચારિત્રને જુદા જુદા સ્વરૂપે ચિત્રિત કર્યાં. ભારતીની બધી પ્રતો ભાઈ પ્રભાસ ચંદ્ર પાસે ખરીદી લેવડાવી , પણ સૌરિન્દ્ર મોહનને મળવા ન ગયા આમ બડીદીદીએ બંગાળી સાહિત્યને ખળભળાવી નાખ્યું. દરેક નવલકથામાં આપણે બડીદીદી જેવા અનેક સ્ત્રી પાત્રોને માણ્યાં છે.

 

    મિત્રો , આવતા અંકમાં ફરી કંઈક શરદબાબુ વિશે અવનવું જાણીશું .

 

અસ્તુ ,

જયશ્રી પટેલ

૬/૧૧/૨૨

વિસ્તૃતિ….૩૫-જયશ્રી પટેલ

વિષ્ણુ પ્રભાકરજીની આવારા મસીહા જ્યારે મેં વાંચી ને તે પછી મને શ્રી હસમુખ દવેનો ગુજરાતી અનુવાદ પ્રાપ્ત થયો તો હું ખૂબજ ખુશ થઈ. એ પુસ્તકની વધુ નજીક જાણે પહોંચી ગઈ. અહીં સંક્ષેપમાં રજુ કરું છું.
બર્મા જવા નીકળેલ શરદબાબુના જીવનમાં પડેલા ઘણા સંઘર્ષો જાણવા મળ્યા ખરેખર તેઓ જ્યારે કલકત્તા છોડી રંગૂન જઈ રહ્યાં હતા ત્યારે નાની પતરાની ટ્રંક લઈને વહાણમાં બેસવા ગયાં હતાં,ત્યાં તેમને લાંબી લચક લાઇનમાં ઊભા રહેવું પડ્યું હતું અને ત્યાં મેડિકલ ચેકઅપ કરાવવું પડ્યું હતું કારણ ભારતમાંથી પ્લેગ બર્મા ગયો હતો. તેઓને માંડ માંડ બેસવાની જગ્યા મળી હતી. પરંતુ આખા વહાણમાં ભારતના વિવિધ રાજ્યોમાંથી અનેક સ્ત્રી-પુરુષો બર્મા જઈ રહ્યાં હતાં , જાણે એવું લાગી રહ્યું હતું કે તેઓ ભારત દર્શન કરી રહ્યાં છે .તેમને બર્મા પહોંચતા ચાર દિવસ લાગ્યાં હતાં .
શરદ બાબુ માટે આ નવો જ અનુભવ હતો તેમાં એક દિવસ સમુદ્રમાં તોફાન પણ આવ્યું,મોટા મોટા મોજાં વહાણ સાથે અથડાતાં હતા .લોકો જોર જોરથી ચિત્કાર કરતા હતાં.લોકોને વહાણમાં સીકનેસ શરૂ થઈ ગઈ હતી. ખૂબ ઉલટીઓ થતી ,ચારે બાજુ દુર્ગંધ ફેલાઈ ગઈ હતી. ડોક્ટરે આવી દવા અને સફાઈ કરાવી હતી. નવા અનુભવ સાથે શરદબાબુ રંગૂન પહોંચ્યા હતા .જેમ જેમ રંગૂનનુ બંદર નજીક આવતું હતું તેમ તેમ સંભળાવવા લાગ્યું કવોરોંટીન થવું પડશે. બધાં મુસાફરોને કવોરોંટીન કરી અને પછી શહેરમાં દાખલ કર્યા .
ત્યારબાદ તે એક હોટલમાં રહ્યાં અને પછી માસા અઘોરનાથને ત્યાં પહોંચ્યા .તેમની હાલત તો જાણે ભિખારી જેવી જ થઈ ગઈ હતી .મેલા દાટ ફાટેલાં કપડાં , પગમાં તૂટેલી ચંપલ અને ખભા પર ફાટેલી ચાદર ,અસ્તવ્યસ્ત વાળ ,શરીર સુકાઈને કાંટો થઈ ગયું હતું. માસા અઘોરનાથને જોઈને તે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડ્યા. માસા અઘોરનાથ તેની હાલત જોઈને ગભરાઈ ગયાં,તેને કહ્યું કે તે મારું નામ કેમ ન દીધું તું મહા મૂર્ખ છે ભલભલા લોકો મારી ઓળખ આપીને છટકી જાય છે .અઘોરનાથ ત્યાં એક જાણીતા એડવોકેટ હતા તેઓ ખૂબ જ મુક્તમનના હતા. તેમને ત્યાં શનિવારે ઘર પાર્ટી યોજાતી તેમાં ખાવા પીવાનુ તથા સંગીતની મહેફીલ જામતી .સર્વ ધર્મ જાતિનાં લોકો ત્યાં આવતા.માસા માસી એ તેમનું પ્રેમપૂર્વક અને ઉમળકાથી સ્વાગત કર્યું. ભાગલપુર અને ભવાનીપુરમાં જે અપમાન અને અવહેલના સહી હતી તેને બદલે અહીં પ્રેમ મળ્યો.
તેને બર્મી ભાષા શીખવી પડશે જો કાયદાનો અભ્યાસ કરવો હોય તો, એવી સલાહ માસાએ આપી.ત્રણ મહિના પછી શરદને બર્મા રેલવેની ઓડિટ ઓફિસમાં નોકરી મળી ગઈ .તે માસીની દીકરીને સંગીત પણ શીખવાડતા. હવે તેમને લાગ્યું હતું કે દુઃખનાં દિવસો વીતી ગયાં. બર્મી ભાષાની પરીક્ષા તે પાસ ન કરી શક્યા અને તેની નોકરી છૂટી ગઈ અને તેથી તે વકીલ ના બની શક્યા. તેમના પ્રેમાળ સ્વભાવને કારણે ત્યાં બંગાળી સમાજમાં તેમણે ખૂબ પ્રેમ પ્રાપ્ત કર્યો .તેમનું સંગીત સાંભળવા અઘોરનાથને ત્યાં અનેક ભદ્ર બંગાળી લોકો આવતા .તેમાં ગિરીન્દ્રનાથ સરકાર સાથે તેને સારા સંબંધો બંધાયાં. તેઓ વિશેવપ્રવાસી હતાં. ખૂબ જાણકાર હતાં.તેમની સાથે ખૂબ સાહિત્યક ચર્ચા પણ થતી.
એક દિવસ માસી દીકરીનું લગ્ન નક્કી કરવા કલકત્તા ગયાં હતાં અને ત્યાં અઘોરનાથ ન્યૂમોનિયામાં પટકાયા. રાત્ર દિવસ જોયા વગર શરદે માસાની તનતોડ સેવાચાકરી કરી ,પણ એ ના બચી શક્યા .ફરી એકવાર તે નિરાધાર થઈ ગયા. અઘોરનાથના મૃત્યુ પછી તે ઘણાં વ્યક્તિઓને મળ્યા,ઘણાં અનુભવો પણ મેળવ્યા પણ દિશા ભૂલેલા વ્યક્તિ જેવા તેઓ બની ગયા.આજે તે રંગૂન હોય કે કાલે પૈંગુ માં ,વળી કોઈ વાર ઉત્તર બર્મામાં તે બૌદ્ધ સાધુ બનીને ઘણું ફર્યા ,પણ આવું ક્યાં સુધી ચાલે પોતાના ભાઈ બેન નિરાશ્રિત મૂકીને આવ્યા હતા.
તેથી તેણે એક્ઝામિનર પબ્લિક વર્કસ એકાઉન્ટની ઓફિસમાં 30 રૂપિયાની નોકરી પણ સ્વીકારી લીધી.

ત્યાં તેમની મણીન્દ્રકુમાર મિત્ર સાથે મુલાકાત થઈ .તેઓને તેના ગીતો ખૂબ ગમતા શરદ પર તેમને ખૂબ સ્નેહ હતો.તેઓને લાગતું કે શરદના કંઠમાં અલોકિક માધુર્ય છે .બરમામાં એક પછી એક અનેક નોકરીઓ બદલી વચ્ચે વચ્ચે બેકારી પણ આવી જતી. આ બેકારીનાં સમયમાં તે વાંસળી વગાડતા, શતરંજ રમતાં,શિકાર કરતાં,ક્યારેક ક્યારેક ભગવા વસ્ત્રોને શરણે પણ જતા પૌંગી બૌદ્ધ સાધના વેશમાં એની ચીર પરિચિત અને દિશાહીન યાત્રામાં નીકળી પડતા.જ્યારે થાકી જતા ત્યારે રંગૂન પાછા આવી જતાં.છેવટે તેમને મિત્ર મહોદયની કૃપાથી સ્થાયી નોકરી મળી ગઈ .પગાર પંચાસ રૂપિયા જો કે ત્રણ મહિના પછી સંતોષજનક કામને લઈને 65 રૂપિયા થયો હવે તેમનું સ્થાયી જીવન શરૂ થયું અને પગાર ₹90 રૂપિયા સુધી પહોંચી ગયો.
મણીન્દ્રનાથ મિત્ર સાથે જ રહેતા.બંને જણા સંગીત અને તત્વજ્ઞાનની ચર્ચા કરતા તે મિત્ર મહોદાયના બાળકોને પણ સંગીત શીખવાડતા બર્મામાં તેં સરકારી નોકરી કરતા માટે તેને ત્યાં બેંગોલ સોશિયલ ક્લબમાં પણ મેમ્બરશીપ મળી ગઈ .ક્લબના સભ્યો માટે મુખ્ય ગીત ગાયક થઈ ગયા.એમના મધુર કંઠે રવીન્દ્રનાથના ગીતો સાંભળી શ્રોતા ખુશ ખુશ થઈ જતાં.રંગુનમાં ત્યારે એક વાર શ્રી નવીનચંદ્ર પધાર્યા હતાં .બેંગાલ ક્લબમાં તેમના સન્માન નિમિત્તે શરદને ગાવાનું કહેવામાં આવ્યું અને શરદે પડદા પાછળ રહી ગાયું. ત્યારે તે નવીનચંદ્રને મળ્યા નહીં બહુ જ આગ્રહ છતાં પણ તે નવીનચંદ્રની સામે હાજર થતા નહીં કારણ સમજાતું નહીં .એકવાર કંઈ કામને અર્થે તેઓ નવીનચંદ્રના ઘરે પહોંચ્યા ત્યારે ન્યાયાધીશ શ્રી યતીન્દ્રનાથ સરકાર ત્યાં હાજર હતા શરદ આ જોઈને ઊભી પૂછડિયે ભાગી ગયા હતા .શ્રી નવીનચંદ્ર સેનના ત્યાં ત્તેમને જવું પડ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે હું તમારી ચાતકની જેમ રાહ જોતો હતો ,પણ શરદચંદ્રે તેમના પુત્ર નિર્મળ ચંદ્રના વખાણ કર્યા અને કહ્યું તે જો પહેલા ગાશે તો જ હું ગાઈશ .એ સમયે રામકૃષ્ણ મિશન ના અધ્યક્ષ સ્વામી રામકૃષ્ણનંદ પણ ત્યાં હાજર હતાં. તેમણે કહ્યું કે નિર્માણચંદ્ર, શરદચંદ્ર અને નવીનચંદ્ર બધા જ હાજર છે ,પણ મારે તો શરદ સુધા પાન કરવું છે .ત્યારે પણ ત્યારે પણ તેમણે ગાયું નહીં અને નિર્મળ ચંદ્ર પાસે ગવડાવ્યું ,ત્યારબાદ જ તેમણે ગાયું .નવીનચંદ્ર ભાવવિભોર થઈ ગયા અને તેમને *રંગૂન રત્નનો* ખિતાબ આપ્યો .શરદચંદ્ર આ ખિતાબ પચાવી શક્યા નહીં કે સાચવી શક્યા નહીં .ઉપેક્ષા અને અભિમાન્ય કારણે એક દિવસ એમણે કંઠનું માધુર્ય ગુમાવી દીધું અને ધીરે ધીરે સંગીત પ્રત્યે તેમને અરુચિ થઈ આવી .ક્યાંય પણ પહેલું ગીત ગાતા અને તેઓ અધૂરું મૂકીને ભાગી જતા .બીજું ગાવાનો તો પ્રશ્ન ઊઠતો જ નહીં ,પરંતુ એનો બીજો એક છુપાયેલો શોખ હતો વાંચન કોને ખબર હતી કે આ શોખ તેમને માટે ઊંચો શોખ બની જશે તેમના આ વારંવાર નાસી જવા કે ગાયબ થઈ જવા પાછળ એક અદભૂત લેખકની મૌન સાધના હતી .જે આપણને અમૂલ્ય શરદ સાહિત્ય આપી ગઈ .
મિત્રો આવતા અંકમાં ફરી આપણે શરદબાબુ વિશે નવું કંઈક જાણવાનો પ્રયત્ન કરશું.

અસ્તુ,
જયશ્રી પટેલ.
૨૩/૧૦/૨૨

વિસ્તૃતિ… ૩૪-જયશ્રી પટેલ.

મેં વાંચેલી વિષ્ણુ પ્રભાકરની આવારા મસીહામાંથી શરદ બાબુ વિશે થોડી વાતો અહીં સંક્ષિપ્તમાં ગુજરાતીમાં રજુ કરું છું આવારા મસીહાનો ગુજરાતી અનુવાદ શ્રી હસમુખ દવેએ પણ કર્યો છે જે મને સુંદર માર્ગદર્શન રૂપ બન્યો છે. બન્ને મહાનુભાવોને હું દિલથી વંદન કરું છું
આગળના એક અંશમાં મેં જણાવ્યું હતું કે શરદને નિશાનાથ સાથે ઓળખાણ થઈ હતી ને તેમાં મધુર કંઠને સાંભળી તેઓ તેમને ત્યાં શરદને લઈ ગયાં હતા.નિશાનાથે ત્યાં શરદ બાબુ ને તેમના મોટાભાઈ શિખરનાથ સાથે પરિચય કરાવ્યો. શિખરનાથના પત્ની તેમને એક લેખક તરીકે ઓળખતા હતાં. શરદને મુઝફ્ફરપુરમાં રહેવા માટે ઘર મળી ગયું .બે મહિના પસાર થઈ ગયાં અનાથની જેમ આવેલા શરદને ત્યાં ઘણાં મિત્રો મળ્યાં મહાદેવ સાહુ એક ધનિક જમીનદાર હતા. તેઓ સાથે ઘનિષ્ઠતા થઈ સંગીતની મહેફિલ તેમના ઘરે જામતી ઘરે પહોંચતા મોડું થતું ઘરની ગૃહમાતા તેને પુત્રની જેમ પ્રેમ કરતી તેની જમવાની રાહ જોતી શિખર નાથે શરદને મોડા આવવા માટે ટકોર કરી અને વહેલાં આવવા સમજાવ્યું. શરદને ભૂલ સમજાય . તેણે મેસમાં રહેવા જવાનું વિચાર્યું. ત્યારબાદ મહાદેવ સાહુને ત્યાં રહેવાનું વિચાર્યું .ઉઠતા ,બેસતા ,જાગતા તે મિત્ર સાહુ સાથે જ ફરવા લાગ્યા. કાર્ય પણ કરવા લાગ્યા. નીરદા નામની પ્રેમિકા તેમને ધોકો દઈને ભાગલપુરથી જતી રહી હતી ને પોલીસ સાથે પરણી હતી. મુઝફ્ફરપુરમાં રહેતી હતી તેને શોધી કાઢી પણ પેલી પ્રેમિકાએ તેમને ઓળખવાની ના કહી અને તેણે તેના પતિને ફરિયાદ કરી. પોલીસ હોવાને કારણે તેણે શરદને ખૂબ માર માર્યો , એટલો બધો માર ખાવાથી તે બેભાન થઈ ગયા છતાંય તેમના પ્રેમનો ભ્રમ ન ભાગ્યો .
એ જ સમયે શરદને રાજબાલા નામની સુંદર યુવતી સાથે ઓળખાણ થઈ .એ પણ તેમના જીવનની એક રોમાંચક કથા હતી .મુઝફ્ફરપુરનું જીવન ખરેખર બોહેમિયન હતું .ચારિત્રહીનતા વચ્ચે શરદ નિષ્કલંક રહી શક્યા હતા. તેમના અંતરમાં એકલતા નો બહુ મોટો વાસ હતો . તેનો એ વૈરાગ્ય તેને દૂર દૂર નદીનાં તટ પર ફેરવતો અને કલાકો સુધી લખાવ્યાં કરતો. કેટલીયે કૃતિઓ અહીં રચાય તો નવલકથા બ્રહ્મદૈત્યનો પણ આમાં સમાવેશ કરાય .
મુઝફ્ફરપુરમાં પ્રમનાથ નામે એક મિત્રના પરિચયમાં આવ્યા. શરદબાબુની આ મિત્રતા એકદમ આદર્શ સિદ્ધ થઈ ચારિત્રહીન નવલકથામાં આ મિત્રનો બહુ મોટો ફાળો હતો . તે વર્ધમાન જિલ્લાનો રહેવાસી હતો .મુઝફ્ફરપુરનું આ રહેઠાણ અને જીવન ક્યારે સંપન્ન થાત એ એને ખબર નહોતી ,પણ એ દરમિયાન પિતાશ્રીના મૃત્યુનાં સમાચાર આવ્યાં. પિતાને તેણે અહીં આવી ક્યારેય યાદ નહોતા કર્યા ,અત્યારે ભાઈ ભાંડુને લીધે અને પિતાનો સ્નેહે તેના પર ઘણો હતો .એ પ્રેમ શરદ બાબુ ક્યારેય વિસર્યા નહોતા તેથી તેમને તેનું આકર્ષણ થયું અને તરત જ ભાગલપુર જવા રવાના થયાં. પિતાના અગ્નિસંસ્કાર તેની ગેરહાજરીમાં મણીન્દ્રનાથમામાએ કર્યા હતા. બંને શાળામાં પણ સાથે જ ભણતા હતા. શ્રાદ્ધમાં પણ મદદ કરી હતી. મોતીલાલ ગાંગુલી પરિવારના જ જમાઈ હતા તેથી એ અનુરૂપ શ્રાદ્ધ ક્રિયા કરાય. મા- બાપના ગયા પછી ભાઈ-ભાંડુંની ચિંતા હતી. મોટી બહેન ઓરમાન હતી અને બાકીના ત્રણ બાળકો અબોધ હતાં. સુશીલા સૌથી નાની હતી. તેને ઘરની માલિક બાઈ ખૂબ પ્રેમ કરતી ,એણે સામેથી સુશીલાને પોતાની પાસે રાખી લીધી નાનાભાઈ પ્રભાસને રેલવેમાં કામ કરતાં મિત્રને ત્યાં કામ શીખવા મૂક્યો . જોવા જાવ તો તે ઉંમરમાં ઘણો નાનો હતો. પ્રકાશને માનાં કાકા અઘોરનાથને ત્યાં મૂક્યો. કાકા તેનાથી થોડા નારાજ હતા પણ શરદે પગ પકડી કાલાવાલા કરી કાકા ને માનાવ્યા ને તેમના પત્ની ને જે શરદના દાદી થાય તેમની ઈચ્છા હોવાને લીધે તે માની ગયાં. દાદીએ શરદને કામ કરવાની સલાહ આપી.
આમ ભાઈ બહેનની ચિંતા માંથી મુક્તિ મેળવી બિહારથી કલકત્તા રોજીરોટી મેળવવા પહોંચી ગયાં.તેના મામા ને ત્યાં પહોંચ્યાં ત્યાં પહેલી નોકરી સ્વીકારી પણ ખૂબ અપમાનિત થવું પડતું . હિન્દી અપીલોનું અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર કરતા થોડું ધન મળતું પણ ન્યાયાલયની ભાષાનું જ્ઞાન અલ્પ હતું, એટલે ફાવ્યું નહીં .વારંવાર ઘોર અપમાન અને નોકરની જેમ રહેવું તે ન ફાવતા,મોટીબેન કલકત્તા પાસે ગોવિંદપુરમાં રહેતી હતી ત્યાં પહોંચી ગયાં.,પણ બનેવીના ઘરનાં ઝઘડાને કારણે તેણે તે પણ છોડ્યું બનેવીએ થોડી આર્થિક મદદ કરી. શરદ હવે કલકત્તાથી કંટાળ્યો હતો.
ત્યાં તેને માસા અઘોરનાથ ચટ્ટોપાધ્યાયની યાદ આવી. તેમણે એકવાર પિતાને કહ્યું હતું કે કોલેજમાં મૂકવા કરતા તેમની સાથે રંગૂન મોકલી દો. ભણી ગણી વકીલ થશે અને ભવિષ્યમાં સારા પૈસા પણ કમાશે પરંતુ ત્યારે અન્ય કારણે અને ગરીબીને લીધે તે બન્યું ન હતું . ઘણાં લોકોના મોંઢે સાંભળ્યું હતું કે બર્માના ચોરે ચૌટે રૂપિયા પડ્યાં જ હોય છે ,જે બસ વીણતા આવડવું જોઈએ. હવે તેને થતું હતું કે એન કેન પ્રકારે બર્મા એટલે કે રંગૂન પહોંચવું જોઈએ . શરૂઆતમાં મેં જણાવ્યું હતું કે બર્મામાં તેમને પગાર સરસ મળતો હતો ,પણ સાહિત્ય રચવા તેમણે ભારત પાછા આવવું પડે અને પુસ્તકો વેચાય તો તે ભારત પાછાં આવી જાય .
નસીબે અઘોરનાથ કલકત્તામાં જ હતાં .તેઓને તે મળ્યા અને બર્માની ચકાચૌધ કરતી વાતો સાંભળી .તેથી નક્કી કરી લીધું કે બર્મા જવું જ .આ પરિસ્થિતિમાં સાહિત્ય તો છાનું છપનું ચાલુ જ હતું. ચરિત્રહીન નવલકથા રચાય રહી હતી કોઈને ગંધ પણ નહોતી .સૌરીન્દ્ર મોહન ભાગલપુરનો મિત્ર હતો તે કલકત્તા રહેતો અને શરદથી ખૂબ પ્રભાવિત હતો. બંને દરરોજ ગંગાઘાટે સાંજે ફરવા જતાં. સાહિત્યિક ચર્ચા કરે મુઝફ્ફરપુરનો મિત્ર પ્રમનાથ પણ સૌરિન્દ્રનાથના સચિવ તરીકે કામ કરતો હતો.તેઓ શરદની રચનાઓની ચર્ચા કરતા અને ઉપરાંત સુરેન્દ્ર તથા ગિરીન્દ્ર પણ કલકત્તામાં રહી ભણી રહ્યાં હતાં. આમ મિત્રોનો સાથ સાહિત્યનો સહારો હતો.
એક દિવસ ગિરીન્દ્ર એક હરિફાઈની વાત લઈ આવ્યો .તે હતી કુન્તીલ પ્રતિયોગિતા. .જેમાં જે જીતશે તેને પચ્ચીસ રૂપિયાનું ઇનામ હતું .કુન્તીલ એ સ્વદેશી સુગંધિત તેલ હતું. બસુ નામના ઉદ્યોગપતિએ આ પ્રતિયોગિતા રાખી હતી .શરદ તે લખવા તૈયાર નહોતો. છેલ્લા દિવસ સુધી તેણે વાર્તા લખી ન હતી. ગિરીન્દ્રે કહ્યું કે ઇનામ ન મળે તો કંઈ નહિ પણ વાર્તા લખવી જ જોઈએ .એ પ્રતિયોગિતામાં માં મોટા મોટા બંગાળી લેખકે ભાગ લીધો હતો. શરદનું માનવું હતું તેનો વારો આમાં આવે જ નહિ છતાં છેવટને દિવસે વાર્તા લખી જ નાખી, પણ લેખક તરીકે સુરેન્દ્ર નું નામ લખ્યું અને કહ્યું કે જો ઇનામ મળે તો રવીન્દ્રનાથની કાવ્ય ગ્રંથાવલી ખરીદી તેમને મોકલી આપે .
મિત્રો ,કેટલી નિર્ધનતા હતી કે એક પુસ્તક પણ તે ખરીદી નહોતા શકતા . ખરેખર પ્રતિયોગિતામાં તેમની જ વાર્તાને પ્રથમ ઇનામ મળ્યું . બધાંએ સુરેન્દ્રનાથને બધાઈ આપી પણ તે જાણતો હતો કે આનો અધિકારી શરદ જ હતો . એ વાર્તા નું નામ હતું મન્દિર .આ એક ગર્વની વાત હતી પણ ઓલિયા શરદબાબુ માટે તો સાહિત્ય મોટું હતું ઈનામ નહિ .તે તો ત્યારે રંગૂન જવા નીકળી ગયા હતાં. આ વાત ખાનગી રખાઈ હતી તેમને ડર હતો મિત્રો જવા નહિ જ દે ,મામા દેવેન્દ્રનાથ ગંગોપાધ્યાય સિવાય બીજું કોઈ જાણતું ન હતું. પૈસા નહોતા તેથી ઉધારી કરી ભીખ માંગીને ભેગા કર્યા હતા .
એક દિવસ સવારે ચારવાગે ભવાનીપુરથી ડેક પર પહોંચી સ્ટીમર પકડી . મામા દેવેન્દ્ર જ છોડવા ગયાં હતાં. ટિકિટ ને વધેલા પરચુરણનાં પૈસા સાથે વહાણ પર ચઢી ગયાં.
મિત્રો ,ખબર નહોતી એમને હવે દેશાગમન ક્યારે થશે? કઈ પરિસ્થિતિમાં સાથે લડવું પડશે ?પાછાં ફરી શકશે કે નહિ? આ પ્રશ્નોનાં ઉત્તર નહોતા ફક્ત અંતરમાં પ્રશ્નો સાથે જ નવી દિશાની શોધ માટે નીકળી ગયા હતા.

  મિત્રો, તેમના જીવનનો આ એક હિસ્સો અહીં પૂર્ણ થયો. આગળ આપણે આવતા અંકમાં જોઈશું કે શું થશે બર્મામાં  અને તેમના સાહિત્યમાં 

અસ્તુ ,
જયશ્રી પટેલ
૧૬/૧૦/૨૨

વિસ્તૃતિ…33-જયશ્રી પટેલ.

વિસ્તૃતિ…33 જયશ્રી પટેલ. શરદબાબુના બાળપણનાં અનેક પ્રસંગોમાંનો એક પ્રસંગ કે તે જ્યારે પરીક્ષા આપવા ગયો અને 1896માં તે પરીક્ષા આપી શક્યો નહીં ,જે વિદ્યાર્થીઓએ ટેસ્ટ આપી હોય અને તે ઉત્તિર્ણ થયા હોય કે પાસ થયા હોય તો તેઓને છેલ્લી પરીક્ષામાં બેસવાની છૂટ મળતી. શરદ બાપુનો પ્રિય વિષય વિજ્ઞાન હતો આ વિષયની પરીક્ષામાં સમયની મર્યાદા પહેલા તેમણે પુરુ પેપર લખી નાખ્યું ત્યારબાદ તેઓ બહાર જઈને મિત્રોને મદદ કરવી એમ સમજી પોતાની યાદશક્તિ પ્રમાણે એક એક પ્રશ્નના ઉત્તર નોકર સાથે વારંવાર પાણી પીવડાવવાના બહાને મોકલી તે પેપરના જવાબ મોકલ્યા. પરીક્ષા ખંડમાં નિરીક્ષક ને નોકરની આવી અવનજાવનની પ્રવૃત્તિ જોઈ શંકા થઈ.તેઓ નોકરની પાછળ ગયા અને આખું પ્રકરણ પકડી પાડ્યું શરદને સજા રૂપે બીજી પરીક્ષાઓમાં બેસવા ન દેવામાં ન આવ્યા પરિણામને દિવસે શરદનું નામ બહાર ના આવ્યું. આથી બીજા શિક્ષકોને તેની હોશિયારીને લીધે દુઃખ થયું તેઓએ આચાર્યને કહ્યું કે તેની સજા માફ કરી તેને ફી ભરવા દો અને આગળનો અભ્યાસ શરૂ કરાવી દો. આચાર્યએ તેને ફી ભરી જવાનું કહ્યું પણ એક દિવસમાં કોઈએ તેને ફી ભરવા માટે મદદ ન કરી.તેના મામાઓએ પણ નહીં એક મામા એ તો તેના ચારિત્ર્યને લીધે તેને અવગણ્યો હતો. પૈસાના અભાવે શરદે ભણતર છોડી દીધું અને રાજુ સાથે નાટક યાત્રા ગીત સંગીત અને સાહિત્ય સર્જનમાં એ વ્યસ્ત રહેવા લાગ્યા રાજુ સાથેના તેના કાર્યક્રમ એકદમ ઝડપથી વધવા લાગ્યા. એક નર્તકી કાલિદાશીની મસૂરગંજમાં રહેતી હતી જે પૈસાવાળી હતી. તેનું પોતાનું બે માળનું મકાન હતું પણ તેનું મન હંમેશા ઈશ્વર તરફ વળેલું રહેતું એટલે તે કીર્તન ગાતી અને તેનો મીઠો મધુરો અવાજ રાજુને આકર્ષિત કરતો તેની પાછળ શરદ બાબુ પણ ખેંચાયા કાલિદાશીનીને પણ આ બંને પર પ્રેમ હતો. શરદનો કંઠ મધુર હતો એ વાચાળ પણ ખૂબ હતો. આથી કાલિદશીની તેમજ અન્ય સ્ત્રીઓ માટે તે આકર્ષણનું કારણ હતો.આ સમયે શરદ બાબુ છાનામાના *દેવદાસ* નામની નવલિકા લખી રહ્યાં હતા . ધીરે ધીરે તે વધતી ગઈ પાત્રો ઉમેરાતા ગયા તેમાં કાલિદાશીનીનો ઉમેરો થયો .જે શરદબાબુનો એક ઉત્કંઠ પ્રેમ હતો. તેમાં તેના સાથે ભણતી ધીરુ પણ ઉમેરાય જે પાર્વતીનાં રૂપે લખાય.નાનાના ઘરનો નોકર મુસાઈ એ ધર્મદાસના રૂપે ચરિતાર્થ થયો અને બહુચર્ચિત ચંદ્રમુખી કાલિદાશીની રૂપે તે નવલકથામાં ઉમેરાય ખુદ શરદચંદ્રે આ વાતની દિલથી કબુલાત કરી હતી કે બધાં જ પાત્રો જેમ જેમ ઉમેરાતા ગયા તે બધાં તેમના જીવનનાં સત્ય ઘટના રૂપ હતાં. કાલિદાશીનીનાં સંબંધોને કારણે શરદ ચંદ્ર ને મોસાળમાંથી જાકારો મળી ગયો .કહેવાય છે ને કે બહુ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિઓના જીવનમાં આવું જ કંઈક દુઃખ સર્જાયું હોય છે .અહીં શરદ બાબુ એ આપણને એક કરુણાન્ત ભરી નવલકથા દેવદાસ આપી એક દિવસ રાજુ તેમને છોડીને ચાલ્યો ગયો. ક્યાં ગયો? કેમ ગયો શરદબાબુ ને કાંઈ જ ખબર નથી તે ક્યારેય પાછો પણ ના આવ્યો. આથી શરદબાબુના જીવનમાં એકલતા પ્રવેશી ગઈ . શરદબાબુએ આદમપુરમાં એક નાટકની ક્લબમાં મૃણાલીની,ચિંતામણિ તથા જનાની ભૂમિકાઓ ભજવી હતી. ખરેખર તેઓમાં ગંભીર્ય તેમજ સંયમ ખૂબ હતા અને તેવા પાત્રો પણ ખૂબ પ્રેમથી ભજવી શકતા .લોકો તે જોઈ આશ્ચર્ય ચકીત્ થઈ જતા.શરદબાબુ આખરે કંટાળીને નોકરી શોધી કાઢવાનો પ્રયત્ન કર્યો સંથાલના પરગણામાં તેમને એક સહાયક તરીકેની નોકરી મળી જે તેમને ખૂબ જ પ્રિય હતી કારણ વારંવાર આસપાસના પ્રદેશોમાં જવાનોને ત્યાં તંબુમાં રહી જવાનું જ્યાં રાજ્યના રીતરિવાજ મુજબના જ મુજરા, ગીત ,સંગીત ને શિકાર વગેરેનો આનંદ માણવાનું મળતું. ક્યારેક ક્યારેક તો રાજકુમાર સાથે ઉઠવા બેસવાનું થઈ જતું .શરદે પણ બંદૂકબાજીનો અભ્યાસ કર્યો અને તેમાં નિષ્ણાત પણ થઈ ગયો તેની કીર્તિ ચારે તરફ ફેલાઈ ગઈ શરદે કોઈ શાસ્ત્રીય સંગીતનો અભ્યાસ નહોતો કર્યો પણ તેના અવાજમાં એટલી મીઠાશ હતી કે લોકોના મન તે મોહિ લેતો .એકવાર એક નૃત્યાંગના એ તેના ગીતની ખૂબ પ્રશંસા કરી જ્યાં તે વીણા વાદન કરતી હતી અને ગાતી હતી ત્યાં તેને કોઈ સમજનારું નહોતું .શરદ બાબુ ને જોતા જ તે તેના તરફ આકર્ષાય અને તેણે શરદ બાબુને ત્યાંથી ચાલી જવાનું કહ્યું કારણ તેને લાગતું હતું કે શરદ ખૂબ જ ખાનદાની યુવક છે તે આવામાં ક્યાંથી આવી ગયો છે અને શરદ પોતાની નોકરી છોડીને ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો તે નૃત્યાંગના એ કહ્યું એટલા માટે નહીં પણ સ્વભાવમાં પિતાનો સ્વભાવ પણ હતો પિતા પોતે ખૂબ જ રઝળપાટની જિંદગી જીવતા તેથી તે પણ તેમના મન ઉપર છાંઈ ગયું હતું . એક મુખ્ય વાત એ હતી કે શરદ તે જમાનામાં લોકો જ્યારે અંગ્રેજી ભાષાનો ઉપયોગ વધુ કરતા હતા ત્યારે શરદ તેનો વિરોધ કરતો હતો કારણ તેને પોતાની ભાષા પ્રત્યે ખૂબ પ્રેમ હતો. પોતાનાથી નાના મામાઓ અને ભાઈબંધો એ બધાને તે બંગાળી શીખવતો અને બંગાળી જ બોલવાનો આગ્રહ રાખતો તેણે તે વખતે મામાઓ સાથે મળીને શિશુ નામનો હસ્તલિતિત અને સચિત્ર માસિક પ્રકાશિત કરવાનું શરૂ કર્યું તેના દસ વર્ષના મામા વિરેન્દ્રનાથ તેના સંપાદક બન્યા હતા. તેમના હસતા અક્ષર ખૂબ જ સુંદર અને મરોડદાર હતા શિશુમાં પ્રગટ થતી બંગાળી તથા અંગ્રેજી કવિતાઓ શિશુને અનુરૂપ હતી આજ મેગેઝીનમાં શરદ બાબુની ઘણી બધી વાર્તાઓ આવતી હતી પહેલી વાર્તા બોજા તેમણે પોતાના મામાના નામે પ્રગટ કરી હતી તે સમયે તે ભાગલપુરમાં નહોતા પણ આ વાર્તા ની જ્યારે પ્રશંસા થઈ ત્યારે મામા સુરેન્દ્રનાથને ખબર પડી ગઈ કે આ પરાક્રમ શરદનું જ છે 1898 માં શુબઘા નામની નવલકથા તેમણે રચી જેમાં પોતાના કુટુંબની નિર્ધનતાનું આબેહૂબ વર્ણન કર્યું હતું આમ સાહિત્ય નું સર્જન થતું ગયું અને ચારે બાજુ સાહિત્ય પ્રેમીઓ અને મિત્રો નો જૂથ પણ વધવા લાગ્યો મિત્રો આમાંથી તેઓએ ૪થી ઓગસ્ટ 1900 ને દિવસે *સાહિત્યગોષ્ઠીની* સ્થાપના કરી મિત્રો આમ શરદ બાબુ નાનપણથી મોટા થયા અને મોટા થતાં જ સાહિત્ય તરફ વળ્યા સંગીત પણ તેમનો પ્રિય વિષય હતો પણ વધુ તેઓને સાહિત્યે પ્રસિદ્ધ કર્યા વારંવાર જિંદગીમાં આવતા દરેક વળાંક પર તેમને જે મળ્યું જે અનુભવ્યું તેને પોતાના સાહિત્યમાં સર્જ્યું અને સુંદર નવલિકાઓ નવલકથાઓ અને નાની મોટી વાર્તાઓ વાચકોને આપી મિત્રો આવતા અંકમાં ફરી આપણે શરદના જીવનની નવીન વાતો જે આપણને વિષ્ણુપ્રસાદજી તેમના આવારા મસીહામાં પરિચય કરાવી ગયા છે જેનું ગુજરાતી અનુવાદ પણ થયો છે જે હસમુખ દવે એ કર્યો છે જેની જાણ મને થતા જ મેં ઘણા ગ્રંથાલયની મુલાકાત લીધી અને ખરેખર મને તે 1999 ની સાલમાં જે પ્રથમ આવૃત્તિ નીકળી હતી તે પ્રાપ્ત થઈ છે જેનો મને ખૂબ આનંદ છે તેમાંથી મળતી માહિતી ને ટૂંકાણમાં જરૂર જોઈશું અને તે આપ લોકો સમક્ષ મુકવાનો મને આનંદ રહેશે.

અસ્તુ, જયશ્રી પટેલ