કબીરાએ ચીંધ્યો સ્વવશતાનો માર્ગ
સ્વવશતા એટલે પોતાની જાતને પોતાના મનને પોતાના વશમાં રાખવું.પોતાના મનની લગામ પકડીને રાખવી.આ શક્ય છે?
આપણે જમવા બેસીએ છીએ ત્યારે સતત ઓફિસને લગતા વિચારો આવ્યાં કરે છે. અને જ્યારે ઓફિસમાં કામ કરતોે હોઇએ ત્યારે ઘરની સમસ્યાઓ, વ્યવહારના પ્રશ્નો ધેરી વળે છે. શું આપણે આપણા વિચારોને કાબુમાં રાખી શકીએ છીએ? શું આપણે આપણા મનને કાબુ કરી શકીએ છીએ ?અને ત્યાં ફરી મન કબીરાને પૂછે છે કે મનની ચંચળતાને અચળતા કરવી એ ગુનો નથી? તો શી રીતે કાબૂમાં રાખો તમે ? આપણી મળોત્સર્ગની ક્રિયા પર આપણો કાબુ ના રહે,તો આ મન શી રીતે કાબુમાં રહે ? એ જ રીતે મન જે ઈચ્છાઓના દરિયામાં ભ્રમણ કરે છે તે સાકાર કરવાનું તેના વશમાં નથી હોતું એ પણ ખબર કયા નથી! મન તો વિચારે કે મારો પુત્ર બિલ ગેટ્સ બને કે અઢળક પૈસા કમાય પણ એ શક્ય નથી બનતુ.મન તો ઇચ્છે છે કે આપણે જ્યાં જઈએ ત્યાં લોકો આપણો આદર સત્કાર કરે અને એથીયે વિશેષ આપણી કોઈ નિંદા ન કરે.કોઈ આપણા દોષ ન બતાવે .સૌ આપણી વાહ વાહ કરે.પણ આવું બંને છે ખરું?મનની આવી ઈચ્છા સફળ થાય છે ખરી? આજનું વિજ્ઞાન કે સાઇકોલોજિસ્ટો જણાવે કે શાંત મન અને સ્વસ્થ ચિત્ત માટે વિચારો પર સતત કાબૂ હોવો જરૂરી છે.અને આજ વાત ૭૦૦ વર્ષ પહેલા મારા કબીરાએ કહી છે.
મને સમજાતું નથી. ધ્યાન કરવા બેસીએ તોપણ આ માંકડા જેવું મન તો અહીંથી ત્યાં ભટક્યા જ કરે છે. તો આ સ્વવશતા લાવવી કેવી રીતે કબીરા? ..હુ વધારે વિચાર કરી કબીરાના આ દોહાને સમજવા ફરી ફરી વાંચન કરુ છું…
“એક સાધે સબ સાધિયા,
સબ સાધે એક જાય.
જૈસા સીંચે મૂલ કો,
ફૂલૈ, ફલૈ અધાય.(બી.સા.૨૭૩)”
આ એક શું સાધવાનું ?કબીર એમના શબ્દમાં તો એવી કમાલ કરે છે કે જેને ઉકેલવા ઘણા સંદર્ભો ખોળવા પડે છે.
અંતે મને સમજાયું કે ‘એક’ ને એટલે કે મનને સાધવાથી બધુજ સધાઈ જાય છે..આ શરીર અને મન આપણા વશમાં નથી તો આપણા વશમાં કશું નથી. તો આ સ્વવશતાનો માર્ગ કયો? હું કબીરાની આંગળની પંક્તિ વાંચું છું અને જવાબ મળે છે,જેમ વૃક્ષના મૂળને પાણી પાવાથી એ હરિયાળુ બને છે.એમાં પર્ણો,પુષ્પો અને ફળ આવે છે.એ જ રીતે મન શીતળ થઈ જાય તો પૂરુંજીવન શીતળ થઈ જાય છે.કબીરો કહે છે.વિચાર તો આવ્યા જ કરવાનાં પણ આપણે પ્રતિભાવ મૂકવો પડે. સ્વભાવને કેળવવાની વાત છે.કબીરો કહે છે. જન્મથી કોઇ સંતોષી, નિ:સ્પૃહી હોતા નથી.કબીર એ પણ જાણે છે કે બધા પાસે આ મનને વશ કરવાની શક્તિ છે પણ ઓછા લોકો મનની સ્વવશતા અંગે વિચારતા હોય છે.વળી જે વશ કરવાનું તે વિચારે છે તે દુર્ભાગ્યે બહારની બાબતોને વશ કરવાનું વિચારતો હોય છે.તે હમેશાં બાહ્યસિદ્ધિઓ જેમ કે સત્તાની પ્રાપ્તિની અથવા તો દુન્યવી સ્વાર્થની પાછળ ભાગે.છે.આવી બાહ્ય બાબતો શાશ્વત નથી તે મળી પણ જાય તો પણ તેનાથી કલ્યાણ સધાતું નથી.ત્યારે સ્થિર મન એક વહેમ છે. મન પરમારો કાબૂ છે એવું કહેવું એ એક ભ્રમણા છે.એ જ રીતે આપણુ મન જે ઇચ્છા કરે છે, એ ઇચ્છાઓને સાકાર કરવાનું પણ આપણા વશમાં હોતું નથી એને જાગૃતિ સાથે યાદ રાખવાનું છે.કલ્યાણ તો ત્યારે સધાય જ્યારે તમારા મન અને ઇન્દ્રિયો પોતાના વશમાં હોય.સાંસારિક તકલીફોમાં પણ કબીરો સમતા રાખી શાંત ચિત્તે પ્રભુ સ્મરણ કરતા હતા.
પણ કબીરા આ કલ્યાણ એટલે શું?
“તારા મનમાં કંઈ દ્વેષ, ખિન્નતા,ઉદ્વેગ અને અશાંતિ ન હોય અને દુનિયાનું ઉત્કૃષ્ટ ઐશ્વર્ય અને તમામ સુખસુવિધાઓ અને અનુકુળતા મળવા છતાં જે પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી તેને કલ્યાણ કહે છે.આ કલ્યાણ એટલે પૂર્ણ શાંતિ ,પૂર્ણ સંતોષ અને પૂર્ણ તૃપ્તિ.અને આ કલ્યાણ માત્ર મનને વશ કરવાથી સ્વવશતા પ્રાપ્ત કરવાથી જ મળે છે.”કબીર માટે “આત્મા એજ પરમાત્મા “કેન્દ્રસ્થાને રહેલું તત્વ છે.
વાહ મારા કબીરા ….તે આટલી અઘરી વાત કેટલી સહજતાથી સરળતાથી સમજાવી.હવે મને તારો આ દોહો સમજાયો:જે સાર આપવામાં મોટા ગ્રંથો નિષ્ફળ જાય છે એ આ બે લીટીના દુહાઓ કે સાખીઓ સચોટતાથી આપી જાય છે.
આજે વિશ્વના અનેક યુવાનો એક તાણ તથા અસલામતીનો ભાવ અનુભવે છે ત્યારે કબીરની અનેક રચનાઓ અને દોહા તે સ્થિતિનો સામનો કરવા માટે શક્તિનો સ્ત્રોત વહાવી શકે તેવા સત્વશીલ અને અર્થસભર છે.આજે પણ તેના સત્વને કારણે સમાજમાં તેના વધામણા થાય છે.જેનો સ્વીકાર લોકોમાં થાય તે સાહિત્ય અને તેના સર્જકો અમરત્વને પામે છે. કબીરાએ લોકો વચ્ચે ઉજળુ જીવન જીવીને સહજ રીતે તથા સરળ ભાષામાં જ્ઞાનનો પ્રવાહ લોક સુધી પહોંચાડ્યો.આવા સંતને કે કવિને મેઘાણીએ ‘‘પચેલા આત્મજ્ઞાનના ઓડકાર ખાનારા’’કહેતા તે ખૂબ યથાર્થ છે.કબીરા માટે કોઇ ચોક્કસ વિધિ-વિધાન કે બાહ્ય ક્રિયાકાંડનું વિશેષ મહત્વ ન હતું. નામસ્મરણનો મહિમા અને પરમ તત્વ તરફની ગતિ એજ તેની ચાવીરૂપ બાબત હતી.
કબીરો એક વાતને બાંધીને વાત કરતો નહોતો . કોઇ ચીલે ચાલતો ન હતો કે નથી એણે કોઇ એક વિચારધારાને પકડીને ઉપદેશ આપ્યો.સ્વ અનુભવે જે પામ્યો તે પોતાના દોહામાં પ્રગટ કર્યું.કબીરાએ શબ્દને પોતાના પ્રગટીકરણનું માધ્યમ બનાવી ગાઇ વહેતું કર્યું અને એટલે જ કબીરાના આ વિચારો જ મને વાંચવા પ્રેરે છે.
જીગીષા પટેલ
