વિસ્તૃતિ …૨૧ -જયશ્રી પટેલ

   

         *અંધારે અજવાળું* નવલિકાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ શ્રી પ્રસાદ બ્રહ્મભટ્ટજીએ સહેજ ટૂંકાવીને આપણી સમક્ષ મૂક્યો છે. આપણે આજે આ વાર્તાનું સુંદર સંસ્કરણ જોઈએ સત્યેન્દ્ર ચૌધરી જમીનદારનો પુત્ર હતો. તેનાં પિતાનું મૃત્યુ થયું હતું તેની વિધવા માતા પતિના મૃત્યુ પછી મુનીમજીની  મદદથી જમીનદારીની દેખરેખ રાખતી હતી.તેમજ પુત્રને વકીલ બનાવવા મહેનત કરી રહી હતી. જો ભણી ગણી લે પુત્ર તો પરણાવીને જમીનદારી તેને સોંપી તે નિશ્ચિંત થવા માંગતી હતી. તેણે એક દિવસ વ્રત નિમિત્તે ગામને જમવાનું આમંત્રણ આપ્યું ને તેમાં અતુલ મુખર્જીની વિધવા તેની બાર  વર્ષની પુત્રી સાથે જમવા આવી હતી . આ પુત્રી સુંદર હતી તો સાથે સાથે સુશીલ અને હોશિયાર તેમજ ગુણવાન હતી . તેથી તેની નજરોમાં વસી ગઈ હતી. સત્યનને તેના માટે વાત કરવી જોઈએ પણ તે હમણાં તૈયાર ન હતો.

              સત્યેન્દ્ર જેને આપણે સત્યેન  કહીશું જે એમ.એ.ની પરીક્ષા આપી રહ્યો હતો ,તેથી તેણે માને વકીલાત પાસ કર્યા પછી જ લગ્ન કરીશ એમ મક્કમતાથી જણાવી દીધું .તે એકનો એક પુત્ર હતો.તે માને દુઃખી કરવા માંગતો નહોતો . સુશીલ અને સંસ્કારી હતો છતાં માએ  જ્યારે તેની સમક્ષ ઘરેણાથી લાદેલી એક નાની છોકરીને બેસાડી ,ત્યારે મા પર તે ગુસ્સે થયો તે ભણવામાં ચિત્ત ચોટાડી શક્યો નહીં. વારંવાર પેલી સુંદર છોકરીનો ચહેરો તેની સમક્ષ આવવા લાગ્યો તે સાંજે પેલી છોકરી તેના ઓરડામાં આવી તેને સામેથી જ પૂછી બેઠી માએ તમારી પાસે જવાબ માંગ્યો છે.ત્યારે તેનો મધુર કંઠે સાંભળી તે ટાળી ન શક્યો.જૂઓ મિત્રો અહીં સહજતાથી લેખકે સર્જન થયેલાં આ સમાજના સહજ પણાને દર્શાવ્યું છે.

         મિત્રો ,શરદબાબુ ઘણીવાર આવા બે પાત્રોને વાચક સમક્ષ એવી રીતે રજૂ કરે છે કે વાંચનાર પણ રોમાંચિત થઈ ઉઠે. તેનો જવાબ સાંભળી તે છોકરી જવા લાગી તો એનાથી રહેવાયું નહીં અને નામ પૂછી જ લીધું ઉત્તરમાં તેણે કહ્યું,” મારું નામ રાધા રાણી.”તે ચાલી ગઈ સત્ય માનતો હતો કે લગ્નની બેડી પગમાં પડયા પછી માણસના આત્મસન્માનનો નાશ થાય છે. છતાં પણ સ્ત્રી જાતિ પ્રત્યેની ઉદાસી તે ક્ષણે દૂર ધકેલાઈ ગઈ . એવું કશુક દિલોદિમાગ પર હાવી થઈ ગયું કે તે નજર ના હટાવી શક્યો.આ આકર્ષણને લેખકે અહીં વિશેષરૂપે આલેખ્યું છે.

       સત્યને તરવાનું ખૂબ ગમતું .તેના રહેઠાણથી ગંગાજી બહુ દૂર નહોતાં.તે જગન્નાથ ઘાટ ઉપર જતો ને ત્યાં તેનો એક ઓડિયા બ્રાહ્મણ સાથે સારો મેળ હતો . પોતાના કપડાં ત્યાં મૂકીને નાહવા જતો હતો.એક દિવસ તેના જીવનમાં ઉથલપાથલ મચી ગઈ. ગંગાઘાટ પર પહોંચ્યો અને પેલો બ્રાહ્મણ દેખાયો નહીં આમ તેમ નજર ફેરવતા બધાંની નજર જ્યાં હતી ત્યાં તેની નજર પણ સ્તબ્ધ થઈ ગઈ.

          તેનાં પરિચિત પંડા પાસે એક સ્ત્રી જાણે કે અપ્સરા જ જોઈ લો! આવું રૂપ તેણે કદી નહોતું જોયું તેવી સ્ત્રી કપાળે ચંદનની છાપ લગાવી રહી હતી.સત્ય તે પંડા પાસે જઈ ઊભો રહ્યો તે પંડાને સત્ય પાસે સારી એવી દક્ષિણા મળતી હતી. તેણે તેનાં કપડાંની છાબ લઈ લીધી . તે દરમ્યાન પેલી સ્ત્રીની અને સત્યની આંખો મળી. આમ હવે રોજ થવા લાગ્યું સાતેક દિવસ બાદ સત્યને લાગ્યું આ સ્ત્રી આંખોથી વાતો કરવામાં પાવરધી છે. સંસ્કારી સત્યેને ક્યારે પહેલ ન કરી.

        એક દિવસ તે સ્ત્રીએ જે અઢાર વર્ષની યુવતી જ હતી પણ થોડી પીઢ લાગતી હતી. તેણે જ શરૂઆત કરી અને તેને રસ્તામાં સાથ આપવા વિનંતી કરવા લાગી. બે ચાર દિવસ આ ચાલ્યું .ત્યારબાદ જાણે કે સત્ય હવે તેના તરફ આકર્ષવા લાગ્યો, પણ હિંમત કરી પૂછી નહોતો શક્યો. તે સ્ત્રીએ તેની સાથે સરલા નાટકની ચર્ચા કરી ત્યારે તેને લાગ્યું કે તેનું વાંચન પણ ઘણું સારું છે.તેની બોલવાની છટા પણ સરસ હતી.એક દિવસ પેલી સ્ત્રીએ તેને તેના ઘરે આવવા કહ્યું. સત્ય ચમક્યો તેણે ના, ના  છી , છી કહી નકાર કર્યો. ફરી કદીક કહી તે પ્રિયતમા પ્રત્યે  ઊંડી શ્રદ્ધાથી ગદગદ્ થઇ ગયો. ચારેક દિવસથી પેલી યુવતી દેખાતી બંધ થઈ ગઈ .સત્યેન તેના માટે સારા-નરસા વિચારો અને અટકળો કરી ચુક્યો હતો.

ત્યાં દાસી તેને લેવા આવી કે તે યુવતી બીમાર છે અને યાદ કરે છે. બીમારીનું સાંભળી સત્યેન પોતાની જાતને 

ન રોકી શક્યો, પણ મિત્રો તેને ખબર નહોતી કે તે જેને નિસ્વાર્થ ભાવથી ચાહતો હતો તે છળ કપટ હતું.

         ત્યાં પહોંચતાં જે માહોલ નજરે ચઢ્યો તે જોઈ સત્યેન દિગ્મૂઢ થઇ અક્ષર ન બોલી શક્યો. મનોમન પોતાની જાતને ઘૃણા કરવા લાગ્યો . પેલી યુવતી ,દાસીને ત્યાં બેઠેલા પુરુષોએ તેની ઠઠ્ઠા-મશ્કરી કરી અપમાન કર્યું .બાઘો કહ્યો.તેને નાસ્તો ધરવામાં આવ્યો,પણ સત્ય તેને અડક્યો પણ નહીં તે સ્ત્રીનાં હાથનું ભોજન તે નહીં જ કરે તે મક્કમતાથી કહી દીધું, સાથે તેને ઠુકરાવી ઉભો થઇ ગયો જ્યારે પેલી સ્ત્રીએ તેની ઓળખ આપી ને નામ કહ્યું ,”તે વીજળી છે તેની ચમક આગળ ભલભલા પાણી ભરે છે.” સત્યેન તેનાં જુઠ્ઠા પણા પર ખૂબ જ ક્રોધિત થઈ ત્યાંથી નીકળી ગયો.તેની વિનંતી જે  તેના અભ્યાસ ખંડમાં આવવાની હતી તે પણ તેણે ઠુકરાવી દીધી. 

         વીજળી નૃત્યાંગનાંનું પાત્ર અહીં શરદબાબુએ ચિત્રિત કર્યું છે.નૃત્યાગના છે,પાપ કર્યા છે છતાં સત્યને કાંઈક હૃદયનાં  ખૂણામાં તેણે ચાહ્યો છે. તેથી અનેક વિનંતી કરે છે પણ સત્યેન તેની એક પણ વિનંતી પોતાનો ઉપહાસ થયા પછી સ્વીકારવા તૈયાર નથી .ત્યારે અંતમાં વીજળી કહી દે છે,”બધાં મંદિરોમાં દેવની પૂજા થતી નથી છતાં તે દેવ છે .તેને જોઈ ભલે તમે મસ્તક નમાવો પણ તેને કચડી ને તો તમારાથી જવાશે નહીં “અને સત્યેન હંમેશ માટે તેને ન મળવાનો નિર્ધાર કરી ત્યાંથી નીકળી ચાલ્યો ગયો. વીજળી સ્ત્રી હતી તેણે ભૂલ કરી હતી અને તેની આંખોમાંથી શ્રાવણ-ભાદરવો વરસી પડયો ,હૃદયે ડૂસકું નાખ્યું અને ઘુંઘરું વીંછીની જેમ ડંસ દઈ રહ્યાં હતાં .બધું જ તેણે ત્યજી દીધું. ફરી ક્યારેય ન શ્રૃંગાર નહિ સજવા,ન  પહેરવાના નિશ્ચય સાથે.બધાંને  કહી દીધું “વીજળી રોગથી મૃત્યુ પામી” 

        એક  દારૂડિયો પુરુષ પૂછી બેઠો,”કયા રોગથી?”

        ઉત્તરમાં પેલું લોભામણું હાસ્ય કરી હસતાં હસતાં કહે છે કે જે રોગથી દીવો થતા અંધારું મરી જાય છે,સૂર્ય થતા રાત મરી જાય છે એજ રોગથી તમારી બાઈજી હંમેશ માટે મરી ગઈ.

         ત્યારબાદ મિત્રો ચાર વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં. બધું જ બદલાઈ ગયું સત્યેન  ખૂબ જ અમીર થઈ ગયો અને કલકત્તામાં આલિશાન મકાનમાં રહેવા લાગ્યો ને ત્યાં આજે તેનાં દીકરાની અન્નપ્રાશનની વિધિ હતી. તેણે બે ત્રણ નૃત્યાંગના પણ બોલાવી હતી. 

      સત્યને માનાં કહ્યાં પ્રમાણે રાધારાણી સાથે લગ્ન કરી લીધાં હતા. તે આ ત્રણેય નર્તકીને જોઈ રહી હતી.તે ક્ષણે તે કૃષ થઈ ગયેલી સાદા વસ્ત્રોમાં બેઠેલી નૃત્યાંગનાને મળવા ઈચ્છા રાખતી હતી. સત્યેન પણ તેને બોલાવી તેનું અપમાન જ કરવા ઈચ્છતો હતો ,એ જાણ્યા પછી રાધારાણી  સુશીલ સ્ત્રી હતી તેણે સત્યેનની બધી વાત સાંભળી ત્યારે તેને પોતાની પાસે બોલાવી. તે ખૂબ જ ઉદાસ લાગતી હતી .તેને ગાવાના રૂપિયા તે વખતે ૨૦૦ મળતાં હતાં. છતાં તેને આટલા ખર્ચે બોલાવવામાં આવી હતી. 

           રાધારાણીએ તેને વિનયપૂર્વક મોટીબેનનાં નામે સંબોધી .પોતાનો દીકરો તેના હાથમાં આપ્યો અને જાણે વર્ષોથી ઓળખતી હોય તેમ બોલી ઉઠી કે સમુદ્ર મંથનમાંથી નીકળેલ વિષ તમે પી જઈ સઘળું અમૃત તમારી આ નાની બહેનને આપ્યું છે .તમને એ ચાહતા હતા ,તેથી હું તેમને પામી છું.વીજળીએ સત્યેનનો નાનો ફોટોગ્રાફ હાથમાં લઇ  એકીટસે જોઈને પછી હસી ને બોલી,”વિષનું વિષ તો અમૃત છે .બહેન ,હું એનાથી વંચિત રહી નથી.એ વિષે આ ઘોર પાપી સ્ત્રીને અમર કરી દીધી છે.”

    રાધારાણી તેને પૂછી બેઠી,”તેને મળવું છે બહેન?” 

          ક્ષણવાર આંખ મિંચી તે સ્ત્રી વીજળી બોલી ઉઠી,”ના બહેન , અસ્પૃશ્યા સમજી ચાર વર્ષ પહેલાં તેમણે મારો ત્યાગ કર્યો હતો ત્યારે મેં ગર્વથી કહ્યું હતું કે તમે જરૂર પાછા આવશો,પણ મારું અભિમાન રહ્યું નહીં. તે જીત્યા ફરીવાર ન જ આવ્યા,પણ પ્રભુએ મારું અભિમાન કેમ હણ્યું એ હવે સમજાય છે.મારે જ આવવું પડ્યું. ફરી મળશે તો માફી માંગીશ એવી ઇચ્છા હતી,પણ હવે જરૂર નથી. મને આ ફોટોગ્રાફ આપો વધુ કંઈ જ નથી જોઈતું હવે માંગુ તો પ્રભુ મને માફ નહીં કરે. બસ, હવે તો ઘરેથી દૂર જતી રહીશ ,પણ તેઓ તેડવા માણસ મોકલ્યો તો ખોટું નામ કેમ આપ્યું? 

       આ સંવાદ પછી મિત્રો,રાધારાણી કાંઈ જ ન બોલી શકી ,પણ વીજળી સમજી ગઈ કે તેનું અપમાન કરવા તેને લાવવામાં આવી હતી . રાધારાણી શરમથી આંખો ઝૂકાવી ઊભી રહી ગઈ .તેને ન શરમાવાનું કહી ,અંતે કહી ગઈ કે મારું અપમાન કરવા જતાં એમનું જ અપમાન થશે ! ઉંમરમાં મોટી છું પણ આશીર્વાદ નથી આપી શકતી એટલું જરૂર ઇચ્છીશ કે તમારું સૌભાગ્ય સદાય અખંડ રહે .

      મિત્રો, એક સ્ત્રીને બીજી સ્ત્રી ઓળખી શકે તેવું કોઈ ન ઓળખી શકે અન્યને! તે રાધારાણીએ કેટલી સરળતાથી સાબિત કરી દીધું. સાવ જ વીજળી નામ છતાં અંધારે જીવતી આ સ્ત્રીએ નાની ભૂલ ઉપહાસ કરવાની કરી હતી ,તેને અજવાળીએ રસ્તે વાળનારી પણ એક સ્ત્રી જ હતી .આવા સ્ત્રીપાત્રોની કલ્પના તો આપણે શરદબાબુની વાર્તા ઓ માં જ કરી શકીએ. પ્રેમ ને તેનો ઉપહાસ કેવો એક પુરુષનો માર્ગ બદલી નાંખે છે !તે આપણે સત્યેન્દ્રના પાત્ર દ્વારા જાણ્યું. 

            આમ શરદબાબુની નવલકથા હોય કે નાની નવલિકા પ્રેમ ને તેઓ કેવા અંતિમ ચરણે પહોંચાડે છે કે વાચક તેને વાંચવા બેસે તો તેમાં ઓતપ્રોત થઈ જાય.         

       મિત્રો આવતા અંકમાં જરૂર ફરી શરદબાબુની નવી વાર્તા સાથે મળીશું.

અસ્તુ ,

જયશ્રી પટેલ

૧૯/૬/૨૨

વિસ્તૃતિ….૨૦ -જયશ્રી પટેલ

.
પલ્લીસમાજ શરદબાબુની આ વાર્તાનો અનુવાદ શ્રી નગીનદાસ પારેખે કર્યો છે. શરદબાબુની નાની આ નવલકથામાં સમાજ જીવનનું એક વિવિધ રૂપ આપણને જોવા મળે છે. સમાજ જીવનનાં તમામ પાસાઓને ખૂબ જ સચોટ રીતે અહીં નાના સમાજમાં(પલ્લી સમાજ) ઉપસાવ્યા છે. વાસ્તવિકતાની તદ્દન નજીક રહીને કરેલું આ સર્જન વાચકને સ્પર્શી જાય છે. વાચક તેમાં સહેલાઈથી સરી જઈ કથારસમાં લીન થઈ જાય છે .
આ વાર્તા આખી કે ટૂંકી કરી વર્ણવીએ તો ત્રણ જ લીટીમાં પતી જાય તેમ છે .લેખકનું માનવું છે કે માત્ર ટેવને લીધે હિન્દુ સમાજ અનેક દૂષણો ઊભા કરી અનિષ્ટોને સહે છે.પોતાનાં અનિષ્ટને આશ્વત કરવા બીજે બધે પણ અનિષ્ટ હોય એવી ઈચ્છા માનવમાં પેદા થાય છે અને તેથી ઈર્ષાનું ઝેર આખા સમાજમાં વ્યાપી જાય છે. એવા જ અનિષ્ટોમાં રચ્યાંપચ્યાં રહેલા હિન્દુ વસ્તી વાળા ગામડાનાં (ગામડું એટલે પલ્લી)સમાજનું આ વાર્તામાં વર્ણન છે
રમા અને રમેશ બે પાત્રોનો સંબંધ આવા સમાજમાં ખૂબ જ સુકુમાર અને કરુણ છે.રમેશ પિતાના કારજ માટે ગામડે આવ્યો છે અને તેની સમક્ષ તેનો કાકાનો દીકરો મોટાભાઈ વેણીના કાવાદાવાનો ભોગ બને છે. ગામડાની દશા જોઈ જેવા કે રસ્તા શાળા કે તળાવ બધું જ તે સુધારવા માંગે છે. તેનામાં અન્યાયની લાગણી ને અસાધારણ તીવ્રતા છે સાથે સુધારક અને આવશ્યક દ્રઢતા છે , કાર્યદક્ષતા અને સહનશીલતા છે . આ તેનો સમભાવ દ્રષ્ટિકોણ છે તેની ભલમનસાઈ નો ઉપયોગ ગામનાં ગરીબ કે ભાઈની આજુબાજુ મંડરાતા દૂષિત તત્વો લે છે .આ તત્વો નાના મોટા સારાં નરસા પ્રસંગોમાં ઉપદ્રવ ઊભા કરે છે. રમેશ આવા ઝઘડાળું વાતાવરણથી ટેવાયેલો નથી. તે સશક્ત ને સારો લાઠીબાજ છે. તે ઇચ્છે છે કે તેને લાઠીનો ઉપયોગ ન કરવો પડે. રમાને તે રાણી કહેતો હોય છે .જ્યારે તે પણ તેના વિરુદ્ધ ખોટી જુબાની આપી તેને જેલમાં મોકલે છે ત્યારે તે હતાશ ને નિરાશ થાય છે .તેના જીવનમાં એક જ વ્યક્તિ આ ગામડામાં તેને આ સુધારાવાદી કાર્ય કરવા પ્રોત્સાહિત કરે છે .તે છે તેના જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી .
વિશ્વેશ્વરી એ શરદબાબુના નારી પાત્રોમાંનું એક પ્રભાવશાળી પાત્ર છે. તેઓએ ખૂબ જ પ્રભાવવાન પ્રતિભાશાળી ને તેજસ્વી પાત્ર રચ્યું છે. તેનો દીકરો વેણી ગામની દૂષિત ઘટનાઓનું મૂળ છે. વિશ્વેશ્વરી પક્ષપાત કે નબળાઈ બતાવતી નથી.તેની અને રમેશની અંતિમ ચરણે જે વાતચીત થાય છે તે આખી નવલકથાનાં રહસ્ય રૂપ છે. હિન્દુ સમાજ પરની ટીકા રૂપ છે,તો ભવિષ્યનાં કર્તવ્યની દિશા પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે રમેશ જેવા કર્તવ્યનિષ્ઠ કર્મવીરની ગામે ગામ જરૂર છે. તે તીર્થ માટે નીકળી પડે છે અને કદી પાછા ન આવવાના નિર્ધારે. રમેશ કારણ જાણવા માંગે છે તો કહી દે છે કે વેણી જેવો એક માત્ર પુત્ર તેની આશ છે તો પણ તે તેના શરીરને અગ્નિદાહ આપે તે તેને મંજૂર નથી .જુઓ મિત્રો ,એક માતા જો આવો વિચાર કરી શકતી હોય તેવું પાત્ર રચવું એ આખા સમાજનો નિચોડ જ અહીં દર્શાવે છે.
રમા બાળપણથી જ રમેશદાના પ્રભાવશાળીપણાં અને તેના કાર્યોથી પ્રભાવિત હતી .રમેશ તેને રાણી કહી સંબોધતો પલ્લી સમાજના આચરણથી તે ખૂબ જ ડરતી તે વિધવા સ્ત્રી હતી નાનાભાઈ જતીનની મિલકતની રખેવાળ હતી .વેણીના દુષ્કર્મોની તે માહિતગાર હતી. છતાં રમેશના ગામમાં આવ્યા પછી તે તેના રાહત કાર્યોથી અંદરથી ખુશ હતી. પોતે પણ ઈચ્છતી કે રમેશ સાથે તેનું નામ પણ સારા કાર્યોમાં લેવાય.ખોટી જુબાની આપી ગામ વાળા ભદ્ર લોકોનો સાથ આપી દુષ્કર્મની ભાગીદાર બની ગઈ હતી. આ પછી તેના મોટા ભાઈ જોડે ભાગીદારી નિભાવતી સ્ત્રી હોવા છતાં છળકપટ કરતી થઇ પણ અંતમાં એ જ ખટપટિયાઓની તે કલંક રૂપી નિશાન બની ગઈ. રમેશના જેલમાં ગયા પછી વેણીને રમેશના હિતેચ્છુઓ એ માર માર્યો ત્યારે તે બધો દોષ રમા પર ઢોળી ,રમેશ જેલમાંથી છૂટ્યા બાદ સ્વાગત કરવા ગયો અને રમા વિરુદ્ધના કાન ભંભેર્યા જેઠાઈમાએ જ્યારે જવાના સમયે રમા માટેની ચોખવટ કરી ત્યારે તેને પસ્તાવો થયો.રમા અંતે જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી સાથે તીર્થ કરવા નીકળી ગઈ.

રમાએ જતીનની બધી જ સંભાળ રાખવાનું ને તેની બધી મિલકત તે રમેશના નામે કરી જવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી .જતીનને તે રમેશ જેવો બનાવવા ઈચ્છે છે .રમેશ માટેની તેની શ્રદ્ધા છે કે રમેશની પેટાવેલી સદ્ કાર્યોની જ્યોત રોજ રોજ ઉજ્જ્વળ બનશે .એ પણ કહી જાય છે કે તેને માટે વેણી સાથે કદી પણ ઝઘડો નહીં કરે અને તેના અપરાધો જે પલ્લી સમાજના ડરથી કર્યા હતાં છતાં પણ કલંકનો ભોગ બની સજા ભોગવી રહી છે તે જાણી માફ કરી દેશે.

જેઠાઈમા વિશ્વેશ્વરી પાસે સત્ય જાણ્યા પછી તે રમા માટે તેમને કહી દે છે કે તેને કહેજો કે તેણે કહ્યું છે તેમ જ થશે. આમ એક મૌન પ્રેમનો અંત આવે છે અને છતાં ઉજ્જવળ સમાજ ઘડાશે તેનું સ્વપ્ન પણ વાચકને મળે છે.

મિત્રો આપણે રમેશ માટે એટલું જરૂર કહી શકીએ કે ઈશ્વરને જો આ જગતમાં કંઈ કાર્ય કરવું હોય તો તે રમેશ જેવા મનુષ્યને તેના કાર્યનું દર્શન કરાવી જ દે છે. ત્યારે આપણામાં ઈશ્વર આસ્થા વધી જાય છે એટલે જ જે ઇસ્ટ માર્ગ સૂઝે તેમાં કાર્યરત થવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.શરદબાબુની આખી વાર્તામાંથી એટલું તારવી શકીએ કે પૃથ્વી પર ભલું કરવાનો ભાર જેણે જેણે પોતાની ઉપર લીધો છે તેના શત્રુઓની સંખ્યા હંમેશા વધતી જ જાય છે . તેનું મારણ પણ તે વ્યક્તિનાં સક્ષમ વ્યક્તિત્વમાં જ રહેલું હોય છે .
મિત્રો, આવતા અંકમાં જરૂર ફરી શરદબાબુની નવી વાર્તા સાથે મળીશું.

અસ્તુ
જયશ્રી પટેલ

વિસ્તૃતિ ..૧૯ જયશ્રી પટેલ.

અનુરાધા આ વાર્તા શરદબાબુની ટૂંકી વાર્તાઓમાં ઊંચા કસબનો નમૂનો છે. વાર્તાનો સંદેશ ખૂબ સ્પષ્ટ છે અને તે ઊંચ્ચ ભદ્ર સમાજમાં શોભતા ,વિલાયત જઈ આવેલા વિજય ઘોષાલના આ ઉદગારોમાં વ્યક્ત થાય છે. “બી.એ.ની ચોપડીઓમાં દિયરના છોકરા પર વહાલ રાખવાનું લખેલું નથી.”
‘અનુરાધા ‘વાર્તા અનુરાધાની આસપાસ ફર્યા કરે છે. તેનો ગુજરાતી અનુવાદ રમણલાલ સોનીએ કર્યો છે.
અનુરાધા ત્રેવીસ વર્ષની થઈ ગઈ હતી. તેની લગ્ન કરવાની ઉંમર વીતી ગઈ હતી ,એમ બંગાળી સમાજના લોકોને લાગતું હતું. આ વાત જૂના સમયની નથી ,નિતાંત આધુનિક સમયની જ છે. તેનાં કુટુંબમાં એક મોટો ભાઈ હતો ,હજુ છે પણ જમીનદાર હરિહર ઘોષાલનો તે ખટપટ કરી ગુમાસ્તો બની ગયો હતો. અનુરાધા સાવકી બહેન હતી આમ જોવા જાવ તો આ જાગીરદારી તેમની જ હતી, પણ પિતાના દેવામાં વેચાઈ ગઈ હતી. નવા જાગીરદાર હરિહર ઘોષાલ બન્યા હતાં. ગગન ચાટુજ્જે ગુમાસ્તો બની બે જ વરસમાં જે આવક થઇ હતી તે બધી જ હોઈયા કરી ગાયબ થઈ ગયો હતો. જૂના ઘરમાં અનુરાધા ને તેનો ભાણેજ સંતોષ જેમ તેમ જીવન ગુજારતા હતા.
હરિહર ઘોષાલ હવે ગગનના પિતાનું બધું જ ઋણ ચૂકતે કરી આ જમીનદારી ને જાગીરદારી લઈ લીધી હતી. શરતમાં એટલું રાખેલું કે જે ઘર તેમનું હતું તેમાં આગળના ભાગમાં બે ત્રણ ઓરડામ કચેરી માટે રાખે અને પાછળના ભાગમાં ગગન રહે. ગગન બધું ઉચાપત કરી ભાગી ગયો હતો. હરિહર ઘોષાલને બે દીકરા હતાં તેમાંનો વિજય ન અહીં ન વિલાયત ભરપૂર ખર્ચ કર્યા છતાં ભણ્યો નહિ કે કોઇ ડિગ્રી વગર જ પાછો આવ્યો, પણ વિદ્વતાનાં ફળ રૂપી મિજાજ ગરમ કરી વરસથી દેશમાં પાછો આવી રહેતો હતો. તેનો વિલાયત માટે મત હતો કે ત્યાં પાસ નપાસ નો કોઈ ભેદ નથી. આથી ઘરે પાછા ફરી તેણે પિતાના લાકડાના વેપારમાં બધી વ્યવસ્થા જોય. તેથી તેમાં મન પરોવી દીધું મુનીમોમાં
હાંક વાગી ગઈ . કારકુનો પણ તેનાથી ડરવા લાગ્યાં. આમ કામમાં વ્યવસ્થા આવી ગઈ.
મિત્રો, અહીં શરદબાબુએ વિલાયતના ભણતર માટે કેવો ગુઢ વ્યંગ કર્યો છે ! તે જમાનામાં વિલાયત જવું સહેલું નહોતું . ગણેશપુરથી ગગનના સમાચાર આવ્યાં વિજયે કહ્યું, “જ્યાં બાપા કામ કરે ત્યાં આવું જ થાય”અને બનાવના સ્થળે જાતે જવાનું નક્કી કર્યું.
મોટો ભાઈ અજય એટર્ની હતો. ખૂબ જ સ્વાર્થી પોતાની ઓફિસ ને પોતાના બૈરી-છોકરાં આ સિવાય સંસારની બીજી તમામ  બાબતમાં તે અંધ બની જતો. હા, જ્યારે ભાગ હિસ્સાની બાબત આવતી ત્યારે તેની એક આંખ દશ આંખનું કામ કરવા લાગતી. તેની સ્ત્રી પ્રભામયી કલકત્તા વિશ્વ વિદ્યાલયમાંથી ગ્રેજ્યુએટ થયેલી .?તેને ઘરનાં માણસો કે સાસુ-સસરા કોઇની પરવાહ નહોતી.ઘરનાં પાંચ-છ ઓરડામાં તેઓએ કબજો કરેલો હતો. કોઈ સગા-સંબંધીઓની અવર-જવર નહોતી. ત્યાં જુદા ઉડિયા દાસી નોકરો હતાં. ફક્ત ઘરનાં વડીલનો સખત નિષેધ હોવાને લીધે હજુ ત્યાં મુસલમાન બાવર્ચી આવી શક્યો નહોતો. આનું દુખ પ્રભા ને ખૂબ જ હતું. સસરાના મરણ પછી આનો ઉપાય થશે એમ તે વિચારતી. જુઓ મિત્રો માબાપએ આજના આધુનિક યુગ માટે સમસ્યા છે, એવું નથી એ આપણને શરદબાબુ તે જમાનામાં પણ સહજતાથી કહી ગયા. પોતાની બેન જે બી.એ. થઈ હવે એમ.એ કરી રહી હતી ,તેનાં વિવાહ તે વિધુર દિયર જે વિલાયતથી પાછો આવ્યો હતો તેની સાથે કરાવવા માંગતી હતી. તેથી પોતાનાં હાથે રાંઘીને જમાડવા વારંવાર બોલાવતી ને બહેનની ઓળખ પણ કરાવી હતી.
દિયર ગણેશપુર જાય છે જાણી પોતે જણાવે છે કે બધું બરાબર થાય પછી સંદેશો મોકલશો ત્યાં આવીશું. ત્યાંની મિલકત પર પણ તેની નજર હતી. વિજય ગણેશપુર જવા નીકળ્યો તો સાથે નોકર ,રસોઈયો અને તેના સાત આઠ વર્ષના પુત્ર કુમારને પણ લઈ નીકળ્યો હતો. પુત્રને નહિ લઈ જવા માટે મા-બાપ ને ભાભીએ સમજાવેલો, પણ તે એમ માનતો કે તેને ઘડાવા દેવો જોઈએ.
અહીં વાર્તા વળાંક લે છે. ગણેશપુર વિજયે નવી કચેરી ખોલી હતી. અને ત્યાં કામ શરૂ કર્યું હતું .વિનોદ ઘોષ સાથે વાતચીત કરતાં જાણ્યું કે અનુરાધા ઘર ખાલી કરવાની ના કહી રહી હતી. વિજય ત્યાં જઈ તેને મળ્યો , અનુરાધા તેની પાસે થોડો સમય માંગ્યો. તે દરમિયાન તેનો પુત્ર કુમાર અનુરાધા અને તેના ભાણેજ સંતોષ સાથે હળી મળી ગયો ,તેની કલ્પના પણ વિજયને નહોતી.
ચાર પાંચ દિવસ માટે આવેલો વિજય કામને લીધે પંદરથી વીસ દિવસ રહ્યો. અનુરાધાનો પ્રેમાળ સ્વભાવ , તેની દરકાર રાખવાની રીત, તેની વાર્તાઓ તેને માટે પ્રેમનું સાધન બની ગઈ હતી ને તેથી કુમાર અનુરાધા ને માસીનાં સંબોધનથી બોલાવતો થઈ ગયો હતો. વિજય કામમાં વ્યસ્ત રહેતો હતો ,જ્યારે તેને પુત્ર માટે આ જાણકારી મળી ત્યારે તે ફરી ફરી અનુરાધાને મળતો થયો. અનુરાધાનાં સ્વભાવથી પરિચિત થયો. તેથી તેને અનુરાધાનાં સામાન્ય રૂપ કરતાં તેમાં ગુણની જીત થતી દેખાય.
એકવાર ચર્ચા ચર્ચામાં તેને જાણ થઈ કે અનુરાધા તેની ઉંમરથી બમણા ત્રિલોચન ગાંગુલી જોડે પરણવાની હા કહી ચૂકી હતી.અનુરાધાએ જ્યારે પોતાનો ભાઈ હતો ત્યારે પણ આ વાત તેને કહી હતી કે કોઈ મારી સાથે લગ્ન કરવા તૈયાર નથી તો આ આ માંગુ સ્વીકારી લઉં, કારણ ભૂખે મરવા ને ભીખ માંગવા કરતાં બે ટંક ખાવાનું અને માન તો મળશે. ભાઈએ ત્યારે બ્રાહ્મણ ફૂલની થઈ એવા વંશમાં હું જીવતો છું ત્યાં સુધી નહીં પરણાવું કહી વાત ટાળી દીધી હતી. વિજય હવે ઘર માંગી રહ્યો છે તો તેણે તેમને સામેથી માંગુ મોકલી કહેવડાવ્યું. વિજયને તે મહાશય આજે અનુરાધા તરફથી મળવા આવ્યાં હતાં ને જેઠ મહિના સુધી અનુરાધાને રહેવા દેવાની વિનંતી કરતાં હતાં. વિજયને આ શિક્ષિત છતાં અભણ પુરુષ પર ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો . ત્રીજીવાર દીકરીની ઉંમરની સ્ત્રી ને પરણવા તૈયાર થનાર મહાશયને તેણે જેમતેમ વિદાય કર્યાં.
અનુરાધા નિત્યક્રમ કર્યા કરે છે વિજય સાથે ચર્ચા કરે છે પણ એક મર્યાદા રાખીને. જ્યારે જાણે છે કે વિજયને જમવાની અગવડ પડી રહી છે ,તો પોતાને ત્યાં સગવડ કરી દે છે. વિજય પણ સીધુ મોકલાવે છે તે વિના સંકોચે લઈ લે છે. ધીરે-ધીરે કુમાર પાસે તે કુટુંબની માહિતી મેળવતી રહેતી હતી. વિજયને પાછા જવાનું થયું શહેર કામ માટે ,ત્યારે કુમાર જવા તૈયાર થતો નથી. અનુરાધા વિનયથી તેને પાસે રાખવાની વાત કરે છે. વિજય પણ જો તે ગાંગુલી મહાશયને પરણે તો સંતોષને પોતે રાખશે?એમ જણાવે છે.બંને જણાં એકબીજા તરફ આકર્ષાયા છે , પણ અનુરાધા મર્યાદા તોડતી નથી. તેને પણ ખબર છે કે વિજયના લગ્ન તેની ભાભીની બહેન અનિતા સાથે નક્કી છે .એ જાણ્યા પછી વિજયના મોઢે તે આખી વાર્તાનું હાર્દ સમ વાક્યને સાંભળે છે કે.બી એની ચોપડીઓમાં દિયરના છોકરા ઉપર વહાલ રાખવાનું લખેલું નથી ,માંદા સાસુ-સસરા વિશે કંઈ કહેવું એ તો એથીયે વધારે હાસ્યાસ્પદ છે .લવલેશ કોઈનો વાંક ન કાઢવો એ ભદ્ર સુધરેલા સમાજનો નિયમ છે. કુમારને અનુરાધા પાસે મૂકી પોતે ઘરે પાછો ફર્યો ત્યારે જરૂર પડે તો અનુરાધાને જણાવશે એ વચન આપી બન્ને છુટા પડે છે.
મિત્રો, જુઓ અહીં વાર્તા ફરી વળાંક લે છે. વિજય ગામડેથી શહેર તરફ પાછો ફરી ઘરે પહોંચ્યો તો કુમાર નથી આવ્યો જાણી મા ચિંતામાં પડી ગયા પણ જાણ્યું કે તેની અનુરાધામાસી તેને ખૂબ સાચવે છે. તેનાથી છૂટો પડવા તે તૈયાર નથી ત્યારે માને સંતોષ થયો મા કહે છે કે સારું જ થયું એ છોકરા પર કોઈ જ કદી વહાલ બતાવતું નહોતું . મા ફરી અફસોસ કરે છે કે અમારા વખતનું ગામડું કે ત્યાંનાં લોકો હવે ક્યાં રહ્યાં છે!વિજય થોડું હસી કહે છે કે ઘણું બદલાયું છે પણ તમારાં જેવા જીવતા છે ત્યાં સુધી તમારા પુણ્યપ્રતાપે હજુ કંઈક બાકી છે ,એનો થોડો અંશ આ વખતે જોઈને આવ્યો છું, પણ તને એ ચીજ બતાવવાનું બને તેમ નથી ,તેનું દુઃખ મને મનમાં રહી ગયું .
સાંજે ભાઈ ભાભી ને મળવા ગયો તો ત્યાં તો કુરુક્ષેત્ર મચી ગયું હતું .માનવ માત્રની માણસાઈ અંતભાગમાં વાચકોને દ્રશ્યમાન થાય છે .ભાભીનાં પિયરવાળા અનિતાનાં લગ્ન ભણેલા-ગણેલા સિતાંશું સાથે નક્કી કરી દીધાં હતાં ને ભાઈ ત્યાં જવા તૈયાર નહોતો, કારણ કે તેઓએ તેના ઘરનાં ને છેતર્યા હતાં તેનું દુઃખ હતું .વિજય આ સમાચાર જાણીને મનોમન ખૂબ રાજી થયો.એક બોજ હળવો થઈ ગયો એવું અનુભવે છે. તે ભાભી સાથે જવા તૈયાર થયો તો ભાઈ તેને મના કરે છે કે તેને આમંત્રણ નથી તેથી તે નહીં જાય. તે ભાઈને સમજાવે છે કે તે જરા પણ દુઃખી નથી તેઓ જરૂર જાય. તેના મોઢા પરના ભાવ એવા લાગતા હતા કે જાણે કોઇ ચોક્કસ વિપત્તિનાં પંજામાંથી છટકી ને તેનું મન કુદરતી આનંદથી ભરાઈ ગયું હોય.
ભગવાનની ઘડેલી આ દુનિયામાં ઓચિંતું કોઈ ક્યાંથી આવી પહોંચે છે અને તમારા મન ઉપર તે તેની ઊંડી છાપ કેવી છોડી જાય છે તે કોઈ કહી શકતું નથી. આખી વાર્તાનાં અંતમાં વિજય તેની ભાભીને જે તેનાં હાસ્યથી દુઃખી અને અપમાનીત થયેલી સમજે છે ,તે કંઈક બોલવા જતાં તેનું ગળું રૂંધાઇ જાય છે .તેને જોઈ વિજય બોલી ઊઠે છે ,”ભાભી મારી બધી વાત કરવાનો હજી વખત આવ્યો નથી કદી આવશે કે એ જાણતો નથી, પણ જો કદી પણ આવશે તો તમે પણ કહેશો કે ઠાકુરપો તું નસીબદાર છે ભાઈ ,તને આશીર્વાદ આપું છું .
મિત્રો વાર્તામાં ન કોઈનો મેળાપ છે ને જુદાઈ છતાં વાર્તા જાણે અંતમાં ઘણું બધું કહી જાય છે વાચકોને .
આ ભદ્ર સમાજમાં લોકો વચ્ચે એક ગામડાની સ્ત્રી ને તેનો પ્રેમ અને તેનું વર્તન કેટલું ભદ્ર અને ઊચ્ચ સ્થાને હતું . વિજયના અંતિમ વાક્યોમાં અનુરાધા તરફની આશા પ્રગટ થાય છે જે પુત્ર માટે તે શોધી રહ્યો હતો તે પ્રેમ તેના ચહેરા પર સ્પષ્ટ અંકિત થાય છે.
મિત્રો ફરી આવતા અંકે જરૂર ફરી મળીશું , શરદબાબુની નવી કથા વાર્તા લઈને.
અસ્તું,
જયશ્રી પટેલ.
૫/૬/૨૨

સંસ્પર્શ-૧૯-

જિગીષા દિલીપ

મિત્રો,

ગીતા,વેદ ,ઉપનિષદો – બધાં વાંચતાં હોય છે પણ તેના વિચારોને વહેતા કરવા માટે ધ્રુવદાદાએ જે રીત અપનાવી છે તે સાવ નોખી છે. કોઈને પણ શિખામણ આપતા હોય તેમ ન લાગે અને છતાં તેમને જે કહેવું છે તે તેમના નવલકથાનાં પાત્રનાં સંવાદમાં દર્શાવી કે તેમના ધ્રુવગીતમાં ગાઈને દાદા આપણને તે પ્રમાણે જીવવાનો રસ્તો દર્શાવે છે. પોતે પણ તે મુજબ જીવવા અને વિચારવા માટે પ્રયત્નશીલ અને સજાગ હોય તેવું ચોક્કસ લાગે. તમે જ્યારે તમારો વિચાર તમારા સર્જનમાં રજૂ કરો છો ત્યારે તે માન્યતા અને વિચાર તમારામાં દ્રઢ પણ થતો જાય છે.દાદાનાં વર્તન અને વિચારમાં મને તેની આભા દેખાય છે.

‘અગ્નિકન્યા’ નવલકથામાં ગીતાનાં બીજા અધ્યાયનાં ૪૭માં અને ગીતાનાં સાર રૂપ શ્લોકને ચરિતાર્થ કરતો સુંદર સંવાદ કૃષ્ણ અને દ્રૌપદીનાં સંવાદમાં ધ્રુવદાદાએ રજૂ કર્યો છે.શ્લોક છે.

કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન |

મા કર્મફલહેતુ્ર્ભૂ: મા તે સડ્ગોસ્ત્વકર્મણિ॥

તેનો અર્થ છે. “ફળની આશા રાખ્યા વગર તું કર્મ કરતો જા.તું કર્મનાં ફળની ઈચ્છાવાળો ન થાય તેમ જ તારી કર્મ કરવામાં આસક્તિ ન થાઓ.”દ્રૌપદી, પોતાનાં ચીરહરણની વ્યથાથી અને દુર્યોધન,દુ:શાસનનાં દૂર્વ્યવહારથી તેમજ ભીષ્મપીતામહ, દ્રોણ જેવા ગુરુજનોની પોતાની બેઈજ્જતી પર રખાએલી ચુપકીદીથી આચારાએલ અધર્મથી જીવન પ્રત્યે ખૂબ નારાજ હતી. તેમાં પોતાનાં પાંચ મહારથી પતિઓ સાથે વનવાસથી વધુ વ્યાકુળ હતી ત્યારે કામ્યકવનમાં કૃ્ષ્ણ અને કૃષ્ણાનાં સંવાદમાં દ્રૌપદી કૃષ્ણને કહે છે”ગોવિંદ ,હું થાકી ગઈ છું.યુધિષ્ઠિર અને ભીમ જેવાને પણ સમજવા કઠિન તેવા ધર્મની સ્થાપના કરવાના કે અધર્મનો નાશ કરવાના આદર્શો મારા મનમાં રહ્યા નથી.હવે મારા મનમાં કંઈ પણ કરવાની ઈચ્છા વસતી નથી.

દ્રૌપદીની જીવન પ્રત્યેની ઉદાસીનતા સાવ સાહજિક છે. ત્યારે ગીતાનાં અને જીવનનાં સાર રૂપ વચન કૃષ્ણ ,દ્રૌપદીને હસતા હસતા કહે છે,”કૃષ્ણા,આપણને કંઈ જ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા ન હોય

ત્યારે જે કામ કરી શકાય તે જ સાચું કામ છે.કાર્યમાં આપણી જાતને સંડોવ્યા વગર થાય તેવું નિષ્કામ કર્મ જ સાચું કર્મ છે.”

આમ સંવાદ રચીને દાદાએ નિષ્કામ કર્મની વ્યાખ્યા અને તેની અગત્યતા સમજાવી,આપણે નિષ્કામ કર્મ કરતા કરતા જ જીવવું જોઈએ ,તે જ જીવનનો સાચો ધ્યેય છે તેમ દર્શાવ્યું છે.તો કૃષ્ણનાં વળતા જવાબમાં નીચેના શ્લોકની વાત દાદાએ આવરી લીધી છે.

પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ |

ઘર્મસંસ્થાપનાર્થાય સંભવામિ યુગે યુગે ॥

અર્થાત્ “સત્પુરુષોના રક્ષણ માટે,દુષ્ટોનાં વિનાશ માટે અને ધર્મની સ્થાપના માટે હું યુગે યુગે પ્રગટું છું.”

 

કૃષ્ણ દ્રૌપદીને કહે છે,” પાંચાલી,મેં મારું સમગ્ર જીવન ધર્મની પુન: સ્થાપના માટે સમર્પી દીધું છે.મારે આર્યાવર્તને બેઠું કરવું છે.ક્ષુદ્ર ગણાતા માનવીને પ્રતિષ્ઠિત જીવન આપવું છે.પ્રજા પર ત્રાસ ગુજારતા અને તેને નિર્વીર્ય બનાવી દેતા શાસકોને સ્થાને મારે પ્રજાને ખમીરવંતા બનાવે તેવા શાસકો સ્થાપવા છે. માનવીને સાચો ધર્મ શો છે તેનું જ્ઞાન પ્રવર્તાવવું છે”

આ સંવાદ દ્વારા ધ્રુવદાદા ગીતાનાં “પરિત્રાણાય સાધૂનાં”શ્લોકની વાત આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે.આટલી કૃષ્ણની વાતથી દ્રૌપદી તેમની સાથે સંમત નથી થતી ત્યારે કર્મફળની વ્યાખ્યા સમજાવતાં કૃષ્ણ કહે છે,”મને શું મળ્યું તેનો હું વિચાર કરતો નથી. મેં તને કહ્યું તેમ મારા કોઈ કર્મ સાથે હું મારી જાતને સાંકળતો નથી. તમામ બંધનોથી દૂર રહીને હું ફક્ત કર્મ જ કરું છું. તેથી મારા માટે નિષ્ફળ-સફળ જેવું કશું જ નથી. મારે માટે માત્ર એક વસ્તુ છે.-કર્મ”

“સુખ દુઃખે સમો કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ” શ્લોકની વાત કૃષ્ણ કરતા હોય તેમ તે દ્રૌપદીને કહે છે”,જગત પોતાના કાર્યના પરિણામ પરથી સફળતા નિષ્ફળતાનું તારણ કાઢે છે.મારા માટે એવું નથી. પરિણામ ગમે તે આવે ,હું માત્ર કાર્યનો અધિકારી છું.તું કહે છે તેમ કદાચ આજની પરિસ્થિતિ બદલાવવામાં હું અસમર્થ રહું તો પણ તેનું મને દુ:ખ ન થાય ; સમર્થ રહું તો સુખ પણ ન થાય. આ સંવાદ મૂકી દાદાએ આપણને ગીતાનો સ્થિતપ્રજ્ઞતાનો સિધ્ધાંત સરળતાથી સમજવાનું કહ્યું છે.તેમજ સુખમાં અને દુ:ખમાં સમત્વ કેળવવાની શીખ કૃષ્ણનાં સંવાદ થકી આપી છે.

‘ પરિવર્તન જ જગતનો નિયમ છે, અને માનવીનાં જીવનમાં સુખ પછી દુ:ખ આવવાનું જ છે. અહીં કશું જ શાશ્વત નથી’ તે ગીતાનો સિદ્ધાંત સમજાવતો સંવાદ પણ દાદાએ કૃષ્ણનાં મુખેથી પ્રયોજ્યો છે.

કૃષ્ણ દ્રૌપદીને કહે છે,” પાંચાલી, તું ફક્ત કલ્પના કરે છે ; પરતું હું તો જાણું છું કે હું સફળ થાઉં તો પણ મેં સર્જેલી પરિસ્થિતિ કાયમ રહેવાની નથી.મારી આંખ મીંચાતાં મારું બધું નિર્માણ ધોવાઈ જશે.આ જગત વિચિત્ર છે. અહીં કશું જ શાશ્વત નથી.તેમજ કશું નાશ પણ પામતું નથી.બધું બદલાતું રહે છે.છતાં કંઈ બદલાતું નથી.”

“અગ્નિકન્યા” નવલકથામાં ધ્રુવદાદાએ કૃષ્ણ અને કૃષ્ણાનાં સંવાદ થકી કરેલ ગીતાનાં મૂળભૂત સિધ્ધાંતોની વાત આપણને સમજાઈ જાય તો જીવનમાં કોઈ દુ:ખ,ગ્લાનિ કે ફરિયાદ રહે નહીં.

અંતે કૃષ્ણ દ્રૌપદીને સાંત્વના આપતા કહે છે ,” દ્રૌપદી,આ જગતમાં દરેક માણસ એક યા બીજી રીતે દુ:ખી હોય જ છે. આપણે આપણા દુ:ખને અન્યનાં દુ: ખ કરતા મોટું ગણીએ છીએ તેથી મનને ક્લેશ થાય છે.આપણા દુ:ખને ગૌણ સમજીએ તો સુખનો અનુભવ થાય.તું તે સમજે અને અંતે સત્યનો વિજય છે તેવી શ્રધ્ધા રાખે તે માટે મેં તને આ કથા કહી છે”.

આ સંવાદ દ્વારા સત્યનો હંમેશા વિજય થાય છે માટે જીવનમાં હંમેશા સત્યના રાહે ચાલવું અને આપણે આપણા દુ:ખને મોટું ગણી દુ:ખી ના થવાની અણમોલ શીખ દાદા સૌને આપે છે.

આ સાથે જ “ અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ” અને “શિવોહમ્” ની આદિ શંકરાચાર્ય ની વેદાંતની ગહન વાત – “આપણે સૌ પરમનાં જ એક અંશ છીએ “વાત સરળતાથી સમજાવતાં ધ્રુવગીતની મજા માણીએ.

હરિ તને શું સ્મરીએ આપણ જળમાં જળ સમ રહીએ.

વણ બોલ્યે વણ સાંભળીએ પણ મબલખ વાતો કરીએ

કોને કોનાં દર્શન કરવા કોનું ધરવું ધ્યાન

ચાલને એવું રહીએ જેવું લીલાશ સાથે પાન

હું પાણી, તું દરિયો એમાં શું ડૂબીએ શું તરીએ

પાંખોને પીંછાથી ગણવી કેમ કરીને જુદી

હું થી તું અળગો છું એવી વાત કહીંથી સૂઝી

કોને જોડું હાથ ,ચરણમાં કોનાં જઈને પડીએ

હરિ તને શું સ્મરીએ આપણ જળમાં જળ સમ રહીએ

 

વાહ! કેટલું સરસ ગીત!ચાલો આ ગીતને જ સ્મરીને સમજીએ.

 

જિગીષા દિલીપ

જૂન ૧ લી ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ..૧૮ જયશ્રી પટેલ .

વિસ્તૃતિ..૧૮ 

        નવવિધાન શરદબાબુની આ નાની નવલકથા  નવલકથાઓમાં શ્રેષ્ઠ નવલકથા ગણાય છે .નાનકડી આ નવલકથામાં તેમણે અતિ આધુનિક જીવનચર્ચાનું સૂક્ષ્મ વિશ્લેષણ કર્યું છે. તેમણે એ પણ નોંધ્યું છે કે પ્રાચીન પરિપાટી પર બને તેટલું અનુકૂળ બની ચાલવું વધારે સારું છે .તો એમા જ વ્યવહારિક ડહાપણ પણ છે.નવવિધાન નવલકથાનો અનુવાદ શ્રી રમણલાલ સોની દ્વારા થયો છે. શીર્ષકમાં જ આપણે જોઈ શકીએ છે કે નવી રીતનું કે ક્રિયાનું આચરણ કે વિધિ રીતનાં આચરણનો નવીન પ્રકાર.

          નવવિધાન વાર્તા શૈલેશ્વર ઘોષાલના પત્નીનું મૃત્યુ થયા પછી તેમનો ઘરસંસાર બાવરચી,સઈસ કોચમેન જેવા સાત-આઠ નોકર-ચાકર પર ચાલતો હતો. તેઓ કોલેજમાં દર્શનશાસ્ત્રનાં પ્રોફેસર હતાં. વિલાયતથી પદવી મેળવી હતી ઉંમર બત્રીસ વર્ષની હતી .પગાર તે જમાનામાં ૮૦૦રૂપિયા હતો. તેમણે સૌપ્રથમ લગ્ન ઉષા નામક સ્ત્રી સાથે કર્યા હતાં.કોઈ કારણસર તેમના પિતા તેઓ વિલાયત ગયા ત્યારે તેને પાછી મોકલી દીધી હતી પાછા ફર્યા ત્યારે બીજા લગ્ન કર્યા.તે સ્ત્રી પણ નવેક વર્ષના છોકરાને મૂકી મૃત્યુ પામી હતી . મિત્રોની મેહફીલ રચવાના અને ચાના શોખીન તેથી વારંવાર શૈલેષને ત્યાં મિત્રો આવતાં. ભેગા થયેલા મિત્રોમાંથી કોઈએ ત્રીજી વારના લગ્ન ભુપેન બાંડુજ્જેની વચલી છોકરી જે મેટ્રિક પાસ થઈ હતી તેની સાથે કરવાની સલાહ આપી. તેમનો એક મિત્ર હતો જે પ્રોફેસર હતો ઘણો અતરંગી હતો તેને તેઓ બધાં મજાકમાં દિગ્ગજ કહી બોલાવતા. તેણે સચોટ વાત કરી કે મેટ્રિક થયેલી અને અંગ્રેજી જાણતી યુવતી કરતાં પહેલીવારની પત્નીએ શું ગુનો કર્યો ?તેને લઈ આવો. બીજા મિત્રો ત્રીજા લગ્ન માટે ટેકો ના આપી ઉલ્ટો તિરસ્કાર કર્યો .અઢાર વર્ષે લગ્ન થયાં ત્યારે તેઓની પહેલીવારની પત્ની ઉષાની ઉંમર માત્ર અગિયાર વર્ષ હતી. દેખાવે સુંદર હતી તેથી પિતા કપિલ બાપુ ઓછી કિંમતે તેમના દીકરા શૈલેષને વેચવા તૈયાર થયાં હતા .પણ શૈલેષના વિલાયત ગયા પછી લેવાદેવાની રકમ માટે બંને પિતા વચ્ચે બોલાચાલી થઇ .આ વાંકે સસરાએ ઉષા ને પિયર ધકેલી દીધી હતી  ઉષાનાં પિતા પણ અભિમાની પ્રકૃતિનાં હતા આથી ઉષા પછી કદી સાસરે ન આવી . ચારેક વર્ષ પછી શૈલેષ જ્યારે વિલાયતથી પાછો આવ્યો ત્યારે તેની પ્રકૃતિમાં પણ બહુ જ બદલાવ આવી ગયો હતો. તે વિલાયતી બની ગયો હતો એમ કહીએ તો ચાલે. જુઓ મિત્ર ,લેખકે તે જમાનાની વાત કરી છે જ્યારે અંગ્રેજોનું રાજ હતું .ધીરે-ધીરે હિન્દુઓ અંગ્રેજોનાં પગપથ પર ચાલવા લાગ્યાં હતાં. શૈલેષ આથી વિલાયતી વિચારધારા વાળી યુવતી જોડે પરણે, એમ પિતાની ઇચ્છાને માન આપી લગ્ન કરી લીધાં.ઘણાં સમય પછી તેના પિતા અને ઉષાનાં પિતા મૃત્યુ પામ્યા. ઉષા પોતાના ભાઈઓ સાથે રહેતી શૈલેષ જાણતો હતો તે પૂજા અર્ચના ,જપ-તપ ,ગંગાજળ અને ગોબરમાં દિવસો પૂરા કરતી. એનું આ ગાંડપણ પણ જોઈને તેનાં ભાઈઓ પણ હેરાન થઇ રહ્યાં છે આ જાણ્યા પછી શૈલેષને જરાપણ સુખકર નહોતું લાગતું કે તે પાછી આવે.તે જરૂર વિચારતો કે આવી સ્ત્રીનાં ચારિત્ર પર કોઈ દોષ કે ડાઘ લગાવી શકે તેમ નહોતું .

       મિત્રો ,ભણેલી-ગણેલી સુશિક્ષિત યુવતી સામે ૨૫/૨૬ વર્ષની આ સુચિતા સ્ત્રીને તે પણ ગામડાંગામથી પાછી લઈ આવે એ તો ઘર સંસારમાં દક્ષયજ્ઞ જેવું તોફાન ઉમટી જાય તેવું હતું .વાત હતી નવ વર્ષના પુત્ર સોમેનની જો ઉષા તેને ઝેરીલી નજરે જોશે તો ?આ શંકાથી  તેનું મન ભરાઈ ગયું.

          એક બહેન હતી શૈલેષને ,એનું નામ હતું વિભા .તે ગામમાં જ પરણી હતી .તેમના પતિ શેત્રમોહન શૈલેષના મિત્ર જેવા જ હતાં .વિભા પણ ભણેલી ને બેરિસ્ટર હતી તેનો સ્વભાવ પણ થોડો આકરો હતો. વિલાયતી ઢંગને અપનાવી ચૂકી હતી. શૈલેષને આપણે મિત્રો ખરાબ તો નહીં જ કહીએ પણ તે દુર્બળ પ્રકૃતિનો અને સમાજથી ડરીને ચાલનારો વિદ્યાભિમાની હતો ,બીજું અભિમાન એને એ હતું કે એવી વિચારધારા રાખતો કે  તે કોઈને અન્યાય કરતો જ નથી .અંતે તેણે નક્કી કર્યું કે ઉષા ને બોલાવવા મોકલું. ખાત્રી છે કે તે આવવાની નથી તેથી તે હાથ ઉંચો રાખી શકશે કે તેણે પ્રયત્ન કર્યો હતો અને જો આવશે ઘરનો મલેચ્છાચાર  જોઈ ભાગી જશે .આમ તે બંને તરફથી બચી જશે અને તેનો વાંક કોઈ કાઢી શકશે નહીં. સોમેનને બેનને ઘરે મોકલી દેશે અને પોતે ક્યાંક બીજે ભરાઈ જશે. આમ નક્કી કરીને તેણે પોતાનાં મામાત ભાઈ ભૂતો જે મેસમાં રહીને નોકરી કરતો હતો તેને ઉષા ને તેડવા મોકલ્યો.પેલો પણ ડરતા ડરતા હા કહી ગયો. તે દરમિયાન ઘરનાં કબાટમાં ઘર ખર્ચના પૈસા મૂકી પોતે અલ્હાબાદ છ-સાત દિવસ માટે જતો રહ્યો બેનને ચિઠ્ઠીમાં જાણ કરી દીધી અને ઉષા આવે તો સોમેનને  લઈ જવાની જવાબદારી સોંપી દીધી.

        ઉષા આખી વાર્તાનો હાર્દ છે તો તેની જીવન સંવેદના પર વાર્તા ધબકે છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બંને રૂપે તે હંમેશા વાર્તાનાં ઘટનાચક્રને પ્રભાવિત કરે છે .તેના સ્વભાવમાં જ ગૃહિણીપણું છે . વ્યવહારું બુદ્ધિ છે અને સાથે સાથે આત્મવિશ્વાસ છે .મિત્રો , શરદ ચંદ્ર તેના પાત્ર દ્વારા ભારતીય ગૃહિણીનો આદર્શ વાચક સમક્ષ મુક્યો છે . એક અનોખું સ્ત્રીપાત્ર રચ્યું છે .ત્યગતા છે પણ દર્શાવતી નથી .વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ તેની મનની શાંતિ અને વાણીનો સંયમ ખૂબ ધ્યાન ખેંચે છે .આઘાત પ્રત્યાઘાતને ધીરજથી સહન કરે છે .તે ભાવુક નથી .એની બુદ્ધિની તેજસ્વીતાથી તેના પતિ શૈલેષ ,નણંદ વિભા અને નણદોઈ ક્ષેત્રમોહન ભણેલા હોવા છતાં તેનાથી પ્રભાવિત થઈ જાય છે. 

           ઘરમાં આવતા જ પતિની ગેરહાજરીમાં સર્વે નોકરો,કરિયાણા, તેમજ પુત્ર સોમેનને  બરાબર સંભાળી લે છે. ફાટેલાં મોજાંને સિવવાથી લઈને વધારાનાં નોકર-ચાકરને બાકી રહેલો પગાર ચૂકવી વિદાય કરે છે અને પુરતું અન્ન ભોજન સ્વાસ્થ્ય ને અનુરૂપ બનાવી શૈલેષના દેવાને પૂર્ણ કરવાનું વચન તે આપી દે છે. ચિંતામુક્ત શૈલેષ શાંતિથી ચાલતાં ઘર સંસારથી સુખી થાય છે. ત્યાં અચાનક બેનના વર્તનથી કે વાતોથી ઘવાઈને ઉષાને કડવા વચન કહે છે. ઉષા ફરી પાછી ઘરની વ્યવસ્થામાં બદલાવ લાવી દે છે .મન મક્કમ કરી મુસલમાન ખાનસામાને રસોઈ માટે રાખી દે છે અને એક દિવસ નિર્ણય પણ લઇ લેજે કે પાછી તે દાદાને ત્યાં પિયર ચાલી જશે.

       નાનો ભાઈ અવિનાશ આવીને તેડી જાય છે. શૈલેષ તેને રોકતો પણ નથી. ક્ષેત્રમાહને ફરી ભવાનીપુર વાળા ની વાત છેડી પણ તેનો ઇનકાર કરી દેવામાં આવ્યો. ક્ષેત્ર મોહનને ઉષા માટે માન હતું ,પણ તેના ચાલી જવાથી તે પણ પત્ની વિભાનાં અને બેન ઉમા જેવી વિચારસરણી ધરાવતો થઈ ગયો. તેને હમણાં હમણાં બહાર જવાનું થતું તેથી શૈલેષ પાસે જઈ શકતો નહોતો. અચાનક અલ્હાબાદથી સમાચાર આવ્યા કે  સોમનને કાચી ઉંમરમાં જ શૈલેષ જનોઈ દઈ દીધી અને પોતે પણ એક ભક્ત વૈષ્ણવની પાસે દીક્ષા લીધી. એક પણ દિવસ બંને પિતા-પુત્ર ગંગા સ્નાન કર્યા વગર રહેતા નથી અને માંસ માછલી જે રસ્તે થઈને આવતા હોય તે મહોલ્લામાં  કદી જતા નથી.

       જુવો મિત્રો ,કેવો વળાંક જે મુસલમાન ખાનસામાના હાથનું ખાવાનું જ સ્વાદિષ્ટ લાગતું ,જેને માટે કે જે વિલાયતી વાતાવરણને તે છોડી નહોતો શકતો ,જેને માટે તેણે ઉષા ને જતા ન રોકી તે શૈલેષ માટે આવી વાતો 

ક્ષેત્રમોહન માનવા તૈયાર નહોતો. યોગેશ બાબુ મારફત મળેલા આ સમાચાર તેઓ માટે આઘાત જનક હતાં. વિભાએ ક્ષેત્રમોહન ને સમજાવી તેને ત્યાં મોકલ્યો તે જે સમાચાર લઈને આવ્યો તે ખૂબ  દુઃખદ  વિભા સહન કરી ન શકી .તેને ભાઈના પુત્ર માટે સ્નેહ હતો. ધીરે ધીરે શૈલેશે પત્ર વ્યવહાર અને બીજો વ્યવહાર બંધ કરી દીધો. એક દિવસ અચાનક શૈલેષનો જૂનો  નોકર બંધુ વિભાને ત્યાં કાર્પેટ લેવા આવ્યો અને ખબર પડી કે શૈલેષ પાછો આવ્યો છે આથી એક દિવસ રહીને બંને પતિ-પત્ની અને ઉમા તેને ત્યાં જવા નીકળ્યા ઘરે આવીને જુએ છે તો ઘર આખું ખેદાન-મેદાન થઇ ગયું છે બે સાધુ ગોળ મટોળ ગોસાઈ જીઓ તેના ઘરમાં હરીફરી રહ્યાં હતાં.સોમેનની દશા જોઈને વિભા રડી પડી. શરીર પર હરી નામની છાપો ગળામાં તુલસીની માળા અને સફેદ ધોતલી ઉધાડું શરીર ,માથામાં ચોટલી રાખેલી .આ ભત્રીજો તેમને જોઈને રડી પડ્યો .દૂરથી પ્રણામ કર્યા. શૈલેષ મળ્યો તો તેમણે પૂછ્યું ,”બેસવાની જગ્યા ક્યાં છે?ન હોય તો અમે જઈએ .”શૈલેષ એ કાંઈ પણ ઉત્તર આપ્યો નહીં . આથી અપમાન સહી તેઓ નીકળી ગયા.          

              ત્યારબાદ એક મહિનો માસ વીતી ગયો હશે વિભાએ ફરી ભાઈ ને મળવા માટે નક્કી કર્યું ,કારણ આખા શહેરમાં વાત થઈ ગઈ હતી અને તેને ક્યાંય મોં બતાવા જેવું પણ રહ્યું ન હતું .ઉષા જો આ બધું સાંભળી પાછી આવશે તો ખૂબ જ અનિષ્ટ થશે .એમ તે વિચારવા લાગી ક્ષેત્ર મોહનને પણ લાગ્યું કે આ બધું ઉષા ને કારણે જ થયું છે .બહારથી સાંભળ્યું કે શૈલેષ નવદ્વીપમાં જમીન ખરીદી ગુરુદેવને માટે આશ્રમ ઊભો કરી રહ્યો છે. વિભા રડમસ થઇ ગઈ ક્ષેત્રમોહન ને આજીજી કરવા લાગી.મારાં ભાઈ ને બચાવી લો !ફરી બંને શૈલેષ ને ત્યાં ગયાં ઉમા ને જોડે ના લઈ ગયા કારણ એવું લાગ્યું કે ફરી અપમાન સહન કરવું પડે તો તેને ખરાબ લાગશે .

          ઘરે પહોંચ્યા તો બંનેને આશ્ચર્ય થયું! અરે !શૈલેષમાં બુદ્ધિ આવી ગઈ લાગે છે આ સાંભળી પાછળથી સોમેન બોલ્યો અને તેને જોઈને બંને આભા બની ગયા તે રબરનો દડો ઉછાળતો આવતો હતો .શરીર ખુલ્લું હતું પણ સરસ લાલ રંગની જરીની કિનારી વાળી ધોતલી પહેરી હતી .માથાના વાળ બંગાળી છોકરાઓની પેઠે ભાગ પાડી હોળેલા હતા .ગળામાંથી તુલસીની માળા અલોપ હતી.પોલીસ કરેલા પંપશૂં પહેરેલા હતા .દોડતો આવી ફોઈને વળગી પડ્યો.બોલ્યો,” મા આવ્યા છે ,ફોઈબા રસોડામાં રાંધે છે ! “ ક્ષેત્રમોહન અને વિભાનાં આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો .આજે વિભાએ પગના જુતા કાઢી ઉષા ને પ્રણામ કર્યા. ઉષાએ ચિબુક  પકડી અને સ્પર્શ કરી ચુંબન કર્યું  નણંદને ,હસીને વિભાએ  કહ્યું ,” કેવું બની ગયું !ભાભી જોયું ને !”

       ઉષા એ જવાબ આપ્યો ,”હા ,છોકરાની શિકલ જોઈ આંસુ નીકળી પડ્યાં,માળા બાળા તોડીને ફેંકી ,હજામને બોલાવી વાળ કપાવી નાંખ્યાં ,નવું ધોતિયું પહેરણ અને જોડા લાવી પહેરાવ્યાં ત્યારે તો હું એની સામે જોઈ શકી.હા ,પણ તમે શું કરતા હતા ?આટલું થયું તો ?

ક્ષેત્રમોહન અસલ મિજાજમાં આવી બોલી ઊઠ્યો ,”બધું હમણાં કહેવાની ઉતાવળ નથી . બંને પ્રભુપાદ ઉપર તો નથી ને ?ભૂખ લાગી છે ,ખાવાનું આપો .

      ઉષા એ હસીને નણંદોઈ ને કહ્યું, “ડરવાની જરૂર નથી તે નવદ્વિપધામમાં ગયાં છે .

    ક્ષેત્ર મોહન ડરથી પૂછે છે,”પાછા નહીં આવે ને ?”

        અંતમાં ક્ષેત્રમોહન ઉષા ને કહે છે કે  વહુઠાકુરન તમને આવી સુબુદ્ધિ આવશે એવું અમે સ્વપ્ને પણ ધાર્યું નહોતું .બ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણની તુલસીમાળા તમારા હાથે તોડી નાંખી ,ચોટલી કાપી નાંખી આ બધું શું કહો છો ઉષાએ હસતે મોઢે વાત ઉડાડી જવાબ આપ્યો ,”બધું હમણાં કહેવાની  શી ઉતાવળ છે,ચાલો ખાવાનું આપું.”

          શરદબાબુએ ફરી વાર્તાને વળાંક આપી દીધો એક એવી સ્ત્રી ને હાથે મહાન કાર્ય કરાવી દીધું .કહેવાય છે ને બધાં સુખને એક ચોક્કસ સીમા હોય છે .પોતાનું એવું એક પણ માણસ જો ન હોય તો જિંદગી આકરી થઈ જાય છે ,ખાસ કરીને પાછલી અવસ્થામાં ,શૈલેષને તેની જરૂર હતી .ઉષાની માન્યતાઓમાં સાધારણ પ્રચલિત અંધવિશ્વાસ અને રુઢીઓને સ્થાન નહોતું. તેથી અંતમા આવી તે પુત્રની ડોકમાંથી તુલસીની માળા તોડી શકી અને ચોટલી પણ કાપી નાખી શકી.

     આમ સુખદ અંત સાથે પણ વિલાયતી કે અંગ્રેજી સંસ્કાર કે રહેણીકરણી પ્રાચીન સંસ્કૃતિને બદલાવી નથી શકતી .તે વાત તે જમાનામાં લેખક સમજાવી ગયા આપણને. 

      મિત્રો, ફરી આવતા અંકે મળીશું શરદચંદ્રની નવી કથા વાર્તા લઈને .

અસ્તું,

જયશ્રી પટેલ

૨૯/૫/૨૨

વિસ્તૃતિ ..૧૭જયશ્રી પટેલ,

 

શરદચંદ્રની ‘સતી’ નામક લઘુ નવલકથાનો ગુજરાતી અનુવાદ શ્રી રમણલાલ સોનીએ કર્યો છે .ભારત એટલે સતીઓનો દેશ સ્ત્રીની પવિત્રતા અને તેની એકનિષ્ઠ પતિવ્રતા વૃત્તિ એ સ્ત્રીનાં સતીત્વનું પ્રમાણપત્ર બની જતું . આ નવલકથા નાની છે તેમાં એવી એક સ્ત્રીનું અહીં શરદબાબુ એ ચારિત્ર ચિત્રિત કર્યું છે કે જે પોતે જ પોતાના સતીતત્વનાં એક પછી એક એવા રૂપ ને ઉજાગર કરે છે કે તે રૂપ પતિ માટે અતિ અસહ્ય નાગપાશરૂપ બની જાય છે અને તેમાંથી છૂટવાની પતિને કોઈ જગા જડતી નથી કે ક્યાંય મોં દેખાડવા જેવું સ્થળ રહેતું નથી. શરદબાબુ એ ખૂબ કુશળતાપૂર્વક આનું આલેખન કર્યું છે .
હિન્દુઓની કન્યાઓ બાળપણથી જ નાના છોડવાઓ ને દેવ માની પૂજતા શીખે છે.

મિત્રો,આ વાર્તામાં એક વાત જરૂર જોવા મળી કે સ્ત્રીઓ પોતાની જાતે જ ઘણીવાર દાંપત્ય જીવનમાં પોતાના પગ પર જ કુલ્હાડી મારતી હોય છે ,ઘાયલ થયાં પછી તેની પરિસ્થિતિ ધોબીના કૂતરા જેવી થાય છે ન ઘરની રહે છે ન ઘાટની.

આ વાર્તા નાયક હરીશ અને તેની સતી સ્ત્રી નિર્મળાની આસપાસ ફરે છે .હરીશ પાવનાનો એક સારો જાણીતો વકીલ હતો . તે કેવળ વકીલ તરીકે નહીં પણ માનવતાની દ્રષ્ટિએ પણ સૌ કોઈ તેને માન આપતા. દેશની સર્વે શુભ પ્રવૃત્તિઓ સાથે તેને ઓછો વત્તો સંબંધ હતો. શહેરનું કોઈપણ કામ તેના વિના થતું નહીં.

તેના લગ્ન પિતા માતાની મંજૂરીથી થયાં. પિતાના મિત્ર ગણો કે તેમની ધર્મ સંસ્કારની વાતોથી આકર્ષાયને તેમની જ પુત્રી નિર્મળા સાથે પિતાએ કોલ આપી દીધો . તેઓ પણ સબજજ હતા .અનુભવી હતાં તેમ તેમનું માનવું હતું .હરીશની ઈચ્છા પણ ઔપચારિક રીતે પૂછવામાં આવી.બધું જ નક્કી છે પછી હરીશ કાંઈ જ ન વિચારી શક્યો.પિતા સ્વર્ગ ,પિતા ધર્મ ,પિતા હી પરમ તપઃ વગેરે વિચારી શાંત થઈ ગયો.
કન્યાના પિતા પણ પાત્ર જોઈ ખુશ થઈ ગયા. હરીશના પિતા રાયબહાદુરે ભાવિ વેવાઈ મૈત્ર મહાશયનો પરિચય હિંદુ ધર્મ પરની નિષ્ઠાનો પરિચય આપતાં કહ્યું ,”અંગ્રેજી ભણતરનાં અંનત દોષોનું વર્ણન કરી લગભગ એવો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો કે પોતાને હજાર રૂપિયાના માસિક પગારની નોકરી આપ્યા સિવાય અંગ્રેજમાં બીજો કશો ગુણ ન હતો.”
મિત્રો તે જમાનામાં શરદબાબુએ આ કટાક્ષ કર્યો છે લખ્યું છે કે આજકાલ વખત એવો આવી ગયો છે કે છોકરાઓને અંગ્રેજી ભણાવ્યા વગર ચાલતું નથી,પરંતુ જે મુર્ખ આ મલેચ્છ વિદ્યા અને મલેચ્છ સભ્યતા હિન્દુઓનાં અંતઃપુરમાં છોકરીઓની અંદર પણ દાખલ કરી દે છે તેનો આ લોક પણ બગડે છે અને પરલોક પણ બગડે છે.આ લાવણ્યા તરફ કટાક્ષ હતો તે મિત્રો સમજી ગયાં હતાં.
યથા સમયે હરીશને નિર્મળાનાં લગ્ન લેવાયા, વિદાય વેળા મૈત્ર પત્નીએ એટલે કે નિર્મળાની સતી સાધ્વી માતા ઠાકુરાણીએ વધૂ જીવનનું સૂક્ષ્મ રહસ્ય
પુત્રીનાં કાનમાં સીંચ્યું ,’મા, પુરુષ આદમીને આંખ આગળ જો ના રાખ્યો તો ગયો સમજવો ,ઘર ચલાવતા બધું જ ભૂલજે પણ આ શબ્દો ન ભૂલતી’
આ તેનો પોતાનાં પતિ તરફથી અનુભવ હતો. આજે પણ તે સ્ત્રી પોતાનો પતિ ચિતામાં નહિ પોઢે ત્યાં સુધી તે નિશ્ચિત થઇ શકવાની નહોતી એટલે કે કેટલો મોટો અવિશ્વાસ !
નિર્મળા આ શીખ લઈ સાસરે આવી સાથે એક મંત્ર પણ જો “હું સતીમાની સતી પુત્રી હોઉં તો” આજે તે બંનેનાં લગ્નને વીસવર્ષનાં વહાણા વિતી ગયાં ,હરીશ જુનિયર વકીલમાંથી સિનિયર બની ગયો એટલે કે યૌવન વટાવી તે પ્રૌઢત્વ તરફ વળી ગયો ,પરંતુ નિર્મળા હજી તેની માનો આપેલો મંત્ર ભૂલી નહોતી.
આ મંત્ર અને અવિશ્વાસે હરીશનું જીવવાનું હરામ થઈ ગયું હતું .એકવાર શીતળા નીકળવાથી હરીશ ખૂબ જ ગંભીર માંદગીમાં પટકાયો હતો અને નિર્મળા અન્નજળ લીધા વગર શીતળા માતાનાં મંદિરે જઈ બેઠી હતી એ નિશ્ચયે કે હરીશ સાજો થઇ પાછો ન વળે ત્યાં સુધી તે ઘરે પગ નહીં મૂકે .આખા શહેરમાં તેનાં સતીત્વની વાતો થઈ. જે મિત્રો મશ્કરી કરતા તે હરીશ આગળ તેની પત્નીનાં વખાણ કરવા લાગ્યાં .હરીશને આ બનાવ પછી નિર્મળા માટે માન થયું તેથી તેને કાંઈ ન કહેતો.
હરીશની યુવાનીમાં લાવણ્યા નામની યુવતીએ તેનું મન જીતેલું ,કદાચ તેનાં ફળસ્વરૂપ પણ તેને આ લગ્ન કરવાં પડ્યાં હતા.લાવણ્યા બ્રહ્મોસમાજી હતી.વાર્તાની શરૂઆત લાવણ્યા શિક્ષણ અધિકારી તરીકે આવવાની છે એ જાણ્યા પછી સતી નિર્મળાએ પતિ પર કટાક્ષ કર્યા હતાં. નિર્મળાની શંકા બિનજરૂરી હતી,પણ હરીશને ક્રોધિત કરી ગઈ હતી. આમ જ નિર્મળા તેને કોઈ પણ સ્ત્રી સાથે સાંખી શકતી નહીં. તે પોતાના સતીત્વનાં રૂપ ને જ્યાં ને ત્યાં ખડો કરી હરીશને ભોટો પાડી દેતી. જે વિધવા સ્ત્રીનો કેસ લીધાં પછી તેને ભરચક ઓફિસમાં પેલી વિધવાસ્ત્રી પર અને હરીશ પર લાંછન લગાડતા પણ શરમાઈ નહોતી. હરીશ લજ્જા, ઘૃણા અને ક્રોધને લીધે કોર્ટમાં પણ જઇ શકયો નહોતો. અંધારું કરી રૂમમાં ભરાઈ રહ્યો હતો ,છતાં એ સ્ત્રીએ એ રાત્રે રૂપાની વાટકીમાં તેને પાણી મોકલ્યું તેના જમણા પગના અંગૂઠાને ઝબોળી આપવો પડ્યો કારણ સતી નિર્મળા તે જળ પીધાં વીના અન્ન ગ્રહણ ન કરતી.
મિત્રો ,કેવો વિરોધાભાસ અહીં શરદબાબુએ આલેખ્યો છે .પતિ બિચારો વિચારી રહ્યો કે આનો અંત ક્યારે આવશે ?તેની સતી સ્ત્રીનાં એકનિષ્ઠ પતિ પ્રેમ અતિ અસહ્ય નાગપાસમાંથી મુક્તિ પામવાનો એક રસ્તો તેને દેખાતો નહોતો.
અંત તરફ આવતા લાવણ્યાનાં આવ્યા બાદ હરીશ નું જીવવાનું હરામ થવા લાગ્યું .વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો ,શંકા ને ઉલટ તપાસ આખરે હારી પત્નીથી જુઠ્ઠું બોલવા માંડ્યો. એક દિવસે પત્ની પણ પતિવ્રતાપણું દુનિયાને દેખાડવા કે હરીશને દુનિયા સામે ન જોવા પણું રાખવા અફીણનું સેવન કરી જ દીધું. વૈદ ડોકટરોના ઉપચાર તે સ્ત્રી બચી ગઈ ,પણ હરીશ પર લાંછન લાગી ગયું, ઠેરઠેર મિત્રો,સમાજ , ક્લબ અને શહેર તે બદનામ થઈ ગયો. એક સમજનારી બેન હતી ઉમા ,તેણે ઉપાય બતાવ્યો દાદા તમે ફરી પરણી જાવ . બેનનાં આ પ્રસ્તાવને સમજાવી પટાવી ઠુકરાવી દીધો ,પણ હાર સ્વીકારી લીધી ,આનો કોઇ રસ્તો નથી ,આમાં જ આનંદમાં રહીને જીવન દુઃખમાં જ વિતાવી દેવું પડશે.

અંધારામાં બેઠેલા હરીશના કાને ભિખારીઓનાં ટોળા એ ગાયેલું કીર્તન દુતીનો વિલાપ પહોંચ્યો .દુતી મથુરા આવી વ્રજનાથની હૃદયહીન નિષ્ઠુરતાથી દુઃખી થઈને ફરિયાદ કરી રહી છે. કોણ જાણે કેમ પણ મનમાં જ વ્રજનાથની તરફેણ કરી દલીલ વ્યક્ત કરતા તે બોલવા લાગ્યો,”હે દુતી સ્ત્રીનો એકનિષ્ઠ પ્રેમ બહુ સરસ વસ્તુ છે. જગતમાં તેની તોલે આવે તેવું કોઈ નથી. વ્રજનાથ શાથી બીને નાસી ગયો?શાથી સો વર્ષ વીતવા આવ્યાં છતાં પાછો ન ફર્યો ?કારણ મને ખબર છે કંસટંસની વાત જુદી છે ખરી વાત તો શ્રી રાધા નો એકનિષ્ઠ પ્રેમ છે! પાછા નિશ્વાસ નાખી બોલ્યો,”ત્યારે તો ખૂબ જ સગવડ હતી મથુરામાં છુપાઈ રહેવું ચાલતું પણ આ વખતે બહુ અઘરું છે ના મળે નાસી છૂટવાની જગા ન મળે મોં બતાવવાનું સ્થળ !હવે ભક્ત ભોગી વ્રજનાથ દયા કરી સેવક ને જલ્દી ચરણમાં સ્થાન આપે તો હાશ થાય!

મિત્રો હરીશની મનોદશા જુઓ કેટલી વિટંબણા ભરી !એક સ્ત્રી સતીત્વ ટકાવી રાખવા જે વ્યક્તિ ઉપર આરોપો મઢી રહી હતી તે તો તેનો જ પડછાયો હતો! એની પર જ અવિશ્વાસ !એનું જીવવાનું હરામ ! કયો ધર્મ સાચવી રહી હતી તે ?ખરેખર શરદબાબુની આ કૃતિમાં સ્ત્રીનું આ પાત્ર કંઈક કેટલાય પ્રશ્નો ઉઠાવે છે મારા મનમાં ! વિશ્વાસની રેશમ ડોરે બંધાતા પતિ-પત્નીનાં આ પવિત્ર સંબંધને આજથી વર્ષો પહેલાં આપણી સમક્ષ મૂકનાર આ લેખકને બે પત્નીઓ હતી. કહેવાય છે તેમને પણ દાંપત્યજીવનમાં સુખ પ્રાપ્ત નોહતું થયું .

આજે પણ આવા જોડા અનેક જોવા મળે છે , ચૂપચાપ જીવનમાં સમજોતા જેવું કંઈક કરી જીવતાં હોય છે .ચિતામાં જાય ત્યાં સુધી નીભાવતાં હોય છે .આમ સમાજ ગઠબંધનોમાં વિટળાયેલો રહે છે.

ચાલો મિત્રો આવતા અંકે ફરી મળીશું.શરદચંદ્રની નવી કથા વાર્તા અને આસ્વાદ લઈને.

અસ્તું,
જયશ્રી પટેલ
૨૨/૫/૨૨

વિસ્તૃતિ…૧૬ જયશ્રી પટેલ,

‘અરક્ષણીયા’એ શરદબાબુની એક લધુ નવલકથા છે. શરદબાબુની આ નવલકથાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ શ્રી રમણલાલ સોનીએ કર્યો છે.જેનો અર્થ થાય છે જેનું રક્ષણ જ ન કરી શકાય.
આ વાર્તા નિર્ધન પ્રિયનાથ ને દુર્ગામણિની પુત્રી જ્ઞાનદાની આસપાસ ફરે છે. અરક્ષણીયા જ્ઞાનદા બાર તેર વર્ષની અને કાળા વાનની હતી. વાર્તાનાં આંરભમાં તેના મા-બાપ માટે કેટલી અભાગી છે એ શરદબાબુએ આપણને દર્શાવ્યું છે. તેઓને કન્યા છે પોતાનાં પેટે એનું ભયંકર દુઃખ દર્શાવ્યું છે. તેણીની હયાતીમાં જ તેને માટે બોલાતા આ શબ્દો તેણીનાં હૃદયનાં તેમજ લાગણીનાં હજારો ટુકડાં થતાં બાળપણથી તે જુએ છે.
પાડોશીનો દીકરો અતુલ મહાપ્રસાદ આપવાં આવ્યો તે સમયે તે જ્ઞાનદાને જોતાં ને પાન લેવા જાય છે ત્યારની વાતચીત લાગે છે તેણીને તે ચાહી રહ્યો છે. મા તરફથી લાવેલી ચૂડીઓની ભેટ તેને આપતો હતો તે જ ક્ષણે તેણીનાં અંજલીબદ્ધ હાથ ધ્રુજી ગયાં હતાં.
વાર્તા આગળ વધતાં જ્ઞાનદાની નાની ઉંમરમાં જ પિતા પ્રિયનાથનો સાયો માથા પરથી ઊઠી ગયો, ત્યારે અતુલે તેમનાં મૃત્યું સમયે કહ્યું હતું કે આજથી જ્ઞાનદાનો ભાર તે માથે લેશે અને તે સાંભળ્યાં છતાં જ્ઞાનદાને બે સારા શબ્દ કહ્યાં વિના જ આંખો મિંચી દીધી.
અહીં નિર્ધન વિધવાની વિવાહ યોગ્ય પુત્રી બંગાળમાં પૂરો સમાજ કેવી ઘૃણાની નજરે જુએ છે એનું કથન આખી વાર્તામાં થયું છે. એ એટલું તો કરૂણ અને હૃદયદ્રાવક છે કે વાચકની વાંચતા વાંચતા આંખો વરસવા મંડે છે. કહેવાય છે સ્ત્રી સહનશીલતાની મૂર્તિ છે.સત્ય તો એ છે કે સહન કરતાં કરતાં તો એ પાષાણની મૂર્તિ બની જાય છે, પછી જ તેઓ પોતાનાં આ સ્ત્રી અવતારને અભાગિયો માની લેતી હોય છે.આ વાર્તામાં જ્ઞાનદાની સહનશીલતા અને તેનો કાતર પોકાર છે જેમાં નરી વાસ્તવિકતા દર્શાવી છે .એ જ અસંખ્ય કુલીન ઘરની કન્યાઓની અગણિત વેદનાઓનું પ્રતિક સમ દર્શાવ્યું છે લેખકે.
મા દીકરીને ઘરનાં ધણીનાં મૃત્યુબાદ સમાજનું મામાને ત્યાં ધકેલવું ને મેલેરિયા ગ્રસ્ત વિસ્તારમાં બન્ને મા દીકરીનું મેલેરિયાનો ભોગ બનવું, મામાનો ત્રાસ સહેવો
તેમાં માનસિક રૂપે હતાશ થઈ જવું હૃદય હચમચાવી નાંખે છે.બળેલા લાકડાં જેવી તુલના ને નામ પામી સાથે કુરૂપતાનાં ભોગ બની પિતાનાં ઘરમાં પાછા ફરવું એ વર્ણન વાંચક વર્ગ માટે થોડું અરેરાટી ભર્યું છે.પિતાના ઘરમાં પાછા ફર્યા પછી મોટી નાની વહુ દ્વારા માતાને અપાતો માનસિક ત્રાસ ઉપરથી અતુલ દ્વારા ઉપેક્ષિત થવું સહી લેતા જ્ઞાનદા વિચારે છે ધરતી ફાટી કેમ નથી જતી?
મા દુર્ગામણિને જેઠાણી દેરાણી બન્ને હતી.જેઠાણી સુવર્ણમંજરી પોતે સંતાન વિહોણી ને વિધવા હતી.છતાંય આ વિધવા સ્ત્રી અને દીકરીનું જીવન જીવવાનું હરામ કરી ચૂકી હતી.અતુલની સગપણે માસી હતી.આ વાર્તાનું મોટું ખલપાત્ર હતી. સત્ય તો એ છે કે વાર્તાનાં ખલપાત્ર કરતાં પણ ખરેખરો ખલપાત્ર તો આ બહુરૂપીયો સમાજ છે.
એની સામે દુર્ગાની ભાભી અને જ્ઞાનદાની મામી ભામિનીનું પાત્ર ભુલાય તેમ નથી.મામો કંશ બન્યો ત્યારે પોતાની ભાણી માટે ઉપરથી કઠોર દેખાતી એ સ્ત્રી હૃદયની ઋુજુતાનાં સુંદર દર્શન કરાવે છે. આ જ શરદબાબુની ખૂબી છે સ્ત્રીપાત્રોને તે એટલાં સુંદર રીતે ચિત્રિત કરે છે કે એકબાજું વાંચક ઘૃણાં કરે તો બીજીબાજું તે પાત્રને તે વિસરી શકતો નથી.અહીં ભામિની સ્પષ્ટવાદિતા, સ્વાભિમાની ને છે તેથી પોતાના પતિને ઠપકારી ચુપ કરી દે છે.
અતુલના લગ્ન તેની સુવર્ણામાસી પોતાના દિયરની દીકરી માધુરી સાથે નક્કી કરી દે છે. તે રૂપવતી અને ભણેલી ગણેલી છે ને મામાને ત્યાં ઉછરી છે.અતુલ પણ જ્ઞાનદા સાથેના સંબંધ કે પછી તેણીનાં પિતાને આપેલાં વચનને વિસરી જ્ઞાનદાનો ઉપહાસ કરી લે છે.ત્યારે ખૂબ જ ક્ષોભ પામી દુર્ગામણિ તેને કડવા વચન કહે છે. અતુલને માધુરીની મા પણ સમજાવે છે કે જે માણસ હીરો છોડી કાચ સ્વીકારે છે , તેને પાછળથી પસ્તાવું પડે છે.
દુર્ગામણિ દીકરીનું દુઃખ સાથે લઈ મરે છે. અનેક પ્રયત્ન છતાં તે કદરૂપી દીકરીને વિદાય નથી કરી શકતી. તેને અગ્નિદાહ દેવાનો હક જ્ઞાનદા ગુમાવી દે છે. લાડમાં મા તેણીને ગની બોલાવતી. સ્મશાને વિદાય કરવા તેણી જાય છે ફળિયાનાં પુરુષોની પાછળ તે એકલી જ જઈ નદીનાં તટ પર છેલ્લી કગાર પર જઈ બેસે છે.અતુલ તેને જોતો રહે છે વિચારે છે કે પોતે મરણ પથારીએ હતો ત્યારે તેને મોતનાં મોઢામાંથી નવું જીવન આપનારી તો એ જ શ્યામલી જ્ઞાનદા જ હતી ને! બધાં સ્મશાનેથી પાછા વળી રહ્યાં હતાં ત્યારે સ્મશાન ઘાટ પર પડેલી બે જોડ ભાંગેલી બંગડીઓના ચમકતા કાચનાં ટૂકડાંઓ પર તેની નજર પડે છે ને તે સ્તબ્ધ થઈ જાય છે.
એ બંગડીઓ બહુ તુચ્છ છતાં જ્ઞાનદા માટે મહામૂલ્યવાન અલંકારો હતાં. સેંકડો લાંછનાઓ ને હજારો ધિક્કાર સહેવા છતાં તેની માયા જ્ઞાનદા છોડી શકી નહોતી.તે તેણે આજે પોતાના હાથે જ તોડી નાંખી હતી ! આજે તેની કિંમત તેને મન કાંચનાં ભાંગેલા ટૂંકડા સમ હતી.
મિત્રો, અહીં વાર્તા મોટો વળાંક લે છે.અતુલને મન આ તુચ્છ કાંચના ટૂંકડા મૂલ્યવાન બની ગયાં હતાં.તે જ્ઞાનદા પાસે ગયો, તેણી તેને શોકાતુર નજરે જોતી રહી.
અતુલે સ્મશાનેથી આણેલા કાંચના ટૂંકડા બતાવી કહ્યું કે તેં ભાંગીને ફેંકી દીધાં હતાં તે હું પાછા ઉઠાવી લાવ્યો છું.

આટલી લાંછના છતાં જ્ઞાનદા તેને મૃદુ સ્વરે પૂછે છે,”કેમ?”
માસીમાની આગમાંથી જે મેળવ્યું ને કાચની તૂટેલી બંગડીઓએ જે જોડ્યું તે હતું બન્નેના હૃદયનું જોડાવું. અતુલ ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડી પડ્યો.એ જ ક્ષણે બન્યું અતુલે કરેલી ભૂલોનું પ્રાયશ્ચિત અને કૃષ રંગેરૂપે થયેલી કુરૂપ જ્ઞાનદાની સહૃદયતાનું સ્નેહમિલન.
અંત આખી વાર્તાના નિચોડ સમો સુખાકારી સુંદરવાર્તા. મારા હૃદયની સૌથી નજીક વારંવાર વળી વળીને મારો હાથ આ જ વાર્તા તરફ વળે કારણ જાણો છો મિત્રો ,ગરમીની ઋતુમાં સુકાયેલું ઘાસ કે તૃણ વરસાદના એક જ છંટકાવથી ફરી હરિયાળું બની જાય છે ને તેમ જ નિર્જીવ બની ગયેલી એ આશા કોઈવાર અંકુરિત બની જાય છે તેવો ભાસ કરાવે છે આ વાર્તા મને.
આ છે આ વાર્તાનો સાર ને આસ્વાદ આ “અરક્ષણીયા” લઘુનવલકથાનો.
મિત્રો, આવતા અંકે ફરી નવી વાર્તા સાથે મળીએ

શરદબાબુની ઉત્કૃષ્ટ નવલકથાઓ માણીએ.
અસ્તુ.
જયશ્રી. પટેલ.
૨૧/૫/૨૨

સંસ્પર્શ -16 જિગીષા દીલીપ

મિત્રો, 

૮ મી મેં એ મારાં અને આપણાં સૌનાં વ્હાલા ધ્રુવદાદાનો જન્મદિવસ હતો. તો ચાલો સૌ પ્રથમ તો આજની સંસ્પર્શ શ્રેણીમાં ધ્રુવદાદાને વંદન અને વ્હાલ સાથે જન્મદિવસની શુભેચ્છાઓ પાઠવીએ.૮મી મેં અને ૧૯૪૭નાં રોજ ભાવનગરનાં નીંગાળા ગામમાં માતા હરિવ્રતાબહેન અને પિતા પ્રબોધરાયનાં ત્યાં જન્મેલા ધ્રુવ ભટ્ટ જીવનનાં ૭૫ વર્ષ ખૂબ સુંદર રીતે જીવ્યા.પ્રેરણાદાયી જીવન જીવી તેમનાં સ્વાનુભવો અને સ્વાનુભૂતિને અલગ રીતે જ પુસ્તકોમાં કંડારી દાદાએ આપણને નવી જીવનદ્રષ્ટિ આપી.દાદા જ્યારે ૭૬માં વર્ષમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તેમનાં સ્વસ્થ અને આનંદમય શેષ જીવનની પ્રભુને પ્રાર્થના કરીએ.

ચાલો, આજે એમની જીવનયાત્રાની મધુર વાતો વાગોળી તેમાંથી આપણે પણ કંઈ શીખીએ.

ધ્રુવદાદાનાં પિતાની સરકારી નોકરીમાં બદલી થવાને કારણે તેઓ અગિયારમાં ધોરણમાં આવ્યાં ત્યાં સુધીમાં ૧૧ ગામ ફર્યા. જુદાં જુદાં ગામનાં પાણી પીને ,જાતભાતનાં લોકોને મળી,જાફરાબાદનો દરિયો ,ગામની નદી,ખેતરો ,ઝાડવાં અને કુદરતને પ્રેમ કરી તે સંવેદનોને તેમણે સમર્થ સર્જક બની કલમમાં કંડાર્યા. 

તેમની ઊંધું વિચારવાની રીતે અને નાનામાં નાના માણસો અને બાળક સાથે બાળક જેવા સહજ અને નિર્દોષ બનવાની તેમની રીતે તેમને બધાં સાહિત્યકારોથી સાવ નોખું જ સર્જન કરનાર લેખક,નવલકથાકાર અને અનોખા ગીતનાં રચયિતા બનાવ્યા.તેમના દરેક સર્જનમાં તમને અનુભૂતિનું ઊંડાણ,માનવીની સંવેદનાનું કંઈક જુદીજ રીતે અનુભવેલ સંવેદન,કશુંજ સીધેસીધું ન કહેવાયા છતાં ,પાત્રોનાં સંવાદોમાંથી નીતરતાં જીવન જીવવાનાં સાચાં મૂલ્યો અને સચ્ચાઈની અદ્ભૂત વાતો જોવા મળે છે..નદી,દરિયો,જંગલ,ઝાડ,પહાડ,પર્વત,વાદળ કે વરસાદ સાથે વાત કરી આપણને પણ કુદરતની લગોલગ પહોંચાડવાની તેમનાં મૌન શબ્દોની તાકાત તેમનાં દરેક સર્જનમાં નીતરે છે. તેમનાં શબ્દોની તાકાત,તેમની સહજ ,સરળ ભાષા કે બોલી ,તમને અનોખી સંવેદનામાં નવડાવી તેને અઢળક પ્રેમ કરતાં કરી દે છે.અકૂપારનું ગીરનું જંગલ હોય,સમુદ્રાન્તિકેનો દરિયો હોય,તત્વમસિની રેવા હોય,તિમિરપંથીનાં અડોડિયા કે ડફેર લોકો હોય કે અતરાપીનાં સારમેય જેવા કૂતરા હોય તમે ધ્રુવદાદાનાં પુસ્તક વાંચી તમે પણ તેને પ્રેમ કરતાં થઈ જાઓ.

તેમનાં સહચારિણી દિવ્યાબહેનનો સાથ એટલો પ્રેમાળ અને હૂંફાળો કે “દરેક સફળ પુરુષ પાછળ એક સ્ત્રીનો હાથ હોય છે “તે વાક્યને તેઓ શબ્દસ: પૂરવાર કરે છે.જીવનની દરેક મુશ્કેલીમાં અને દાદાની દરેક વાતમાં કે ઘટનામાં -ભલેને તે નોકરી છોડવાની વાત હોય ,નિવૃત્તિ લેવાની વાત હોય કે બાળકોને દરિયે પ્રવાસ કરવા લઈ જવાનાં હોય ,દિવ્યાબહેન ધ્રુવદાદાની લગોલગ હસ્તે મોંએ હાથ ફેલાવી ઊભા જ હોય .સ્ત્રી પાત્રોનાં સપોર્ટથી જ આ દુનિયા દોડી રહી છે એવું કદાચ દિવ્યાબહેનના સાથને લીધે જ દાદાને લાગ્યું હશે કારણકે તેમની નવલકથાનાં બધાંજ સ્ત્રી પાત્રો ખૂબ બાહોશ,ચપળ અને ઉજ્જવલ અને દિલનાં સાફ તેમજ અલગ તરી આવે તેવાં મજબૂત છે. તે અકૂપારની સાંસાઈ,અગ્નિકન્યાની દ્રૌપદી,સમુદ્રાન્તિકેની અવલ હોય.

ધ્રુવદાદા નાના હતાં ત્યારે તેમને ભણવાનું બહુ ગમતું નહીં,એટલે કોલેજનાં પહેલા વર્ષ પછી તેમણે ભણવાનું છોડી દીધું. ભણવાનું ભલે છોડી દીધું પણ એમની અંદર પોતાની જાત પરનો આત્મવિશ્વાસ,ભીતરમાં ભરેલી સચ્ચાઈ,નાનામાં નાની વ્યક્તિને પ્રેમ કરવાની વૃત્તિએ તેમને ઉત્તમ સર્જક અને અદના માનવ તરીકે ઉજાગર કર્યા. 

ધ્રુવદાદાએ નક્કી કર્યું હતું કે ૫૦ વર્ષ પછી નોકરી છોડી દેવી અને બાળકો માટે ભણવાનું ન હોય અને છતાં તેમનો કુદરતી રીતે વિકાસ થાય તેવી સ્કુલ કરવી હતી.તેમના મિત્ર કાન્તીભાઈએ દાદાને નવી સ્કૂલ કરવાને બદલે ,તેમની પિંડવળની સ્કૂલનાં બાળકોને જ એવી પ્રવૃત્તિ કરાવવાનું કહ્યું. દાદા જ્યારે સ્કુલમાં ગયા તો નાના ,સાત આઠ વર્ષનાં બાળકો પ્રાર્થના કરી રહ્યાં હતાં,

“મારાં પાપ ભર્યા છે એવા હું ભૂલ્યો કરવી સેવા” તો દાદાને તરત વિચાર આવ્યો કે આટલાં નાનાં છોકરાઓએ શું પાપ કર્યા છે ? અને એ લોકો જ ભગવાનનાં સ્વરૂપ છે ,તો એમને શું ભગવાનની સેવા કરવાની અને એમણે બાળકોને કહ્યું કે આજથી આપણે આવી પ્રાર્થના નથી કરવી અને આપણે કંઈક રમત રમવાનું અને કવિતાઓ અને ગીતો ગાવાનું શરુ કરીએ.

ધ્રુવદાદાએ એક એક બાળકને ઊભા કરી ,તે બાળકે પોતાને ગમે તે પાત્ર બની તેની એક્ટીંગ કરવાનું કહ્યું. કોઈ બાળક રીંગણ બન્યું તો કોઈ મરચું અને આમ દરેક બાળકે પોતે જે બન્યો હોય તેની એક્ટીંગ કરી થોડો પરિચય આપવા ઊભું થતું.આમ બાળકની કલ્પનાશક્તિ અને બધાં વચ્ચે ઊભા રહી બોલવાથી બાળકનો આત્મવિશ્વાસ પણ વધે તેવું દાદા વિચારતાં. બધાં છોકરાઓનો વારો પતી ગયો એટલે બાળકો કહે ,”દાદા હવે તમારો વારો.”બાળકોએ કહ્યું ,”દાદા હવે તમે શું બનશો? દાદા તમે વાદળ બની જાઓ.”અને દાદા વાદળ બની ગયાં અને તે જ સમયે લય સાથે જે ગીત પ્રગટ્યું તે….

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈ આપણા વિશે

આપણામાં કોઈ હળ જોડે કે કોઈ બે જણા જાય ભીંજાતા ખેતરો ભણી જાય ભીંજાતા વાવણા મિષે

આપણે તો આકાશ ભરીને આવવું અને છટકી જાવું એવડું વનેવન 

નાગડા ના’તા છોકરાંને જોઈ થાય તો આખા ગામને એની જેમ ના’વાનું મન

હોય એવું તો થાય ગણીને આપણે તો બસ વરસી જાવું ગામને માથે સીમને માથે, ઉગમણે આથમણી દિશે 

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈ આપણા વિશે

સાવ ધોળાં કે સાવ કાળાં જેમ ચાહીએ એવા ફૂલ ગુલાબી રંગની રેલમછેલ

આપણી મોજે આપણાં ચિત્તર કાઢીએ એવું આયખું મળે દેહની તૂટે જેલ

આપણે તો બસ આપણામાંથી નીકળી જાવું ઝરમરને કોઈ અજાણી ઝાકળ-ઘેલી પાંદડી વિશે

ચાલને વાદળ થઈએ અને જોઈએ કે ક્યાંક થાય છે ધોધમધોધ જેવું કંઈઆપણા વિશે

આમ ધ્રુવદાદાને તો વાદળ બની પેલા પરમનાં પ્રેમનાં ધોધમાં ન્હાવું છે. પ્રેમનાં એ ચિરંતન વહેતા ધોધમાં નાનકડાં બાળકની જેમ નાગડા ઊભા રહી,સંસારનાં વેરઝેર,ઈર્ષા ,દંભનાં વસ્ત્રો ઊતારી મનભરી ન્હાવું છે.દેહની જેલ તોડી , ફૂલ ગુલાબી રંગોની રેલમછેલ કરી,મોજનાં ચિત્રો દોરવા છે.ચાલો ,આપણે પણ ધ્રુવદાદા સાથે જોડાઈ આપણાંપણાંમાંથી નીકળી ,અહંકારનાં આંચળાને દૂર કરી ,વાદળ બની પ્રેમનાં ધોધમાં બાળક બની ન્હાવા જઈએ.જન્મદિવસ નિમિત્તે દાદાને ચરણસ્પર્શ સાથે અઢળક શુભેચ્છાઓ.

જિગીષા દિલીપ

૧૧મી મેં ૨૦૨૨

વિસ્તૃતિ ..૧૫જયશ્રી પટેલ

.
દરેક દેશમાં થોડા માણસો એવા હોય છે જેમની જાત જુદી હોય છે દેશની માટી એ લોકોનાં શરીરનું માંસ હોય છે અને પાણી એ લોકોની નસોનું લોહી હોય છે. એવા જ માણસને કોઈ સત્યયુગમાં જનની જન્મભૂમિ શબ્દ શોધી કાઢ્યો હશે .આ વાક્ય આ નવલકથાનું કે શરદવાણીનું એક ઉત્તમ વાક્ય ગણી શકાય .જે એક માતાને તેનો મોટો દીકરો કહે છે .

પથેર દાબિ આ નવલકથાનો ગુજરાતી અનુવાદ શ્રી રમણલાલ સોનીએ કર્યો છે .શરદબાબુની આ નવલકથાનું શરદસાહિત્યમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન છે .
આ નવલકથામાં માનવજીવનના રસમય ભાવવેગોની સાથે રાજનૈતિક વિપ્લવની ભારે કુશળતાપૂર્વક ગૂંથણી કરી છે.વાર્તાની પાશ્ચાદભૂ ચોક્કસ પણે રાજનૈતિક છે. ક્યાંકને ક્યાંક દરેક સ્થળે રાજનૈતિક ચર્ચા વાચકને આમાં મળે છે ભારત હોય કે બર્મા દરેક સ્થળે અંગ્રેજી અને ગોરાની વાતો ને તેમનું વર્તન અહીં ચિત્રિત થયું છે . વાર્તાનાયક અપૂર્વ અને ભારત છોડી રંગૂન મોકલ્યો છે લેખકે ,ત્યાં પણ એ અનુભવે છે અને વિચારે છે કે માણસની ચામડીનો રંગ કંઈ તેના મનુષ્યત્વનો માપદંડ નથી .પરદેશ જઈ મદ્રાસી માનવી સાહેબ થઈ જાય અને તે જ બીજા ભારતીય ઉપર અત્યાચાર ગુજારે ત્યારે આપણને ઘૃણા જ ઉપજે.અપૂર્વના મા શુદ્ધ બ્રાહ્મણી હતાં, પણ તેના દીકરાઓને પતિ માંસ મચ્છી ખાય વટલાય ગયાં હતા અપૂર્વ તેમાંથી માતા પર જ ગયો હતો . છતાં જ્યારે બર્મા જવા ને સારી નોકરી સ્વીકારી તૈયાર થયો ત્યારે માની ચિંતા વધી ગઈ હતી .

અપૂર્વ અને શરૂઆતમાં આવા જ કંઈક અનુભવો થાય છે ખ્રિસ્તી યુવતી ભારતી સાથે મુલાકાત થાય છે પિતા મદ્રાસી માતા બંગાળી છે તેથી ભારતી થોડી સ્વતંત્ર વિચારો વાળી છે જાણે કે તે ભારત વર્ષના અંતર નો અવાજ વ્યક્ત કરે છે તેના દ્વારા જ શરદ વાણી ઉચ્ચારી છે જે વિકસતી જતી માનવતા પ્રત્યે પોતાની અખૂટ શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરે છે,” રક્તપાતનો જવાબ જો રક્તપાત તો તેનો પણ જવાબ રક્તપાત જ હોવાનો ને એમ એના પર જવાબ પાછો એ જ રક્તપાત ? આ પ્રશ્નનો આદિકાળથી છે તો શું માનવીની સભ્યતા આના કરતાં ચડિયાતો જવાબ કઈ પણ નહીં દઈ શકે મારામારી કાપાકાપી વગર શું માણસ માણસ કોઈ રીતે એક બીજાને પણ પડખોપડખ રહી શકતા નથી ?
બીજું પાત્ર સવ્યસાચીનું છે જે યુગોયુગ ચાલી આવતા ઘોર વિપ્લવનો અવાજ છે. તેને પકડવા બંગાળથી પોલીસ આવી પણ તે હાથ ના લાગતા નિરાશ થાય છે.એજ સવ્યસાચી જેવા પાત્રોને રચી નવલકથા નું વાતાવરણ થોડું ભારેખમ બનેલું લાગે છે ,પણ છતાંએ આખી વાર્તા સ્નેહ અને પ્રેમની સુગંધથી મધમધે છે વાર્તા ના બધાં જ પાત્રો વજ્ર જેવા કઠોર છે. સવ્યસાચી પણ એક તરફ ભારતને સ્વતંત્ર કરવાની પ્રતિજ્ઞા ને અમલમાં મૂકે છે અને બીજી તરફ પોતાની સહજ સ્વાભાવિક માનવ સુલભ રાગાત્મિકતા વૃત્તિઓને અભિવ્યક્ત કરે છે ક્રાંતિ અને શાંતિની આ અભિસાંધમાં વાર્તાની રસમયતા નમૂનેદાર બને છે.
અપૂર્વનું રંગૂનમાં કામ માટે જવું તેણે ભામોમાં કુદરતી સૌંદર્ય માણ્યું તેના મનને તે સૌંદર્યથી દૂર ન કરી શક્યો. એકવાર તો તેને વિચાર આવી જ ગયો કેવો અજબ સુંદર દેશ છે ! અહીં જેવો યુગ યુગાંતરથી રહેતા આવ્યા છે તેમના સૌભાગ્ય વિશે પણ વિચારવા લાગ્યો. અપૂર્વ બાળપણથી પોતાની માતા સિવાય સ્ત્રી ને માન આપી શક્યો નહોતો. સ્ત્રી-પુરુષના ભેદ સિવાય પ્રાણી માત્ર પર ખૂબ પ્રેમ રાખતા કોઈને પણ પીડિત કરતા તેને દુઃખ થતું આ તેના સ્વભાવની દુર્બળતા હતી .તેથી જ ભારતીને અપરાધી માનવા છતાં છેવટ સુધી તેને સજા કરી શક્યો નહોતો .
નવલકથામાં ઘણું જ રાજકારણ આવેલું છે તેથી અંતમાં દાક્તર સવ્યસાચીની વિદાય બતાવી છે અને અપૂર્વ અને બેચેની બતાવી છે. તે ક્ષણે તે દાક્તરને કહે છે કે “તમે મારો એક દિવસ જીવ બચાવ્યો છે એ વાત કદી નહિ ભૂલું .”
દાક્તર તેને કહે છે કે,”ખરેખર જેણે જીવ બચાવ્યો તેને તો યાદ પણ કરતા નથી”
અપૂર્વા તેનો ઉત્તર આપે છે ,”તેનું ઋણ તો હું જિંદગીભર નહીં ભૂલું .”
સંકટ સમયે મદદરૂપ થનારા સવ્યસાચીને બધાં મિત્રોએ નમસ્કાર કર્યા. અંતે અંધકારમાં બધું વિલુપ્ત થઈ ગયું. અપૂર્વે પણ બે હાથ કપાળે અડાડી પ્રણામ કર્યા. તેના મન પરથી ભાર હળવો થઈ ગયો. ભારતી પાષાણ મૂર્તિની જેમ જતાં રહેલા તે મહાન વ્યક્તિ ને જોતી રહી.
આમ બધાં પાત્રોની છણાવટ કરતા એ જ શરદબાબુની નવલકથા ક્રાંતિકારી વિચારો માટે અંગ્રેજી રાજ્ય અમલ દરમ્યાન જપ્ત કરવામાં આવી હતી અને ઘણાં વર્ષો સુધી જપ્ત રહી હતી. વાર્તાનાં સારરૂપ એક જ વાક્ય કેહવું છે,” મિત્રો કે દુર્બળતાનો ન્યાય અધિકાર પ્રબળતાનાં બળ આગળ હારી જવો ન જોઈએ એનું નામ જ સભ્યતા.”
મિત્રો,આવતા અંકે ફરી નવી વાર્તા સાથે મળીએ અને શરદબાબુની ઉત્કૃષ્ટ નવલકથાઓ માણીએ.

અસ્તુ.
જયશ્રી પટેલ

સંસ્પર્શ-૧૫ -જિગીષા દિલીપ

યાજ્ઞસેની,પાંચાલી,અગ્નિકન્યા,કૃષ્ણા….જેવા અનેક નામોથી આપણે જેને ઓળખીએ છીએ તે દ્રુપદની પુત્રી ,સાક્ષાત અગ્નિમાંથી પ્રગટેલી ,પાંચ પાંડવોની પત્ની ,ઈન્દ્રપ્રસ્થની સામ્રાજ્ઞી ,બુધ્ધિ અને સુંદરતામાં સર્વશ્રેષ્ઠ એવી દ્રૌપદીનાં નામ અને ગુણોથી કોણ અપરિચિત હોય? પરતું ધ્રુવદાદાએ તેમની અગ્નિકન્યા નવલકથામાં આપણને દ્રૌપદીનાં એક અણજાણ નામનો પરિચય કરાવ્યો છે તે છે મુક્તકેશા. મને આ નામની ખબર નહોતી ,મિત્રો તમે આ નામ જાણતાં હતાં? દ્રૌપદીના આ નામ સાથે દ્રૌપદીનાં જન્મથી લઈને તેનાં વિરગતિ સુધીનાં જીવનને ધ્રુવદાદાએ પોતાની રીતે કલ્પી,દ્રૌપદીનાં ચરિત્રનું નિર્માણ શા માટે થયું હશે ?તેનું સુંદર કલ્પન આ નવલકથામાં કરી દ્રૌપદીનાં સ્ત્રીપાત્રને એક નવીજ ઊંચાઈએ લઈ ગયા છે.

દ્રૌપદીનાં પાત્રને વર્ણવતાં મહાભારતની કથાનાં કેટલાંક અંશોનું વર્ણન પણ કર્યું છે. અનેક જીવનઉપયોગી સંવાદો દ્વારા જીવન સત્યોને રજૂ કરતાં નવલકથાને એક નવો આયામ આપ્યો છે. નવલકથાની શરુઆતમાં જ ઋષિ ઉપાયાજ અને દ્રુપદનાં સંવાદમાં જ્યારે દ્રુપદરાજા ઋષિને પુત્રકામેષ્ટિ યજ્ઞ કરાવવા માટે આમંત્રણ આપે છે ત્યારે ઋષિ ઉપાયાજ ખૂબ સરસ વાત કરે છે કે” સંતતિ અને સંપત્તિ વહાલાં ભલે લાગે. પરતું સુખનું નિર્માણ બંનેમાંથી એક પણ કરી શકે નહીં. સુખની શરુઆત ઇચ્છાની પૂર્ણાહુતિથી જ થાય છે.” 

આમ કહી ધ્રુવદાદાએ આપણને કેટલી મોટી વાત સમજવાનું કહ્યું છે કે સુખ કયાંયથી મળતું નથી. તમારી ઇચ્છાની પૂર્ણાહુતિ જે દિવસે થઈ જાય પછી સર્વત્ર સુખ જ છે.સૌ દુ:ખોનું મૂળ જ ઈચ્છાઓ છે.ઉપાયાજ ઋષિ યજ્ઞ કરાવવા માટે આવવાની દ્રુપદરાજાને ના પાડે છે અને કહે છે ,” યજ્ઞ તો જીવમાત્રનાં કલ્યાણ અર્થે કરાય. સ્વાર્થી હેતુ માટે રાજાઓ યજ્ઞ કરાવશે ત્યારે ધર્મ વિલીન થઈ જશે.” આમ કહી ધ્રવદાદાએ યજ્ઞ શા માટે થવા જોઈએ અને સ્વાર્થી હેતુથી થતાં યજ્ઞોથી ધર્મ વિલીન થાય છે એવો ગર્ભિત સંદેશ પણ આપી દીધો છે.

ધ્રુવદાદાનો આ એક વિચાર પણ મને ખૂબ ગમ્યો કે જે તેમણે શ્રીકૃષ્ણ અને દ્રૌપદીનાં સંવાદ થકી મૂક્યો છે. કૃષ્ણ દ્રૌપદીને કહે છે,” કેટલાક માનવીઓ ચોક્કસ કાર્ય માટે જન્મ લેતા હોય છે. તેમને અંગત લાગણીઓ અને ગમા અણગમાને અવગણીને પણ આનંદથી જીવવું પડે છે; અને દ્રૌપદી ,કદાચ તમે પણ એમાંના એક છો, જેમની આર્યાવર્તને અત્યારે ખૂબ જરૂર છે.”

આમ આ સંવાદ રચી દાદાએ દ્રૌપદીનું પાત્ર એક ખાસ હેતુ સર વ્યાસમુનિએ રચ્યું છે, અને એક સ્ત્રીનાં પાત્રનું વિશિષ્ટ હેતુ માટે સર્જન થયું છે તેમ સૂચવ્યું છે.દ્રૌપદીનાં પાત્ર દ્વારા જગતની દરેક સ્ત્રીને સમજાવવામાં આવ્યું છે કે જીવનમાં આવતાં અનેક કષ્ટો,યાતનાઓ,દુ:ખો સહન કરીને પણ સ્ત્રી સોનાની જેમ ચળકતી અને ચમકતી રહી બીજાની જિંદગીને,આભૂષણ બની ચમકાવી શકે છે ,ભલેને તેને માટે તેને અગ્નિમાં જલવું પડે.એટલે જ કૃષ્ણ પણ દ્રૌપદીને કહે છે,” તમે સ્ત્રી છો અને સમર્થ છો જ,કૃષ્ણ અને કૃષ્ણામાં તાત્વિક રીતે કોઈ ભેદ નથી. પ્રશ્ન માત્ર શ્રદ્ધાનો છે.”

આમ ધ્રુવદાદાએ તેમની અગ્નિકન્યા નવલકથામાં દ્રૌપદીનાં પાત્રને ખૂબ વિશિષ્ટ રીતે આલેખી ,હંમેશની જેમ સ્ત્રી પાત્રની મજબૂતાઈ દર્શાવી નારીનાં ગૌરવને બિરદાવ્યું છે. સાથે સાથે ધ્રુવદાદાએ વ્યાસમુનિનાં દ્રૌપદીને ઉદ્દેશીને કહેવાએલ સંવાદમાં ,દ્રૌપદીનાં પાત્રને શીરે કેટલી મોટી જવાબદારી છે તેનું પણ સરસ આલેખન કર્યું છે.વ્યાસ મુનિ દ્રૌપદીને કહે છે,” પાંચે પાંડવો એક તંતુએ બંધાઈ રહે તેમાં આર્યાવર્તની પ્રજાનું હિત અમે જોયું છે. પાંચે જણા જુદુંજુદું વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે અને પાંચે જણા અપ્રતિમ છે. એમને બાંધી રાખવાનું કામ આ જગતમાં ફક્ત બે જ જણ કરી શકે તેમ છે એક તારી સાસુ,જે હવે વૃધ્ધ થયાં છે અને બીજી પાંચાલી તું.તારા માથે ઘણો બોજો છે. પાંચેય પાંડવો સળગતા અંગારા જેવા છે. તે ક્યારેય બુઝાય નહીં એ તારે જોવાનું છે.ફક્ત તું જ એ કરી શકીશ.” 

દાદાએ દ્રૌપદીનાં પાત્રની જવાબદારી એક જ સંવાદમાં સમજાવી તેના પાત્રને અદ્ભૂત ગૌરવ

બક્ષ્યું છે.નવલકથાની આગળની વાત આવતા અંકે,પરતું આ સાથે યાદ આવેલ ધ્રુવગીત તો માણીએ…

કહે માર્ગ ક્યાં જઈશ પૂછ્યા વગર બસ અમે ફક્ત ચાલ્યે જશું જિંદગીભર

અહીં ઊગશે દશગણું એમ ઈચ્છયા વગર હેત વાવ્યે જશું જિંદગીભર

અમે જિંદગીના ખભે ટેકવીને ઘણી દર્દભીની પળો રોઈ લીધી 

પરતું પ્રતિક્ષણ પ્રતિજ્ઞા ધરી કે સમયને હસાવ્યા જશું જિંદગીભર

કરો કલ્પના કોઈ અધરાત લઈને અતિથિ તમારે ઘરે પણ પધારે

તમે દ્વાર ખોલી મૂઠીભર ધરો છો તો તે પર ચલાવ્યે જશું જિંદગીભર

ન રેશમ ખાદી ન ભગવું ન ધોળું ન કંથા સમું કંઈ સ્વીકારી શક્યો હું

મને વસ્ત્રમાં કોઈ ઓળખ જડી નહીં કે બેસીને રંગ્યે જશું જિંદગીભર

ભલે ને સનાતન નથી જિંદગી પણ અમારું સનાતનપણું છે સલામત

ફરી કોઈ જન્મે મળો’નું નિમંત્રણ હસીને સ્વીકાર્યે જશું જિંદગીભર

મને પર્વતોના શિખર પર મળે તું પછી તું મને સાવ સન્મુખ નિહાળે

ફરક બેઉનાં દર્શનોમાં હતો શું તે બન્ને વિચાર્યે જશું જિંદગીભર

કોઈપણ જાતની કોઈના તરફથી આશા કે અપેક્ષા વગર હસતાં હસતાં હેત વહેંચીને જિંદગી જીવવાની સુંદર વાત કરતું ધ્રુવગીત આપણને પણ અપેક્ષા ,ઈચ્છા વગર સૌને પ્રેમ કરતાં કરતાં જીવન જીવવાની શીખ આપી જાય છે.

જિગીષા દિલીપ

૪થી મેં ર૦૨૨