સંસ્પર્શ -૩૧

નાયમાત્મા પ્રવચનેન લભ્યો ન મેધયા ન બહુનાશ્રુતેન ।

યમેવૈષ વૃણુતે તેન લભ્ય તસ્યૈષ આત્મા વિવૃણુતે તનુ સ્વામ ।।

આત્મા પ્રવચનોથી નથી મળતો,મેધા(બુધ્ધિ) થી નથી મળતો

બહુશ્રવણ કરવાથી પણ મળતો નથી.

આત્મા પોતે જેનું વરણ કરે છે તેને જ તે પ્રાપ્ત થાય છે.

(કઠોપનિષદ)

ધ્રુવ ગીત

એમ અમે અચરજને મારગ સાવ અચાનક વહેતા થઈ ગ્યા,

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા.

એવા સમતળનાં રહેનારા અમે એકલે પંડે,

રિક્ત છલકતા અંધકારના સદા અખંડિત ખંડે

હવે અચાનક ઊર્ધ્વ અધોના પટમાં આવી રહેતા થઈ ગ્યા.

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા

નામ ન’તુ કોઈ ઠામ વગરના હતા અમે હંમેશ,

તમે ગણ્યું જે અંતરીક્ષ તે હતો અમારો વેશ.

અવ ઓચિંતા અમે અમારું નામ જગતને કહેતાં થઈ ગ્યા,

એમ અમે અચરજને મારગ સાવ અચાનક વહેતા થઈ ગ્યા.

ઉપનિષદનાં રહસ્ય ખોલતું અને ધ્રુવદાદાનાં ગહન આધ્યાત્મિક અવલોકનનો ઉઘાડ કરતું આ ગીત એક નવા જ વિચારને આપણાં દ્રષ્ટિપટલ પર લઈ આવે છે.કઠોપનિષદની વાત રજૂ કરતા દાદા કહે છે કે આપણે આ પૃથ્વી પર જન્મ લીધો એ એક મોટી અચરજની વાત છે.કઠોપનિષદનાં શ્લોક પ્રમાણે આત્માએ આપણા શરીરની પસંદગી કરી અને આત્મા અને શરીર એક થઈ ગયા.એટલે દાદાએ ગાયું- ‘ હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગયા’ આ અચરજ કેટલું મોટું છે! 

તો આપણા ઋષિ કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લ આજ કલ્પનાને પોતાની રીતે આલેખે છે,

“ઈચ્છાની આપમેળે એણે દડી ઉછાળી,

બહુ એકલો હતો એને પાડવીતી તાળી.

મૂળ શબ્દ ઊપન્યો કે તણખો કીધો અફાળી,

કંઈયે હતું નહીં ત્યાં દીધું બધું ઉજાળી

કરતા અકરતા બંને છે ,ને નથી કશું યે,

વીંટળાઈ ખુદ રહ્યો છે,છે ખુદ રહ્યો વીંટાળી.”

આપણા ધ્રુવદાદા તેમજ ઋષિકવિ જેવા વિદ્વાન કવિઓએ તેમની કવિતાઓમાં વેદ અને ઉપનિષદોનો રસ ઘોળીને આપણને પીવડાવ્યો છે. 

આગળ ગીતમાં દાદા કહે છે,અવકાશનાં અંધકારમાં એકલો આત્મા સમતળમાં રહેતો હોય છે. અવકાશમાં કશું ઊંચું નીચું કે દૂર સુદૂર નથી.પરતું પરમશક્તિનો અંશ જેવો આત્મા ,શરીર નક્કી કરી તેમાં પ્રવેશે છે અને આ પૃથ્વીનાં ઊર્ધ્વ પટમાં આવીને રહેતો થઈ જાય છે.આ એક અચરજ નથી તો શું છે? અને આ અચરજના મુગ્ધ ભ્રમણને ઋષિ કવિ વર્ણવે છે,

નિરુદેશે

સંસારે મુજ મુગ્ધ ભ્રમણ

પાંશુમલિન વેશે 

(પાંશુ-ધૂળ)

અને ધ્રુવદાદા કહે છે અવકાશમાં અમારું કોઈ નામ ઠામ કે સરનામું હતું નહીં અને જેવા પૃથ્વી પર નામધારી બન્યા કે તરત તારું મારું શરૂ થઈ ગયું.અને અમારા નામનાં ગર્વ સાથે જીવતાં થઈ ગયાં.આમ ઓચિંતા અચરજને માર્ગે આપણે સૌ વહેતા થઈ ગયાં.પ્રકૃતિએ કે પરમે રચેલી આ જીવનની રચનાથી વધીને બીજું મોટું અચરજ શું હોઈ શકે?

આજ વાતને આપણા અશરફભાઈ ડબાવાલા ગઝલમાં આવીરીતે વર્ણવે,

આંખમાં દ્રશ્યોને રોપી, ટેરવે આતંક દઈ,

સ્વપ્ન ક્યાં ચાલ્યું ગયું આ વાણીપતનો જંગ દઈ.

આમ તો લગભગ હતા સરખા હે ઈશ્વર ! આપણે,

તું સવાયો થઈ ગયો અમને અમારું અંગ દઈ.

આ સૌ કવિએ આપણા પૃથ્વી પરનાં અવતરણનાં અને મૃત્યુ પછી આત્માનાં અવકાશ ભ્રમણની વાતને પોતપોતાનાં અંદાજમાં રજૂ કરી છે. પણ આ એક ઓચિંતું મળેલ અચરજ તો દાદાનાં કહેવા મુજબ છે જ ! તેની ખરી સચ્ચાઈ તો કોઈ જાણતું નથી. બધાંએ પોતપોતાની રીતે કરેલ અટકળો જ છે! એવું મને ચોક્કસ લાગે છે. તમારા મંતવ્ય લોજીકલ પુરાવા સાથે જાણવા જરુર ગમશે.

જિગીષા દિલીપ 

૨૧મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૩૧

સપનું સ્વપ્ન પરીનું સ્મિત

સપનું હાર્યા જણની જીત

સપનું બાળકની આંખોમાં 

સપનું ફૂટી રહ્યું પાંખોમાં

સપનું ચરકલડીનો માળો

સપનું પર્વતનો પડછાયો

સપનું ધરતી ભીતર પેસે

સપનું નીકળે અંકુર વેશે

સપનું તળિયેથી ઊંચકાય

સપનું નળિયા ચીરી જાય

સપનું હાલક ડોલક નાવ

સપનું મનમાં જાગ્યો ભાવ

સપનું સપનાનો પડકાર

સપનું બેધારી તલવાર

સપનું ઓણસાલ વરસાદ

સપનું હીરાઘસુના હાથ

સપનું જુએ એનું થાય

સપનું ક્યાંય નહીં સમાય 

સપનું સ્વયં બ્રહ્મનું રૂપ

સપનું ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ

સપનું દરમાં બેઠો સાપ

સપનું જોગંદરનો જાપ

સપનું એક બિલાડી પાળે 

સપનું પોપટને પંપાળે

સપનું એકડે મીંડે સો

સપનું તરત મળેલી ખો

સપનું નહીં પાટી નહીં પેન

સપનું સરસ્વતીનાં બેન

મિત્રો,

ધ્રુવદાદાએ આ કવિતામાં એમનાં મનમાં રમતાં સપનાંના અનેક મેઘધનુષી રંગોનો લસરકો આપણા વિચારપટલ પર પ્રસરાવી દીધો છે.તેની શરૂઆત જ સપનાંને સ્વપ્ન પરીનું સ્મિત કહીને કરી છે. અને પછી તરતજ કહ્યું ,સપનું હાર્યા જણની જીત. બે લીટીમાં કેટલી મોટી વાત કહી દીધી. માણસ જીવનમાં અનેક અભીપ્સાઓને પામવા હવાતિયાં મારતો હોય છે. પોતાની ઇચ્છાની ટોપલી ભરાતી નથી ત્યારે તે પૂરી કરવાનાં વિચારોમાં સૂઈ જાય છે. તેની બધી ઈચ્છાઓ તેને સપનામાં પૂરી થતી દેખાય છે. અને તે તેને સ્વપ્ન પરીનાં સ્મિત જેવું ભાસે છે અને જીવનમાં જે નહીં મેળવતાં હારી ગયો હોય છે તે સપનામાં મળી જતાં જીતનો અનુભવ કરતો ,પોતાની જાતને ભાસે છે.આ સાથે યાદ આવે મુકુલ ચોકસીની કવિતાની પંક્તિઓ,

સ્વપ્નના ફાનસના અજવાળામાં જેને જોઈએ,

ખુલ્લી આંખોના આ અંધાપામાં તેને ખોઈએ.

આગળની પંક્તિમાં બાળકની આંખોમાં પાંખો થઈ ફૂટતું સપનું દાદાને દેખાય છે તો સપનું ચકલીનાં માળા જેવું અને ક્યારેક પર્વતના પડછાયા જેટલું વિશાળ પણ દાદાની કલ્પનામાં આવે છે.સપનું ધરતી ભીતર પેસે અને નીકળે અંકુર વેશે – આ પંકિત મને જાણે આપણા અંતરરૂપી ધરતીની ભીતરમાં પેસી ,અનહદનાં તારના એક અંકુરનો અનુભવ કરીને પરમને પામવા ઈચ્છતો માણસ,સપનામાં તેવો વિચાર કરતો હોય તેવું મને લાગે છે. પરમ હાજરાહજૂર ન મળે તો સપનામાં તેને મળવાનો એક ક્ષણિક આનંદ તો માણસ લે. જેમ રમેશ પારેખ કહે છે તેમ,

મારા સપનામાં આવ્યાં હરિ,મને બોલાવી ,ઝુલાવી વ્હાલી કરી.

સામે મર્કટ મર્કટ ઊભાં,મારી મનની દ્વારિકાનાં સૂબા,

મારાં આંસુંને લૂછ્યાં જરી…..

અને આવું ભીતરથી અંકુર સમું ફૂટેલું સપનું તળિયેથી ઊચકાઈને ઘરનાં છતનાં નળિયાંને ચીરીને ઉપર ઊઠી જાય છે.સપનું

મનમાં જાગેલો હાલક ડોલક નાવ જેવો ભાવ છે કારણકે સપનું સ્થાયી નથી. હાલક ડોલક થતી નાવને સ્થિર રાખવા આપણે સમતોલન જાળવવું પડે ,તેવીરીતે સપનામાંથી જાગી જઈએ તો સપનું તૂટી જાય અને દાદાને સપનામાં મજા માણતાં સપનું સપનાને જ પડકાર આપતું બેધારી તલવાર જેવું લાગે છે. બે બાજુથી ધારવાળી તલવારને જરાપણ કોઈપણ બાજુથી અડવા જાઓ તો હાથ કપાઈ જાય તેમ ,સપનું એક અવસ્થા જ છે જેવા ઊંઘમાંથી જાગ્યા કે સપનું તૂટી જાય અને બધું હતું નહતું થઈ જાય.

પછી આગળ જે વાત કરી છે તે ખૂબ સરસ છે. સપનું ઓણસાલ વરસાદ – એટલે ભારત ખેતીપ્રધાન દેશ અને ખેડૂતોની ફસલનો આધાર અને આશા,વરસાદ કેટલો સારો પડે તેના પર હોય ,એટલે દાદાએ તેમની નોખી અદાથી લખ્યું કે જેમ ઓણસાલ વરસાદ સારો થશે તો ફસલ સરસ થશે એવી આસ ખેડુતને હોય ,તેમ સપનાં જોઈને માનવ માત્ર સારું સપનું જોઈ એટલો સમય પૂરતો ખુશ રહે છે. હીરાઘસુનાં હાથમાં હીરા હોય છે તે તરાશે એટલો સમય હીરા એના હાથમાં હોય છે.પછી એ હીરાને અને હીરાઘસુને હીરા સાથે કંઈ લેવાદેવા હોતી નથી. હીરાઘસુનાં હાથને તો થોડીવાર હીરા ઘસ્યાં ત્યાં સુધી તેનાં હાથમાં તે હતાં અને જોયાં તેનો ક્ષણિક જ આનંદ લેવાનો છે ,સપનાનું પણ સૌ માટે તેવું જ છે.સપનું જે જૂવે એનું જ હોય.બીજા કોઈને તે અંગે કંઈજ ખબર ન હોય.એટલે દાદાએ કહ્યું ,” સપનું જૂવે એનું થાય,સપનું ક્યાંય નહીં સમાય.”

દાદા સપનાને બ્રહ્મસ્વરૂપ આલેખતાં કહે છે સપનાઓ ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ છે.અહીં દાદાએ ઉપનિષદની બહુ મોટી વાત કહી દીધી. જગતમાં માયાના આવરણમાં અને મોહજાળની ભ્રમણામાં આપણે સૌ ફસાયેલા છીએ. કાથીની વળ વાળેલી દોરી અંધારામાં આપણને સાપનો ભ્રમ કરાવે છે. પરતું અજવાળું થતાં સમજાય કે આ દોરી છે. તેમ જ્યારે મોહમાયાનું આવરણ જ્ઞાનનાં અજવાળાંથી તૂટે છે. એટલે સપનું બ્રહ્મ સ્વરુપ દાદાએ આલેખ્યું અને ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ સપનું છે એટલે સપનું તૂટે એટલે ભ્રમણાઓનો સ્તૂપ કડડડભૂસ કરતો તૂટે તો જીવનની સચ્ચાઈનું સ્વરૂપ ઊઘડે. જેમ માયાનું આવરણ તૂટે તો ‘અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ’ કે ‘શિવોહમ’સમજાય તેમ.

સપનાને દાદા દરમાં બેઠેલા સાપ સાથે સરખાવે છે.અને આપણી અંદર બેસીને સપના રુપી જોગંદર જાણે જાપ જપતો બેસી રહ્યો છે તેમ કહે છે.આપણે જેવા ઊંઘનાં દરમાં જઈએ કે સાપ સારા ખરાબ સપનાં લઈ ડોલવા લાગે છે. સપનાંની ગુફામાં જાપ જપતાં જોગીની જેમ દુનિયાથી સાવ અજાણ્યો અને અલખનાં ઓટલે એકાંતમાં એકલા અટૂલા જોગી સાથે દાદા સપનાને સરખાવે છે કારણ આપણાં સપનાંને આપણા સિવાય કોઈ જોઈ કે જાણી શકતું નથી. કેટલી સુંદર કલ્પના!

સપનું એક બિલાડી પાળે અને પોપટને પણ પંપાળે.એટલે આપણને આવતા સારા નરસા બંને સપનાંની બિલાડી અને પોપટનાં ઉદાહરણ દ્વારા વાત કરી છે.સપનું એકડે મીંડે સો એટલે અનેક જાતનાં સારાં-નરસા , ભયંકર,રોમાન્ટિક તો ક્યારેક સાત્વિક સપનાંઓ આપણે જોતાં હોઈએ છીએ. ખોની રમત સાથે સરખાવતાં દાદા કહે છે. ખોની રમતમાં રમતવીર ક્યારે આપણી પાછળ આવીને ઊભો રહી જશે તેવી રમનારને ખબર નથી હોતી,તેમ સપનું તરત મળેલ ખોની જેમ આપણને ખબર વગર ગમે ત્યારે ગમે તે સારું કે ખરાબ સ્વપ્ન આપણી નીંદરમાં આવી વસી જાય છે.સપનું પાટીમાં પેનથી લખાએલું નથી હોતું કે આપણે ફરી તેને વાંચી શકીએ.અને સપનાને અનેકવિધ ઉપમાઓ આપીને છેલ્લે તેને સરસ્વતીનાં બેન તરીકે દાદા બિરદાવે છે.

જિગીષા દિલીપ

૧૪મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૩૦

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

નંઈને એ ક્યાંક સાવ સચોસાચ આયના જેવો કોક દી ઊભો થાય તો સાલું પંડની સામે પછડાયાની

થાય એને કે અમથો ક્યારેક ઊંઘમાં સરી જાઉં ને ઓલો પડછાયો જો જીવતે જાગતો ફરે તો

દુનિયા ભેગી થાય ને પાછી આપણી સામે હાથની ઉપર હાથ પછાડી કેય કે બારો આવ્ય ને હવે કો

આમ ટાણે શું કરવું એની રામલાને એક ચંત્યા બાકી આમ તો એની ભડની છાતી જેમ ઘેલાશા બરવાળાની

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

એટલે તો આ રામલો રોજેય હાથ જોડીને પ્રાર્થના કરે રામ કે મને રાખજો અડીખમ તે જગે હાંકલા નાખું

હેય તારું નામ લીધે હું જટ તરી જાંવ દરિયા આખા સાત ને તારા નામનું છોગું ફરતું રાખું 

પ્રાર્થના હજી સાવ પૂરી થઈ છે કે નથી રામલાને એક લાગણી જાગે માગણીમાં ક્યાંક સલવાયાની

આમ જૂઓ તો રામલાને કોઈ વાતનો નથી ડર હા ખાલી બીક છે એને સાવ પોતાના પડછાયાની

નંઈને એ ક્યાંક સાવ સાચોસાચ આયના જેવો કોક દી ઊભો થાય તો સાલું પંડની સામે પછડાયાની

મિત્રો, 

આ કવિતામાં ધ્રુવદાદાએ આપણી સૌની અંદર રહેલા આપણી જાતને, રામલો કહી, આપણાં બધાંની એક સાવ સાચી વાતને ઉઘાડી પાડી છે. આ ઢાકપિછોડો ઉઘાડી જે રહસ્ય ખુલ્લું કર્યું છે ,તે સૌએ સ્વીકારવું જ રહ્યું. આપણી સૌની ડબલ પર્સનાલિટીની વાત દાદાએ અહીં ચોંટદાર રીતે કહી છે. રામલો એટલે આપણા સૌનું પોતાપણું કે પોતાની જાત અને આપણો પડછાયો એટલે આપણે જે ખરેખર છીએ તે. જગતનો દરેકે દરેક માનવ અહીં દોરંગીની જેમ જીવતો હોય છે. પેલી કહેવત લખાઈ ભલે હાથી માટે હોય ,પણ લાગુ બધાંને પડે છે.

“ હાથીનાં ચાવવાનાં જુદા અને દેખાડવાનાં જુદા”

આપણે અંદરથી જુદા હોઈએ છીએ ને દુનિયાને આપણે આપણું જુદું જ રૂપ બતાવીએ છીએ.દંભનો અંચળો ઓઢીને આપણે જીવીએ છીએ.પડછાયો એ માણસનાં સાચા સ્વરૂપનું પ્રતિબિંબ છે. આપણે સૌ ખોટા આડંબર સાથે છાતી કાઢીને ફરીએ છીએ,આપણે જૂઠની ચાદર ઓઢીને ફરીએ છીએ પણ જો આપણા પડછાયા જેવું આપણું સાચું સ્વરૂપ લોકો સમક્ષ બહાર આવી જાય તો આપણો ભાંડો ફૂટી જાય ,તેનાથી બહુ જ ડરીએ છીએ ,એટલે દરેકને પોતાના પડછાયાનો જ ડર લાગે છે. આપણી અંદર રહેલો આપણો અંતરાત્મા જ આપણાં કાળાધોળાની બધી જ વાત જાણતો હોય છે. એટલે આપણા મન રૂપી એ આયનો કોઈક વાર આપણી સામે જ ઊભો થઈ જાય અને આપણો સાચો ચહેરો આપણને બતાવે તો આપણે લાજી મરીએ તેનો સતત ભય માણસને સતાવે છે. રખેને દુનિયા આપણી સચ્ચાઈ જાણી જાય! 

દાદાએ આ બીજી પંક્તિમાં

પોતાની સામે પોતાનો પડછાયો આવી જાય તો વાટ લાગી જાય! આપણી સૌની જૂઠની ચાદર ઓઢી જીવાતી જિંદગી સામે દાદાએ અખાનાં છપ્પા જેવો ચાબખો માર્યો છે. પોતાનો પડછાયો પોતાની સામે આવી જાય તો તમે તમારી સચ્ચાઈ તમારી સામે આવી જાય ત્યારે તમે જ તમારી જાત સાથે અથડાઈ પછડાઈ જાવ છો . તમારો ટકરાવ તમારી સાથે જ થાય અને પંડના ટકરાવમાં ,તમારા પછડાઈને ભુક્કા થઈ જાય છે. પણ લોકો સામે તો તમે તમારું જુદું જ રૂપ બતાવો છો! અને રામલાને પોતાની જાત સાથે ટકરાવનો જ ડર લાગે છે.

રામલાને બીજી કોઈ વાતનો ડર નથી એની છાતી તો ઘેલાશા બરવાળા જેવી છે અને એતો દુનિયાની સામે છાતી કાઢીને ફરે છે પણ એને એક જ બીક છે કે એ ક્યાંક ઊંઘી ગયો હોય ,ક્યાંક ગાફેલિયતમાં એનો સાચો ચહેરો દુનિયા સમક્ષ દેખાઈ જાય ! અને પેલા કોર્ટનાં જજની જેમ લોકો હાથ પર હાથ પછાડી તેની સચ્ચાઈ જાણી તે અંગે સવાલ પૂછે તો એવા સમયે તેની ચોરી પકડાઈ જશે ,તો તે શું કરશે? માત્ર તે જ ચિંતા રામલાને ઉર્ફ આપણને સૌને છે.દાદાએ આપણી સૌની અંદરથી કંઈ ઓર અને બહારથી કંઈ ઓર જેવી દંભી અને અપારદર્શક જિંદગી સૌ કેવીરીતે જીવી રહ્યાં છીએ તેનું તાદ્રશ્ય ચિત્ર રજૂ કર્યું છે. 

આગળ વાત કરતાં દાદા કહે છે કે આપણે ખોટી રીતે જીવીએ તો છીએ અને પાછા મંદિરમાં જઈને ભગવાન પાસે પ્રાર્થના કરીને માંગીએ છીએ કે ભગવાન મારા દંભનાં આંચળાંને અંકબંધ રાખજે.મારી ચોરી પકડાઈ ન જાય, સત્ય દુનિયા સામે બહાર ન આવી જાય ,પ્રભુ તેનું તું ધ્યાન રાખજે એટલે લોકો સામે હું કોલર ઊંચા રાખીને ગુમાન સાથે ફરી શકું. ભગવાનને પણ લાલચ આપતો માનવ પ્રભુને પણ છેતરવાની વાત કરે છે કે હું તારા નામનું સ્મરણ કરીશ ,પણ તું મારી સચ્ચાઈનો ઢાંકપીછોડો કરતો રહેજે ,તો હું સાતે દરિયા પાર કરી શકીશ અને તારું નામ સ્મરણ કરી તારું છોગું ફરકાવતો ફરીશ. આમ પ્રાર્થના કરી ભગવાનને પણ છેતરવાની વાત કરતાં માણસ શરમાતો નથી. પોતે પ્રાર્થના કરે છે ત્યારે પણ એને પોતે જે માંગી રહ્યો છે તે ખોટું છે તેની પણ ખબર જ હોય છે એટલે જ પ્રાર્થનામાં ખોટી માંગણી કરી પોતે ખોટું કર્યાનાં ભાવ સાથે ,સલવાઈ ગયો હોય તેવો અનુભવ કરે છે.!કેટલી સરસ !અને સચ્ચાઈ ભરેલી અને જે સમજે તેને હાડોહાડ લાગી જાય તેવી વાત દાદાએ સલુકાઈથી રજૂ કરી છે.

આપણે સૌ દંભભર્યું જીવન જીવી રહ્યાં છીએ. આપણો અંતરાત્મા જ આપણો આયનો છે તે આપણને આપણે ખોટું કરતા હોય ત્યારે રોકે પણ છે ,છતાં આપણે તેની સામે આંખ આડા કાન કરીએ છીએ. એટલે જ આપણે આપણા પ્રતિબિંબથી ડરીએ છીએ.કારણ તે આપણને આપણી સચ્ચાઈ દર્શાવે છે. અને જો માણસ ખરેખર પોતાની જાતને ઢંઢોળીને જૂવે તો તે સંત જ હોય અને કબીર જેવા સંત જ્યારે પોતાની જાતને જૂવેતો ગાય,

બુરા જો દેખન મેં ચલા,બુરા ન મિલિયા કોય,

જો દિલ ખોજા આપના,મુજસા બુરા ન કોય.

આમ કહી દાદા આપણને સમજાવે છે કે તમારે ક્યાંય જવાની કે કોઈને કંઈ પૂછવાની જરુર નથી,માત્ર તમારા અંતરાત્માનાં અવાજને સાંભળશો તો તમે પારદર્શક જીવન જીવી શકશો. અને જો તમે પારદર્શક જીવન જીવશો તો તમને કોઈનો ડર નહીં રહે અને ભગવાનને પ્રાર્થવાની પણ જરૂર નહીં રહે. આપણી ભીતર પરમનો જ વાસ છે અને તે હંમેશા આપણને સત્યની રાહ પર ચાલવા કહે છે પણ આપણે તેની વાત સાંભળ્યા વગર આપણે જે કરવું હોય તે જ કરીએ છીએ. તો આપણે આપણાં અંતરાત્માની વાત સાંભળીને સચ્ચાઈથી દંભ વગરનું જીવન જીવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ તેવો ગુઢાર્થ આ કાવ્યમાં સમાએલ છે. 

જિગીષા દિલીપ

૭મી સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૨૯

જે પળે બોલું સિતમગર રહેમ કર

એ ક્ષણે ખુદને કહું છું પ્રેમ કર

લે બધી ફરિયાદ હું પડતી મૂકું 

લે તને જેવું ગમે છે તેમ કર 

એટલું હું યે ધરાતલથી ઊઠું

જેટલે ઊંચેથી તું નાખે નજર

.રૂબરૂ નહીં તો લીટીભર આવ તું

કંઈક તો વિશ્વાસ બેસે એમ કર

શી ખબર કેવી રીતે ચાલ્યા કર્યું 

જીર્ણ મારું આ હવેલી જેમ ઘર

આ સંવાદ કાવ્યમાં ધ્રુવદાદા પરમતત્વ સાથે વાતચીત કરતાં હોય ,તેવીરીતે ગીતની રચના કરી છે.પ્રભુને દાદા કહે છે કે જ્યારે હું જે પળે દુન્યવી પળોજણ અને કઠિનાઈથી થાકી જાઉં છું અને તને ‘સિતમગર’તરીકે સંબોધું છું અને કહું છું કે ‘હે ! સિતમગર રહેમ કર.’ તે જ ક્ષણે મને યાદ આવે છે કે મારે આ ફરિયાદ કરવાનું બંધ કરી મારી ભીતર રહેલ પરમાત્માને પ્રેમ કરવાનું કામ કરવાનું છે.આમ કહી દાદા કહેવા માંગે છે કે ઈશ્વરને , તું તારી ફરિયાદો કરવાનું બંધ કરી ,તારી જાતને પ્રેમ કરતાં કરતાં જગતનાં એક એક જણને પ્રેમ કર.પ્રેમની વાત આવે એટલે 

કબીર યાદ આવે જ…

પોથી પઢ પઢ જગ મુવા,પંડિત ભયા ન કોય,

ઢાઈ અક્ષર પ્રેમકા ,પઢે સો પંડિત હોય.

કબીર બાદલ પ્રેમકા, હમ પર બરસા આઈ,

અંતર ભીગી આત્મા , હરી ભઈ વનરાઈ.

કબીરની જેમજ દાદા વિચારે છે અને કહે છે ગમે તેટલી પોથીઓ પઢીને પંડિત થવાતું નથી. જો તમે પ્રેમનો ઢાઈ અક્ષર સમજો નહીંને તો. પ્રેમને પામવા માટે તો એક જ સૂત્ર કામમાં આવે છે; “સીસ દેય લૈ જાય”જેનો પણ પ્રેમ પામવો હોય તેને પોતાના અહંકારને ,પોતાના દંભને ખોવો પડે, ‘હું’ ભાવને ખોવો પડે.પ્રેમનો અર્થ છે કેન્દ્રનું રૂપાંતર. પોતાના કેન્દ્રનું રૂપાંતર જ્યારે હું ને બદલે બીજા થઈ જાય છે ત્યારે અહંકારનું વિસર્જન થઈ જાય છે અને ત્યારે સાચા પ્રેમનો ઉદય થાય છે. પ્રેમનું વાદળ તો તમારા ઉપર ઝળુંબી જ રહ્યું છે. જેવો અહંકાર દૂર થશે કે તરત વાદળ વરસી જશે. પ્રેમ પણ ક્યાંય બહારથી લેવાની વસ્તુ નથી તે આપણી ભીતર જ છે. જેવો પ્રેમ આત્મામાં ,ભીતર પ્રગટશે કે આપણી બધી ફરિયાદો બંધ થઈ જશે અને આપણે અંદર અને બહારથી લીલાછમ્મ થઈ જઈશું.એટલે જ પ્રેમ પોતાની ભીતર અને સૌની અંદર જોતાં જ દાદા કહી દીધું કે બધી ફરિયાદ હવે હું 

પડતી મુકું છું અને તને જેમ ગમે તેમ પ્રભુ તું કર.

અને જ્યારે તમે તમારો અહંકાર હટાવીને જગતનાં દરેક માનવીને અને પોતાની જાતને અનર્ગળ પ્રેમ કરવા લાગો છો ને ત્યારે 

આ ધરાતલથી તમે ઉપર ઊઠી જાઓ છો અને પરમની નજીક પહોંચી જાઓ છો .દાદા કહે છે જેટલે ઊંચેથી તું નજર નાંખે છે પ્રભુ ,તું અમારી તરફ, ત્યાં જ હું તારી નજીક આવી જઉં છું. અને જ્યારે તે પરમની નજીક પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે પરમને પણ વાત કરતાં કરતાં વિનંતિ કરે છે કે ,પ્રભુ ,હું તારી પાસે આવવા મથું છું, ત્યારે તું પણ લીટીભર મને રૂબરૂ મળવા આવ, તો મને પણ તારા હોવાનો,ચૈતન્યનો અનુભવ થાય. જાણે દાદા પરમને કહી રહ્યાં છે,

આપને તારા અંતરનો એક તાર ,બીજું હું કાંઈ ન માંગું ,

સૂણજે આટલો આર્દ તણો પોકાર ,બીજું હું કાંઈ ન માંગું.

આમ કહી પરમનો સ્વીકાર કરતાં કહે છે ,મને ખબર નથી મારું આ જીર્ણ શરીર રૂપી ઘર કેવીરીતે ચાલ્યા કર્યું? શેઠની હવેલી ખૂબ મોટી હોય પણ તેમાં શેઠનાં નિમાએલ માણસોનાં વહીવટતંત્રથી જેમ મોટી હવેલીનો વ્યવહાર ચાલી જાય તેમ અનેક યંત્રો સમ અવયવોથી બનેલ આપણું શરીર પરમની અસીમ કૃપા અને તેની અગોચર ગોઠવણ થકી જન્મથી જીર્ણ જાય ત્યાં સુધી ચાલ્યા કરે છે. 

આમ દાદા તેમના આ કાવ્યગીતમાં જીવનનાં વિષાદની ફરિયાદથી પ્રેમ અને પરમની અનુભૂતિનાં આનંદ અને અસીમની અકળ હાજરીનાં સાક્ષાત્કારનાં આનંદની વાત કરે છે.

જિગીષા દિલીપ

૩૧મી ઓગસ્ટ ૨૦૨૨

Sent from my iPad

સંસ્પર્શ -૨૮

એ હરિ….. ઓ…. ઓ ….હરિ……હરિ ….એ …..હરિ…

એક શબદ દો કાન, એક નજર દો આંખ

વૈસે ગુરુ ગોવિંદ દો એક હૈ ,તું ઝાંક સકે તો ઝાંક

શબદ જડ્યા રે જગનાં ચોકમાં રે…..

જડ્યા મને વચનો અણપાર…..

કાને રે… અમારા ; વચનો વાંચ્યા રે….

વાંચ્યા ભેગા ઉકલ્યા અણસાર…(૨)

અમે ભણેલી વાણીનાં ભણતર ભૂલીયા રે….

એવા મેં તો ખોયાં મારા ગાન,મેં તો કંઠે આપ્યાં ગાન….

એવાં ગાણાંને ખોયાંની મોજ્યું હું શું કહું રે….

ખોયાં એ તો ….ઓ …રે…ઊતરશે ભવપાર

એવાં નવા રે અવતારે રમશે ચોકમાં રે….

જી …..જી જી જી ઈ ઈ ઈ જી …જી એ જી

નવા રે અવતારે રમશે ચોકમાં રે…

એવાં શબદ જડ્યાં રે જગનાં ચોકમાં રે….

મિત્રો,

ઘેડ પ્રદેશનાં એટલે કે પોરબંદરથી ચોરવાડ સુધીનાં પ્રદેશનાં ,લોક ઢાળમાં હાર્દિક દવેનાં કંઠે ગવાયેલ આ ધ્રુવગીતને સાંભળીને તમે શબદને પેલે પાર ન જાઓ તો જ નવાઈ!

હરિને સંબોધીને ગવાયેલ આ ગીતનો દોહો આપણને કબીરની યાદ અપાવી દે જરૂર ,પરતું કબીરે કહ્યું,

ગુરુ ગોવિંદ દોનો ખડે,કિસકો લાગુ પાય ।

બલિહારી ગુરૂ આપકી,ગોવિંદ દીયો બતાય ।।

જ્યારે અહીં તો દાદા કહે છે કે બે કાન વડે આપણને એક શબ્દ સંભળાય છે અને બે આંખોથી એક જ વસ્તુ દેખાય છે. તેવીરીતે ગુરુ અને ગોવિંદ એક જ છે ,તું જોઈ શકતો હોય તો જો. આમ કહી દાદાએ ગુરુનો સુંદર મહિમા ગાઈ ગુરુને પરમનું સ્થાન આપ્યું છે.વાત પણ કેટલી સાચી છે !ગુરુ જ આપણને પરમ સુધી પહોંચવાનો અને જીવન સાચી રીતે જીવવાનો રસ્તો બતાવે છે ને?

દોહો પૂરો કરતાં દાદા ગીતની શરૂઆત કરતાં કહે છે ,મને મારાં શબ્દો જગતનાં ચોકમાંથી જ મળ્યા છે. ધ્રુવદાદાની જગતને અને લોકોને જોવાની અને સમજવાની દ્રષ્ટિ જ સાવ નોખી છે. દાદા કહે છે ,”મને અણપાર વચનો મળ્યા “પણ તેમને નાનામાં નાના માણસની કે અભણ માણસની ,પછી ભલે તે ,ગીરનાં જંગલ નિવાસી હોય કે દરિયા કિનારે રહેનાર ખારવો,ખલાસી કે આદિવાસી હોય દરેકનાં શબ્દની પેલેપારનો શબદ જ સંભળાય છે. તેઓ જગતનાં દરેક લોકોનાં શબ્દો કાનથી વાંચે છે ,સાંભળતાં નથી.અને તેથી જ તે કાનથી વાંચેલાં શબ્દોનાં ઊંડાંણભર્યા અર્થો તે ઉકેલી શકે છે.એટલે જ દરિયા કિનારે ખારાપાટમાં અસહ્ય ગરમીમાં કારમી મજૂરી કરતા આદિવાસીને તે ,કેમ છે ? પૂછે અને જવાબ મળે “હાકલા છીએ બાપા હાકલા” અને ગીત રચાઈ જાય, સૌનું ખૂબ ગમતું” ઓચિંતું કોઈ મને રસ્તે મળે ને કદી ધીરેથી પૂછે કે કેમ છે? આપણે તો કહીએ કે દરિયા શી મોજમાં અને ઉપરથી કુદરતની રહેમ છે” 

જગતનાં લોકોની વાણીનાં શબ્દોમાંથી જ એમને વેદ,ઉપનિષદ ,ગીતાનું જ્ઞાન લાધે છે ,તેમની આ લોકવાણી સમજવાની અનોખી રીત વર્ણવતા તેઓ કહે છે કે જ્યારે હું જગતનાં લોકોની વાણી સાંભળું છું ત્યારે હું મારી ભણતરની ભણેલી વાણી ભૂલી જાઉં છું. ભણતરનાં જ્ઞાન કરતાં પણ અભણ લોકોનાં વચનોમાંથી દાદાને ઊચું જ્ઞાન સાંપડે છે. દાદાનાં દરેક પુસ્તકમાં ,તેમનાં દરેક પાત્રોનાં સંવાદોમાં આપણે આ વાત સાંભળી ચુક્યા છીએ.

હવે આગળ જે વાત કરી છે તે તો અદ્ભૂત છે. દાદા જે જગતનાં લોકોની વાણીમાંથી જે શબદને પામ્યા અને તેમનાં ગીતો તેમણે ગાયાં. પણ તેમની ઉદારતા તો જૂઓ તેમણે તે ગીતોને પણ જે ‘ ગાય તેના ગીતો ‘ કહી “ તમે ગાયા આકાશ ભરી પ્રીતે ,તે ગીત કહેવાય મારા કઈરીતે?” તેમ કહે છે. આમ કહી પોતાનાં કંઠે ગવાયેલ ગીતોને લોકોમાં વહેંચી ,ખોઈ ,તેની અણકહી મોજ દાદા માણે છે અને નિ:શબ્દતામાં ખોવાઈ જાય છે.અને ગાઈ ઊઠે છે,

એવાં મેં તો ખોયાં મારા ગાન,મેં તો કંઠે આવ્યાં ગાન….રે

ગાણાંને ખોયાંની મોજ્યું , હું શું કહું રે…

ખોયાં એ તો ઊતરશે ભવપાર

એવાં નવારે અવતારે રમશે ચોકમાં રે…

આગળ વધતાં લોકોની વાણીમાં પોતાનાં શબ્દોને રમતાં મૂકીને સંતોષ અનુભવતાં દાદા કહે છે. મેં મારા શબ્દોને લોકોમાં વહેંચી દીધાં અને સમય જતાં તે શબ્દો બીજા ભવમાં નવા અવતારે અવતરશે અને નવાં સ્વરૂપે ચોકમાં અવતરશે. જેમ વર્ષો પહેલાંનાં મહર્ષિ વ્યાસમુનિ અને વાલ્મિકજીએ લખેલ મહાભારત ,રામાયણ તેમજ ભાગવતને મોરારિબાપુ અને ડોંગરે મહારાજ નવા અવતારે રજૂ કરે છે તેમ. આમ જગતનાં લોકો પાસેથી મળેલા શબ્દોની જ્ઞાનગંગામાં પોતે નાહીને તે ગંગાનાં પાણીમાં જગત સમસ્તને પોતાનાં ગણી સાથે ઝબોળવાની “ વસુધૈવ કુટુમ્બકમ્’ની ભાવનાની સુંદર વાત ધ્રુવદાદાએ તેમના આ ગીતમાં કરી છે. તેમજ જગતનાં ચોકમાંથી જ શબ્દો તેમને મળ્યા અને તેને ગીત સ્વરૂપે તેમણે રજૂ કર્યાં.કેટલી હ્રદયમાં સોંસરવી ઉતરી જાય તેવી વાત છે નહીં?

જિગીષા દિલીપ

૨૪મી ઓગસ્ટ ૨૦૨૨

.

,

સંસ્પર્શ -૨૮

એક ફૂલ, ઊઘડતું જોયું,

ને કદી દીઠું ન હોય એમ જોતાં ગયાં

કારણ પૂછોતો અમે જાણીએ ન કાંઈ

અને છાબ છાબ આંસુએ રોતા ગયા

જોયું કે સૂમસામ સૂતેલા વગડામાં

એક ઝાડ ઝબકીને જાગ્યા કરે

આવતા ઉનાળાનાં સમ્મ દઈ મંજરીઓ

કોકિલના ટહુકાને માંગ્યા કરે

આપવું કે માગવુંની અવઢવ છોડીને

અમે સર સર સર સાનભાન ખોતા ગયા

એક ફૂલ…

ડાહ્યા સમજાવે કે ઝાડવું થવાય નહીં

આપણો તો માનવીને વંશ છે

કોઈ એને કહી દો કે માણસ રહેવાય નહીં

એવો આ ઝાડવાનો દંશ છે

માણસની જાત અને ડાહ્યાની વાત

બધું હમણાં હતુંની જેમ હોતા ગયા

એક ફૂલ…

મિત્રો, 

આજે મારે વાત કરવી છે એક સરસ મજાનાં પ્રકૃતિમાં મનને ઓળઘોળ કરી દે તેવા ધ્રુવગીતની.

પ્રકૃતિપ્રેમી ધ્રુવદાદાનું ગીત સાંભળીને જ મન ડોલી ઊઠ્યું. સોહીની ભટ્ટે ગાયું છે પણ એટલું સરસ! જે તમને ધ્રુવદાદાની ધ્રુવગીત યુટ્યુબ પર સાંભળવા મળશે.દાદાનાં શબ્દો તો જૂઓ- એક ફૂલને ઊઘડતું જોઈ અને કુદરતની કરામત પર દાદા આફરીન થઈ જાય છે. કાલે જે કળી હતી ,તે સવારનાં સૂર્યના સ્પર્શ સાથે સંપૂર્ણ ફૂલ બની મહેંકી ઊઠે છે,તે જોઈને દાદા છાબ ભરીને એટલેકે ટોપલી ભરીને આંસુ સારે છે.આ આંસુ સરવાનું કારણ દાદા કહે છે હું કંઈ જાણતો નથી. પણ ખરેખર આ આંસુ અહોભાવનાં આંસુ છે.પરમની અનોખી કરામત જોઈ ,જ્યારે માનવનું મન કોઈ અણજાણ ખુશી અનુભવે છે. સૃષ્ટિની મનોરમ્ય સુંદરતાનું સર્જન સર્જનહારે કેવીરીતે કર્યું હશે ? તે આશ્ચર્ય ની પરિસીમા,દાદાની આંખોમાં અનરાધાર પ્રેમાશ્રુ બની વરસી પડે છે.અને મને યાદ આવે છે પેલું ગીત “બુંદ જો બન ગઈ મોતી “ફિલ્મનું

હરી હરી વસુંધરા પે,નીલા નીલા યે ગગન…

કે જિસપે બાદલોકી પાલકી ઉડા રહા પવન

દિશાઓ દેખો રંગભરી,ચમક રહી ઉમંગભરી

યે કિસને ફૂલ ફૂલ પે ….દિયા સિગાંર હૈ?

યે કૌન ચિત્રકાર હૈ? યે કૌન….ચિત્રકાર હૈ….

આવા પ્રકૃતિમાં મેઘધનુષી પીંછીં ફેરવી રંગો ભરતા અને અમાપ સૌંદર્યની રસલ્હાણ કરતાં આશ્ચર્યોથી દાદાનું મન બાગ બાગ થઈ જાય છે. સૂમસામ જાણે સૂઈ ગયેલ હોય તેવા સૂનકાર વગડામાં એક ઝાડવું ઝબકીને જાગતું હોય ,તેમ ઊભેલ જોઈ ,દાદાને કેવા શબ્દો સ્ફૂરે છે એતો જૂઓ! આંબા પરની એ મંજરીઓ જાણે આવતા ઉનાળામાં પણ આવી જ રીતે મહોરવાની છે એમ કોયલને કહે છે અને કોયલનાં કૂહુ કૂહુ કહૂટાક સાંભળી ઝાડની સાથે સાથે દાદાનું મન પણ મ્હોરી ઊઠે છે. પ્રકૃતિની જેમ જ પશુ-પંખીઓને પણ અનહદ પ્રેમ કરતાં દાદાનું મન મંજરીથી મહોરેલા ઝાડ અને કોયલનાં મધુર ટહૂકાટ સાંભળી સાનભાન ગુમાવી, મીઠા ટહુકામાં સર સર સર સરી પડે છે. વાહ! દાદાની સાથે એમના શબ્દોમાં આપણે પણ સરી પડ્યા નહીં?

કુદરતનાં પ્રેમી દાદાને આમ ઝાડનાં પ્રેમમાં ડૂબતા જોઈ કોઈ ડાહ્યો માણસ કંઈ સલાહ સૂચન આપવા જાય,તો દાદા તો પોતાની મસ્તીમાં મસ્ત છે. “બંદર ક્યા જાને અદરખ કા સ્વાદ” કહેવત મુજબ કુદરતની અંદર એકમેક થઈ જઈ તેને માણવાની મઝા કોઈ વિરલ જ માણી શકે! માણસની જાત અને ડાહ્યાની વાતને ઘોળીને પી જઈ દાદા તો તેમની કુદરત સાથેની અનર્ગળ મસ્તીમાં મસ્ત કલંદર થઈ તેને માણે છે.પોતે માણસ છે તે ભૂલી ઝાડ સાથે તેની મંજરીનો સ્વાદ,કોયલનો ટહૂકાટ,ફૂલનો ઉઘડાટ બની તેને માણતા રહે છે.આ જ જીવન જીવવાનો તેની મસ્તી લૂંટવાનો સાચો રસ્તો છે.ધ્રુવદાદા પાસેથી આપણે સૌએ પણ શીખી જીવનની મોજને કુદરતને સાથે એકમેક થઈ માણવાની જરૂર છે.

કુદરતકી ઈસ પવિત્રતા કો તુમ નિહાર લો

ઈસ કે ગુનો કો અપને મનમેં તુમ ઉતાર લો

ચમકાલો આજ લાલીમા….અપને લલાટ કી

કણ કણ સે ઝાંખતી હૈ છબી વિરાટકી

અપની તો આંખ એક હૈ,ઉસકી હજાર હૈ

યે કૌન ચિત્રકાર હૈ …..યે કૌન ….ચિત્રકાર હૈ

જિગીષા દિલીપ

૧૦મી ઓગસ્ટ ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૨૭

મિત્રો, 

ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશ્વભરમાં જળહળતી રહી છે, તેનું શ્રેય ભારતીય ઇતિહાસની નારીચેતનાઓ મૈત્રેયી,ગાર્ગી ,અનસૂયા,મીરાંબાઈ,રાણી લક્ષ્મીબાઈ,ગંગાસતી છે.ધ્રુવદાદા ચોક્કસ આ વાત સાથે સંમત હોય તેમ લાગે છે. નારીચેતના અને સ્ત્રીશક્તિ જ સમગ્ર સમાજને ઉજાગર કરી પુરુષોનાં પૌરુષત્વને પણ પોષણ આપી ,સમાજને અનેરું બળ પૂરું પાડે છે. એટલે તો આપણાં શાસ્ત્રોમાં પણ લખાયું,

“યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજ્યન્તે,રમન્તે તત્ર દેવતા”

એટલે જ દાદાની બધી નવલકથાનાં સ્ત્રીપાત્રો સશક્ત અને તેજસ્વી છે.લવલી પાન હાઉસમાં પણ બધી કૂલી સ્ત્રીઓ જ સાથે મળીને ગોરીયાને ઉછેરવાનો નિર્ણય લે છે અને તેને પોલીસ કે અનાથાશ્રમમાં મોકલવાની ના પાડે છે. રાબિયા,રીદા,ઈરા કે અમ્મી દરેક પાત્રોનાં ચરિત્રની ઊંચાઈ અભરાઈ પર.બધી જ સ્ત્રીઓ સાફ દિલ અને આગવી વિશિષ્ટતાઓથી સજ્જ.

નવલકથામાં સંવાદો તો પાત્રોનાં મુખે બોલાયાં છે પણ તેમાં દાદાની નોખી જ વિચારધારા તેમના જીવન તરફ જોવાનો હકારાત્મક અભિગમ,નોખી ફિલસુફી ક્યારેક તમને અચંબિત કરી દે છે. એ તો ઉદાહરણથી જ સમજાશે.આતંકવાદી વિચારઘારા ધરાવતાં ,બંદૂકની અણીએ કોઈનો જાન લેનારને માટે પણ દાદા લખે છે.

“શસ્ત્રો જેટલી કાયરતા બીજા કોઈમાં નથી.એને લઈને ફરનારાને અંદરથી તો આપણી જેમ પ્રેમ અને શાંતિની શોધ જ છે. પણ બંદૂકો અને તલવારોની કાયરતા એમને રસ્તો ભૂલવાડી દે છે.”

અને એટલે જ 

ગન ઉપાડવાની ના કહેતાં વહુ ,રીદાને કહે છે,ગન ન ઉપાડ” ગન કાયર છે ગન”

દાદાનાં જીવન ફિલસૂફીનાં એક બે સંવાદ જે હું તમારી સમક્ષ વહેંચ્યાં વગર નથી રહી શકતી,

“ પૃથ્વી પર આવનારું દરેક માણસ રહસ્યો લઈને જન્મે છે.રહસ્યો ઉકેલવાની મથામણમાં નવા રહસ્યો મેળવે છે અને રહસ્યો સાથે વિદાય લે છે.”

“ભૂલાઈ જવાની બીક તો બધાંને લાગે છે.” કેટલી સાચી અને સૌનાં મનની વાત!!!

“ માણસમાં દ્વેષ અને પ્રેમ બંને હોય જ છે. પરતું શ્રેષ્ઠ તો પ્રેમ જ છે”

“ સ્પર્શ વેદના ઓગાળવા સમર્થ હોય છે.”

“પોતાના વિશે લગભગ કોઈને ખબર નથી હોતી.જાદુ તો એ છે કે બીજા લોકો એ તરત શોધી કાઢે.”

“જિંદગી એકવાત બરાબર ઘૂંટવીને શીખવે છે. ગમે તેટલી બુધ્ધિ,ગમે તેટલી વફાદારી,ગમે તેટલી આવડત,નસીબનાં વારથી આપણને બચાવી નહીં શકે.ખરાબ કે સારું જે સામે આવ્યું તે સ્વીકારીને લઈ જ લેવું પડે.”

લવલી પાન હાઉસમાં વાત તો માનવસંબંધોની કરી પણ પ્રકૃતિપ્રેમી દાદાને જ્યાં જ્યાં મોકો મળ્યો ત્યાં કુદરતનું આગવી અદામાં કરેલ વર્ણન અને કલ્પન મનને ન ડોલાવે તો જ નવાઈ! લો જૂઓ– 

“ દરિયા કિનારાની ભીની સવાર કેટકેટલું ભુલાવી દે છે! ઊતરતી ભરતીનો મંદ રવ. ધીમેધીમે ઉપર આવી રહેલો સૂર્ય.નાળિયેરીનાં પાનની અણી પર,સમુદ્ર મંથનમાંથી જાણે અત્યારે જ નીકળેલા કૌસ્તુભ જેવાં,વીખરાતી રાત્રિનાં મનોરમ રહસ્ય સમાં ઓસબિદું.”

“ સવાર સીધી ઝળહળી નહીં,તિરાડમાંથી સંતાઈને આવી.”

ધ્રુવદાદાએ લવલી પાન હાઉસ નવલકથામાં એક સાથે ગોરીયા-યાત્રિક નાયકની આગલી અને પાછલી જિંદગીની વાત એક સાથે જ વહેતી કરી છે. તેમની તે નાયકની આગલી જિંદગી અને પાછલા જીવનની વાર્તા ગંગા-જમના બે નદી એક સાથે વહે અને છેલ્લે ક્યારે એકબીજામાં એકાકાર થઈ જાય ,તેવીરીતે વાર્તા કહેવાની પણ એક નોખી રીત દર્શાવે છે.એક અનાથ છોકરો સ્ટેશન પર ઉછરી,લવલી પાન હાઉસમાં માલિકને મદદનીશનું કામ કરી ,કેવીરીતે ચિત્રકાર,ફિલ્મ મેકર અને ફિલ્મ ડિરેક્ટર બની જાય છે તેની સરસ વાત અવનવા વળાંકો સાથે સાંકળી છે.નસીબ માણસને ક્યાંથી ક્યાં લઈ જાય છે કે પછી કોઈ અજાણી શક્તિ,અગોચરમાંથી પ્રગટતું બળ છે કે જે જગતના મોટાભાગનાં વ્યવહારો ચલાવે છે. તેમ પણ જરુર કહી શકાય! માનવ સંબંધોને અને નિર્મળ પ્રેમને ઘર્મનાં વાડા ક્યાંય નડતાં નથી તે વાત વાર્તામાં સહજ રીતે સાંકળી મૌન સંદેશ આપી જાય છે.

વાર્તા સાથે વણી લેવાતાં” માણસ વિશે તેની પોતાની જાત અને તેના પોતાના ઓરડાની દીવાલ સિવાય ત્રીજું કોઈ કંઈ જ જાણી શકતું નથી.”જેવા અનેક વિચારશીલ વક્તવ્યો વાચકને વિચારતાં કરી દે.

તો તમારા વિચારોને વિચારતાં કરવા વાંચો લવલી પાન હાઉસ અને તેવું જ વિચારતા કરી દે એવું ધ્રુવગીત,

એમ અમે અચરજને મારગ સાવ વહેતા થઈ ગ્યા.

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા.

એવા સમતળના રહેનારા અમે એકલેપંડે

રિક્ત છલકાતા અંધકારના સદા અખંડિત ખંડે

હવે અચાનક ઊર્ધ્વ -અધોના પટમાં આવી રહેતા થઈ ગ્યા

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા

નામ ન’તું કોઈ ઠામ વગરના હતા અમે હંમેશ 

તમે ગણ્યું જે અંતરીક્ષ તે હતો અમારો વેશ

અવ ઓચિંતા અમે અમારું નામ જગતને કહેતા થઈ ગ્યા

હું ને મારી આવરદા એકાદ મુકામે ભેગા થઈ ગ્યા

જિગીષા દિલીપ

૩જી ઑગસ્ટ ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૨૬

મિત્રો,

આજે વાત કરીશું “ લવલી પાન હાઉસ” નવલકથાની. હા,આ ધ્રુવદાદાની જ નવલકથા છે. નામ સાંભળીને વિચારમાં પડી ગયા ને? તો ,આઓ ,વાત કરીએ આ નવલકથાનાં પાત્રોની,તેમાં વર્ણવેલા લોહીનાં નહીં એવા લાગણીથી તરબતર માનવસંબંધોની.ભારતનાં વિવિધ જાતિ-પાંતિનાં એકમેક સાથે હળીમળીને રહેતા માનવોની.ધ્રુવદાદાની કલમ હોય એટલે કંઈક નવું ,કંઈક અલગ અને હટકે તો હોય જ. આ નવલકથામાં તેમણે કોઈ કુદરત,પ્રકૃતિ ,દરિયો કે જંગલની વાત નથી કરી પણ વાત કરી છે રેલ્વે સ્ટેશન પર સામાન ઊંચકવાનું કામ કરનાર કુલી સ્ત્રીઓની,તેમના બાળકોની ,લવલી પાન હાઉસ પર આવતા અનેક જુદા-જુદા માણસોની અને તેમના સંબંધોની ,તેમના પહેરવેશ ,બોલી,માન્યતા અને વાતચીતની લાક્ષણિકતાઓ અને તેની સાથે આગળ વધતી રસપ્રદ વાર્તા તો ખરી જ.

ટ્રેઈનની ‘છવ્વીસબાણુ’વેગન માંથી એક નાનું થોડા સમય પહેલાં જન્મેલું બાળક મળે છે. પરાણે વહાલું લાગે તેવું ગોરું ,રૂપાળું બાળક જોઈ સ્ટેશન પર સામાન ઊંચકવાનું કામ કરતી કૂલી સ્ત્રીઓ, તેને પોલીસને કે અનાથાશ્રમમાં આપવાની ના પાડે છે. બધાં સાથે મળીને તેને ઉછેરવાની જવાબદારી લે છે.જન્મનો દાખલો લેવા ,ચિઠ્ઠી ઉપાડી ,જેનું નામ નીકળે તે ચોપડે તેની મા બને છે – રેવા.રંગે ગોરો હોવાથી લાડકું નામ ગોરીયો અને ટ્રેનની યાત્રા કરતો મળ્યો એટલે ભણેલા સાહેબે નામ રાખ્યું યાત્રિક.”કોઈનો નહીં તે સૌનો” એમ ગોરીયો ટ્રેનની વેગનને રાત્રે પોતાની બેડરુમ બનાવી ,બધી મજૂર બહેનોનાં છોકરાઓ સાથે રમીને સૌનું આપેલ ખાઈને,સૌ મા નો અને મિત્રોનો સ્વાર્થવિહીન પ્રેમ પામતો મોટો થાય છે તેની સુંદર વાત દાદાએ કરી છે. 

કાળિયો,ટીકલો,વામન,સત્તુ,ભીખમંગી જેવા સ્ટેશન પર રખડતાં ,કૂલી સ્ત્રીઓનાં છોકરાઓનાં જેવાં માત્ર નામ જ નહીં પણ ,તેમના માના જ એક ન હોય તેમ તેમની અંદર જાણે હૂબહૂ ઉતરી જઈને ઉતારી હોય તેવી તેમની મનસ્થિતિ અને વિચારોનું અદ્ભૂત વર્ણન ધ્રુવદાદાએ કર્યું છે. સાથેસાથે પાત્રોનાં વિચારો દ્વારા વ્યક્ત કરાએલ દાદાની જીવનની ફિલસુફી ,અગમ્ય વિચારધારાનાં છાંટણાં વાંચીને તો આપણે પણ વિચારોની હારમાળામાં ગરકાવ થઈ જઈએ.જૂઓ-

“ કાળ કાગળિયાં ખાય, દેહનેય ખાય,મનને થોડો ખાય હકે?”

“પ્રયત્નપૂર્વક પણ ન સમજાતું હોય તો એ કે માણસ પૃથ્વી પર રહે ત્યાં સુધી તેને સમયખંડોમાં વહેંચાયેલા રહેવું પડે તેવી રચના શા માટે કરાઈ છે! શા કાજે તેના જન્મ ,ઉછેર, ભણતર, ગણતર,સફળતા,નિષ્ફળતા,ઈચ્છા ,સ્વપ્નો,આનંદ,પીડા અને સ્મૃતિ બધુંય સમય સાથે આવે કે જાય છે.સમયના બંધને ભેદી શકાય તેવી કોઈ વ્યવસ્થા કેમ નથી કરાઈ?”

આવા તો અનેક વિચારો નવલકથામાં આપણને પણ એ દિશામાં વિચારતાં કરી દે તેવા સરસ રીતે આલેખાયા છે.

સ્ટેશન પર વેગનને પોતાનું ઘર માની તેમાં આનંદ સાથે જીવતાં ગોરીયાનું શબ્દચિત્ર,તેમજ ગોરીયાને લવલી પાન હાઉસનાં માલિક મુસલમાન વલીભાઈ પોતાનાં ઘરમાં જ દિકરાની જેમ રાખે છે તે તેમજ વલીભાઈની પત્ની ગોરીયાને શાકાહારી ભોજન જ ખવડાવી તેને અભડાવતી નથી જેવી અનેક ઉમદા વાતો દાદાએ નવલકથામાં સરસ રીતે રજૂ કરી છે. અને તે યાદ અપાવે ફિલ્મ ‘ધૂલ કા ફૂલ ‘ગીતની પંક્તિઓ

“તું હિન્દુ બનેગા ,ન મુસલમાન બનેગા, ઇન્સાન કી ઓલાદ હૈ ઈન્સાન બનેગા”

“માલિકને હર ઇન્સાન કો ઇન્સાન બનાયા,હમને ઉસે હિન્દુ યા મુસલમાન બનાયા”

તેમનાં ગરીબોની ઝૂંપડીમાં ડોકાતાં હૂબહૂ શબ્દચિત્રોથી મને યાદ આવી ગઈ ,પેલી ઝોયા અખ્તરની ફિલ્મ “ગલી બોય” જેમાં આખેઆખી મુંબઈની ધારાવીની ઝૂંપડપટ્ટીની જિંદગી દર્શાવી હતી. હું પણ ફિલ્મ દિર્ગદર્શક હોત તો ‘લવલી પાન હાઉસ’ પર પીક્ચર જરૂર બનાવત. એટલાં સુંદર સંવાદો,વિચારો,હૂબહૂ શબ્દચિત્રો છે આ નવલકથામાં. બધું જ સાવ કાલ્પનિક,છતાં સાવ સાચું, ગરીબાઈમાં પણ આદર્શ સંસ્કારિતાનું દર્શન, માનવ મનની ઊંડાઈનું સ્વાભાવિક દર્શન તેમજ જાતિ-પાંતિ,ઘર્મ,વર્ણ વગરનાં સ્વાર્થવિહીન માનવ સંબંધોની ,વાહ !પોકારી જાવ તેવી વાતોનું દર્શન. અને આ નવલકથામાં એક સાથે બે વાર્તા એક જ નાયક ગોરીયા- યાત્રિકની ચાલે છે એની આગલી અને પાછલી જિંદગીની ,ફિલ્મમાં ફ્લેશબેક આવે એમસ્તો !!!આને માટે નવલકથા વાંચો તો જ સમજાય હંધુંય ……

આ સાથે દાદાની અલ્લાહ સાથેની વાતચીત કરતા હોય તેવી ગઝલ…. નવલકથામાં મુસ્લિમ વલીભાઈ મુશાયરામાં જાય અને ગોરીયો રાબિયા અને તેની અમ્મી સાથે મોટો થાય એટલે મને પણ દાદાની ગઝલ જ મૂકવાનું મન થાય ને!

મૂકી છે જાત મેં આખી લે ચરાગી કબૂલ કર

મને ખલાસ કર અને તું ખલ્લાસી કબૂલ કર

કશાથી શોધ જાતની કે તમારી થતી નથી 

જો તું હયાત હો તો મારી હયાતી કબૂલ કર

અહીં એ કહી ગયા હતા તે કશું સાંભળ્યું નહીં

અમે સતત કરી છે ફિર્કા -ખિલાફી કબૂલ કર

ના તું સાકી મને એ સજ્જનોનાં ઘર બતાવ મા

ભરી દે જામ ને આ જાત શરાબી કબૂલ કર

અહીં ને આ પળે તારા સમીપે જઈ ઊભો રહું 

જરા વિચાર મારી ઈશ્ક -મિજાજી કબૂલ કર

અને શું હું જ તને રાન રાન શોધતો ફરું

લે ચાલ ઘેર ને મારી ચપાટી કબૂલ કર

ચરાગી- પીરની દરગાહ પર ફાતિયો કરાવતી વખતે દીવા તળે મુકાતી રોકડ

જિગીષા દિલીપ

૨૭મી જુલાઈ ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૨૫

–

મિત્રો,

ધ્રુવદાદાએ તત્વમસિ નવલકથામાં માનવનાં માનવ સાથે,કુદરત સાથે,લોકમાતા નર્મદા જેવી નદી સાથે અને સમગ્ર સંસ્કૃતિ સાથેનાં અનોખા સંબંધોની વાત કરી છે.વાત આમ તો નર્મદા નદીની છે ,પરતું નદીની સાથે સાથે તેની આસપાસ વસતાં લોકોનાં જીવનની,સજીવ સૃષ્ટિની ,વનનાં સાગનાં વૃક્ષોની ,નર્મદાનાં પરિક્રમાવાસીઓની વાત પણ સંકળાયેલી છે.નદીને ભારતીય સંસ્કૃતિમાં માતાનો દરજ્જો કેમ આપવામાં આવ્યો છે? આપણી ગંગા,યમુના,નર્મદાને પગે લાગી તેનાં પાણીને ચરણામૃત કેમ કહીએ છીએ? કારણ ,આ નદીઓ માનવજીવનને કે બહોળા અર્થમાં તમામ પ્રકારના જીવનને ટકાવી રાખનારી,વિકસાવનારી શક્તિ જ નથી ,તે એક સંસ્કૃતિના પરિવહનનું,પરિપક્વતાનું અને તેની સતત વધતી વિસ્તરતી જીવનગાથાનું અમરગાન છે.

નર્મદા કિનારાવાસીઓ માટે તે જીવનદાયિની છે.નવલકથાની શરુઆતથી અંત સુધી સાંકળતી કડી સ્વરૂપે લોકમાતા નર્મદા અને તેની આસપાસનાં વિસ્તારોનું મનોહર વર્ણન દાદાએ કર્યું છે.તેમજ પરિક્રમાવાસીઓ સાવ અજાણ્યા હોય તે છતાં તેમને સાહજિકતાથી મદદરુપ થતાં લોકોનાં સંવેદનાસભર સંવાદો દ્વારા દાદાએ નર્મદાતટવાસીઓનો પરિચય કરાવતાં સમગ્ર ભારતીય સંસ્કૃતિનો હ્રદયંગમ પ્રભાવ ઊભો કર્યો છે.

બિત્તુબંગાનાં ભાઈ બંગાને ,જે વાઘણ ખાઈ ગઈ હતી, તે વાઘણનું મોં ગલસંટામાં ફસાઈ ગયું અને બિત્તુ તેને કુહાડી લઈ મારી નાખવા ગયો ,પરતું જ્યાં તેણે તેનાં નાનાં બચ્ચાંને જોયાં અને પોતે મા વગર ઉછર્યો હતો અને તે વેદના યાદ આવતાં એને વાઘણને છોડી દીધી. પોતે જીવેલી મા વગરની જિંદગી એને વાઘનાં બચ્ચાંઓને આપવી નહોતી.આ પ્રસંગ સાથે જ સાંકળેલ મહાભારતનો પ્રસંગ- દ્રૌપદીનાં પાંચપુત્રોને અશ્વત્થામાએ ઊંઘમાં સૂતા જ મારી નાંખ્યા છતાં જ્યારે અશ્વત્થામાને હણવાની દ્રૌપદી ના કહે છે અને કહે છે પુત્રહીનતાનું દુ:ખ શું હોય છે ?તે હું જાણું છું,કૃપીને એ દુ:ખ કદી ન મળો.આમ નવલકથાનાં આદિવાસી અભણ લોકો હોવા છતાં અને જેમણે શાસ્ત્રો ક્યારેય વાંચ્યાં નથી તેમનાં સંસ્કારોની ઉચ્ચતા દાદાએ કુશળતા પૂર્વક આલેખી છે.અને તેની સાથે મહાભારતનાં પાત્રોની વાતની ગુંથણી પણ સરસ રીતે રજૂ કરી છે.આમ નાયક આદિવાસી લોકોની કેવી કેવી સચ્ચાઈ અને પ્રામાણિકતાથી અભિભૂત થાય છે તેનાં ખૂબ સંવેદનશીલ સંવાદો દાદાએ સુપેરે પાત્રો દ્વારા રજૂ કર્યા છે.

નર્મદા નદી ભારતને બે ભાગમાં વહેંચેં છે તેવી માન્યતા સામે દાદા માને છે કે નર્મદા ઉત્તરાખંડ અને દક્ષિણાખંડને જોડીને એક સાથે રાખે છે. એક નદી સાથે વિકસેલી ,નદી કિનારે પાંગરેલી અને તેના જ પુણ્ય પ્રતાપે હજીયે વિકસતી આપણી સંસ્કૃતિમાં તેનું મહત્વ અનન્ય છે એમ સમજાવતાં દાદા લખે છે” અમરકંટકથી નીકળીને સમુદ્રને મળે છે ત્યાં સુધીમાં આ નદી કેટકેટલી શ્રધ્ધા ,કેટકેટલી સાંત્વના,કેટકેટલા પ્રેમ,આદર અને પુણ્યો સમાવતી દંતકથાઓનું સર્જન કરે છે.એક ઝરણ સ્વરૂપથી સાગરને મળવાના સમગ્ર પ્રવાસમાં તે પોતે બદલાય છે અને તેના સંસર્ગમાં આવનારનાં જીવન બદલી નાંખે છે.” પાણીનાં એક પ્રવાહને એટલે જ આપણી સંસ્કૃતિમાં લોકમાતાનું બિરુદ અપાયું હશે!

નવલકથાની પરિપક્વ ક્ષણો સમયે નાયકનું માનસ પરિવર્તન ખૂબ સહજ જણાય છે.એમાં કોઈ એક પ્રસંગ કે ઘટનાનો ભાગ નથી,પરતું સમગ્ર ઘટનાક્રમ દરમ્યાન તેણે અનુભવેલું એ નિતાંત આહ્લાદક સૌંદર્ય છે,જે ફક્ત માનવજીવનનું નથી,વનરાજીનું,પ્રાણીઓનું,માન્યતાઓ અને તેનાં અર્થઘટનનું અને સૌથી વધુ લોકમાતા નર્મદાનું છે.દરેક પરિક્રમાવાસીને નર્મદા દર્શન આપે જ છે એવી માન્યતાની તેમની આગવી પુષ્ટિ કોઈ ચમત્કાર નહીં ,સાક્ષાત્કાર બની રહે છે.

નવલકથાનાં અંતમાં નદીની અર્ધપરિક્રમાએ નીકળેલો નાયક કાબાઓ દ્વારા લુંટાઈ છે ત્યારે તેમના મને કરેલું અર્થઘટન સચોટ અને અર્થગર્ભિત છે.તેઓ કહે છે કે કાબાઓની માન્યતા છે કે પરિક્રમાવાસી સાધુઓને લૂંટવાની ,અરે ! તેમના વસ્ત્રો સુધ્ધાં લઈ લેવાની આજ્ઞા તેમને ‘મા’ નર્મદા આપે છે.કારણ “ભૂખ્યો તરસ્યો,જીવનનિર્વાહ માટે હવાતિયાં મારતો વસ્ત્રવિહીન પ્રવાસી ઝાડી પાર કરીને નગરમાં પહોંચશે ત્યારે તેના અહમના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા ફશે.સંન્યાસ શુંછે? ત્યાગ શું છે? જીવન શું છે?આવા તમામ પ્રશ્નોનો જવાબ તેને સ્વયં મળી ગયા હશે.આવું સચોટ અને સત્યાર્થ રજૂ કરતી ફિલસુફી જ નવલકથાને બીજા કરતાં આગવી ઓળખ આપે છે.નવલકથાનાં બધાં જ પાત્રો શરુઆતથી અંત સુધી આપણને લાગણીની અલગ સફરે લઈ જાય છે.આપણે પણ પાત્રોની સાથે નર્મદાની અને તેની આસપાસનાં જંગલોની ,આદિવાસીની ઝૂંપડીઓની સફરનો અનુભવ કરીએ છીએ.ગુણદોષથી ભરેલા તે આદિવાસીઓ શહેરનાં માણસથી જુદા પડે છે કારણ તે કુદરત સાથે જોડાએલ છે. કુદરત સાથેનો તેમનો સંબંધ સાવ નોખો છે ,કારણ કુદરત તેમના અસ્તિત્વ નો એક ભાગ છે.

આ સાથે ઘ્રુવદાદાની ચાર પંક્તિઓ-

ક્યાં કહું છું હું અને તું એક હોવા જોઈએ.

માત્ર કહું છું કે પરસ્પર નેક હોવા જોઈએ.

એમ ઠાલો શબ્દ કંઈ તાકાતવર હોતો નથી

શબ્દના અવતાર અંદર છેક હોવા જોઈએ.

સાવ પોતાને વિસારો એમ કહેવું દંભ છે.

પણ બધાંની દ્રષ્ટિમાં પ્રત્યેક હોવા જોઈએ.

જિગીષા દિલીપ

ર૦ મી જુલાઈ ૨૦૨૨

સંસ્પર્શ-૨૪

મિત્રો,

આજે સંસ્પર્શની યાત્રાના અડધા મુકામે પહોંચી છું, ત્યારે દાદાની આ નવલકથાઓમાં રજૂ થયેલ તેમની નોખી વિચારસરણીની એક સાવ જુદીજ સ્વાનુભવની વાત કરવી છે. દાદાની બધી જ નવલકથા,તેના પાત્રો,સંવાદો,ધ્રુવગીત આ બધું વાંચતાં જ અને ધ્રુવગીત સાંભળતાં જ હ્રદય સોંસરવું કેમ ઉતરી જાય છે ખબર છે? તો ચાલો, મને લખતાં લખતાં થયેલા મારા અનુભવની સરસ વાત કરું. મારાં દરેક આર્ટિકલમાં હું મારા આલેખન સાથે એક ધ્રુવગીત પણ મૂકું છું. આર્ટિકલ લખાઈ જાય એટલે ધ્રુવદાદાને પણ વાંચવા અને સાંભળવાં મોકલું.એક આર્ટિકલમાં જે ધ્રુવગીત મૂકેલું તે ઈન્ટરનેટ પર કોઈએ દાદાનાં ફોટા સાથે મૂકેલું,મારી ભૂલ કે મેં વધુ તપાસ કર્યા વગર આર્ટિકલ સાથે ધ્રુવગીત માની તે ગીત મૂકી દીધું. દાદાએ સાંભળીને તરત મેસેજ કર્યો ,બહેન આ મારું ગીત નથી. તે ગીતમાં માણસની વાત હતી. પંક્તિ હતી,

“કંઈ જ નક્કી નહીં આ તો માણસ કહેવાય 

બહારથી પોતાનો ,અંદરથી બીજાનો નીકળે”

દાદાએ કહ્યું ,બહેન ,”આ ગીત મારું નથી કારણ મને જીવનમાં આવો કોઈ માણસ મળ્યો જ નથી, તો હું આવું લખું જ કેવીરીતે?”

કેટલી મોટી વાત દાદાએ મને સમજાવી દીધી!!!!! તેમની લગભગ સિત્તેરથી પંચોતેર વર્ષની જીવનયાત્રામાં તેમને કોઈ આવો માણસ મળ્યો જ નહીં????

સૌથી પહેલાં તો મેં તપાસ કર્યા વગર દાદાનો ફોટો જોઈ ગીત ધ્રુવદાદાનાં નામે લખી દીધું તે પહેલી ભૂલ,એટલે કાન પકડ્યા કે પૂરતી ખાતરી વગર દાદા જેવી વ્યક્તિને નામે ગીત ન મૂકાય. તે માટે સૌ વાચકોની પણ ક્ષમા માંગું. અને બીજી મોટી વાત કે દાદાની દરેક માણસને જોવાની દ્રષ્ટિ જ અલગ છે. “જેમ કમળો હોય એને બધે પીળું દેખાય “ તેવી કહેવત છે. દાદાની વાત સાંભળી એક નવી કહેવત રચવાનું મન થાય કે,” જેની દ્રષ્ટિ નિર્મલ તેને દરેક માણસની સારપ જ ઝીલાય.”

આજે ગુરુપૂર્ણિમાનાં દિવસે મને દાદાએ કેટલી સુંદર શીખ આપી!

એટલે જ દાદાને જીવનભર કોઈ એવો માણસ મળ્યો જ નહીં હોય તેનાં કરતાં દાદાને કોઈનાંમાં દુર્ગુણ દેખાતાં જ નથી,તેમને દરેક માનવમાંથી માત્રને માત્ર સારી વાત કે સદ્ગુણ જ દેખાય છે.આ વિચાર અને વાતે મને જીવનની ખૂબ મોટી શીખ આપી દીધી કે સામેની વ્યક્તિ ગમે તે હોય તેમાંથી સારામાં સારી વાત શોધતાં,જોતાં તું શીખ.હા, એટલે જ દાદાને અકૂપારનાં ગીરવાસીઓમાં,સમુદ્રાન્તિકેનાં દરિયાનિવાસીઓમાં,અરે! તત્વમસિનાં જંગલમાં રહેતાં અભણ આદિવાસીઓમાં ઉત્તમ ઉપનિષદ,પુરાણો,વેદોની વાણીનાં ભણકારા જ સંભળાય છે.તેમનાં દરેક સ્ત્રી પાત્રો પણ કેટલાં સશક્ત,સબળ અને કૌવતસભર છે. તેમનાં સ્ત્રી પાત્રોને દાદાએ હંમેશા શક્તિ અને જગદંબા જેવું પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ ઉપસાવીને જ નવલકથામાં નિરૂપ્યાં 

છે.તે અકૂપારની સાંસાઈ હોય,તત્વમસિની સુપ્રિયા હોય કે અગ્નિકન્યાની દ્રૌપદી હોય! દાદા જાણે આપણને સમજાવી રહ્યાં છે કે “કોઈના પણ અવગુણ ચિત્ત ન ધરો.”

આ વાત કોઈને કહેવા માટે બહુ સહેલી છે પણ જીવનમાં જીવવા માટે બહુ અઘરી છે. પરતું દાદા તેને સતત જીવતા હોય તેવું અનુભવાય છે કારણ તેમનાં આ જ વિચારોની છાયા તેમની બધી નવલકથામાં અને ધ્રુવગીતોમાં દેખાય છે અને અનુભવાય છે.

દાદાને નાનામાં નાના માણસની સામાન્ય વાતમાં પણ જીવન જીવવાની જડીબુટ્ટીઓ જ દેખાય છે. તત્વમસિનો લક્ષ્મણ મધપૂડાનાં મધ ઉતારવાની સેવા કરતો હતો ,તે પોતાનાં ગયા જન્મની વાત કરી કેવીરીતે મધમાખીઓની સેવાનાં વ્યવસાયમાં પડ્યો તેની વાત કરે છે. ત્યારે નાયક, લક્ષ્મણને ,તે ગયા જન્મમાં માને છે ?તેમ પૂછ છે.જવાબમાં લક્ષ્મણ પૂછે છે,” તમે આ જન્મમાં માનો છો?”અને આ પ્રશ્ન ભલે નવલકથાનાં નાયકનાં સંવાદમાં છે ,પણ તે પોતાના મનના વિચારને દાદાએ સુંદર રીતે દર્શાવ્યો છે.

લક્ષ્મણનો આ પ્રશ્ન નાયકનાં હ્રદયને ખળભળાવી મૂકે છે. તે પોતાની જાતને પૂછે છે,હું આ જન્મમાં માનું છું?અચાનક એને નવો જ અનુભવ થાયછે. ઝરણાં જાણે થંભી ગયાં છે.હવા જાણે સ્થિર થઈ છે. પર્ણોનો ફરફરાટ જાણે ખોવાઈ ગયો છે.આ ખીણ નથી.આ પર્વતો નથી. આ અરણ્યો નથી તો ,આ શું છે?અને નાયકનાં મનમાં પ્રશ્ન ઉદ્દભવે છે. 

“હું કોણ છું? કદાચ આ પ્રશ્ન ,આ પ્રશ્નનો જવાબ શોધવાની વૃત્તિ ,આ દેખાય છે તેશું છે તે સમજવાની વૃત્તિ અને પોતે જન્મ જન્માંતરમાં ,માયામાં,ઈશ્વરમાં,પામરમાં અપરમમાં માને છે કે નહીં ? માને છે ,તો તે સત્ય છે કે નહીં તે શોધવાની વૃત્તિ જ આ દેશની ભાતીગળ પ્રજામાં સંતાઈને રહેલું પેલું સામ્ય છે? આ માટીમાં જન્મ લેનારના લોહીમાં ,ધર્મ અને ધર્મથી ઉપરની અવસ્થા વચ્ચેની ભિન્નતાની સાદીસીધી સમજ ઉતારતું તત્વ પણ આ પ્રશ્ન જ છે.કોઈક જન્મમાં કરેલાં કર્મો ,નામ ઋણ સાથે લઈને જન્મતી ,જીવતી – આ પ્રજા હજારો વર્ષોથી એકધારી ટકી રહી છે તેનું રહસ્ય પણ શું આ પ્રશ્ન જ હશે?

આમ કહી દાદાએ ભારતનાં નાના ગ્રામવાસી લોકોનાં મનોજગતનું પણ અતિ ઉમદા વર્ણન કર્યું છે.કે દરેક ભારતવાસી તે અભણ કે નાના ગામનો કે જંગલવાસી આદિવાસી કેમ નહોય! પણ તેનામાં આ માણસાઈ ભારોભાર ભરેલી છે. અને બીજા કોઈને દેખાય કે ન દેખાય , દાદાને તો તે દેખાય જ છે. કારણ તેમને દરેક માણસનું ઊજળું પાસું જ દેખાય છે.

આવા ઉમદા વિચારો સાથેનું જ એક ઉમદા ધ્રુવગીત જે બંગાળી બાઉલ પરંપરાનાં ઢાળમાં ખૂબ સુંદર રીતે ગવાયું છે. જીવનની બધી જંજાળમાંથી મુક્ત થઈ ક્યારેક પ્રકૃતિની ગોદમાં જઈને મુક્તજીવન જીવવાની મોજ લેવાની વાત છે.

કદી તું ઘર તજીને રે….ઓ ..

વગડે લીલાં ઘાસમાં ઊગ્યા ફૂલમાં ઊડેલી ધૂળમાં તારી જાતને ખોને રે….

સુખ મોટું કે નામ નથી કાંઈ રે,

બાગ બગીચા ગામ નથી કાંઈ રે,

આવ અહીં તું ઊગવું અને તડકા છાયા રમવા સિવાય કામ નથી કાંઈ;

અમે છંઈં એમ તું હોને રે….

કેટલા સૂરજ કેટલા ચાંદા,

ગણવા તારે કેટલા દહાડા,ઓ રે..

સાંપડ્યો સમય પગથી માથાબોળ જીવી લે,ગણવા જા મા ટેકરા ખાડા રે;

જાગ્યો ‘તો એમ તું સોને રે….

જિગીષા દિલીપ

૧૩મી જુલાઈ ૨૦૨૨