હાં રે દોસ્ત હાલો અમારે દેશ- -28) માણસાઈના દીવા!

ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં લોકસાહિત્ય , લોકગીતો અને સામાન્ય જનની લોકવાર્તાઓ , દાદાજીની વાતો અને દાદીમાની વાતો વગેરે વિષે આપણે આ કોલમમાં થોડું થોડું – આચમન લઇ શકાય એટલું – સાહિત્ય જોયું અને એનો આછેરો આસ્વાદ રસાસ્વાદ માણવા પ્રયત્ન કર્યો. આમ તો મેઘાણી કે જેને રાષ્ટ્રીય કવિનું અજોડ હુલામણું બહુમાન મળ્યું છે , તેમના વિષે આવી નાની લેખમાળામાં કેટલું લખી શકાય ? પણ , જો ટૂંકમાં જ એમનાં સાહિત્યનો ખ્યાલ મેળવવો હોય તો આ એક વાક્ય બસ થશે !
નાનપણમાં અમે આ રીતે મેઘાણીનું સાહિત્ય યાદ રાખતાં!
આ છે એ એક વાક્ય:
સૌરવ પ્રભુ , ધરતી લોકકુ સો વેંતુ માપ છે!

તમે પૂછશો : “સૌરવ પ્રભુ , ધરતી લોકકુ સો વેંતુ માપ છે? ? એ વળી શું ? “
એટલે કે દરેક અક્ષર પરથી એમનાં સાહિત્ય નું એક એક પુસ્તક યાદ આવે !
એમનું સૌથી વધું જાણીતું , અને ગુજરાતી સાહિત્યમાં આંગળીને વેઢે ગણાય એ પૈકીનાં પુસ્તકોમાં જેની ગણના થાય છે તેવું
સૌ: સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ! ર : રઢિયાળી રાત !વ : વસુંધરાનાં વ્હાલાં દવલાં
પ્રભુ: પ્રભુ પધાર્યા
ધ : ધરતીનું ધાવણ ! ર :રઢિયાળી રાત , ( સોરઠને) તીરે તીરે !
લો :લોક સાહિત્યનું સમાલોચન ! ક : કંકાવટી ! કુ : કુર્બાનીની કથાઓ !

સો : સોરઠ તારાં વહેતા પાણી
વેં: વેવિશાળ ; તુ : તુલસી ક્યારો
મા : માણસાઈના દીવા પ : પરિભ્રમણ !
છે : છેલ્લું પ્રયાણ ( લોકસાહિત્ય સંશોધન વિવેચન )
મેઘાણીનાં સો જેટલાં પુસ્તકોમાંથી થોડા અમે આ રીતે યાદ રાખતાં !!!
પણ , બધાં પુસ્તકો વિષે લખવું શક્ય નથી ; પણ હા ,
આજે હું તમને ‘માણસાઈના દીવા ‘વિષે વાત કરીશ ; કારણ કે એ સાહિત્ય જગતમાં કાંઈક આગવી જ ભાત ઉભી કરે છે .
આ એક એવું પુસ્તક છે કે ગુજરાતની એન્જીનીઅરીંગ કોલેજોમાં પણ માનવતા વિષયમાં શીખવાડવામાં આવતું !
રવિશંકર મહારાજને મુખેથી સાંભળેલી આ સત્ય કથાઓમાં મેઘાણી જેવી લોક પ્રેમી મહાન પ્રતિભાના દ્ર્ષ્ટિકોણનું રસાયણ ભળ્યું અને પ્રગટ થઇ આ સત્ય ઘટનાઓ !
૧૯૧૮ થી ૧૯૨૪ ના સમય ગાળામાં બનેલ આ ઘટનાઓ પહેલી નજર આપણને અસંભવિત -કાલ્પનિક જ લાગે ! પણ વાચક મિત્રો !આ ગાંધી યુગની વાતો છે ! જે વ્યક્તિ માટે આઈન્સ્ટાઈન જેવી મહાન વિભૂતિએ કહ્યું હતું કે સો વર્ષ પછી લોકો પૂછશે , કે શું આવો ગાંધી ખરેખર આ પૃથ્વી પર જન્મ્યો હતો ? અને રવિશંકર મહારાજ આ જ ગાંધીજીના પ્રભાવ નીચે ઘડાયા હતા ! ગાંધીજીની નિર્ભયતા અને સ્પષ્ટભાષિતા રવિશંકર મહારાજને પ્રથમ નજરે જ 1915 સ્પર્શી ગઈ હતી . નાની ઉંમરે માતા પિતાનું છત્ર ગુમાવનાર રવિશંકર માં પ્રેમ અને કરુણા તો હતાં જ . હવે તેમાં અહિંસા અને અભયપણું – નિર્ભયતા પણ ભળ્યાં!
ઝવેરચંદ મેઘાણી સરસ રીતે એ પ્રસંગો એમની આગવી અદાથી વ્યક્ત કરે છે :

૧૯૧૯ ની એ ઘોર અંધારી રાતે કપડવંજ તાલુકાના એક નાનકડા ગામ છીપીયાલથી મહારાજ પોતાને ગામ સરસવણી જય રહ્યા હતા. રસ્તામાં બહારવટિયો નામદારીયો અને ટોળીનો ભેટો થાય છે .
ટોળીના એક સાગ્રીતે મહારાજને પૂછ્યું ;” સીસપેનનો કકડો હશે તમારી કને ?”
“હા “
“કાગર ?’
“છે !”
“ તો આલશો?તમારા ગામના બામણ સોમા માથુર પર અમારે જાસા ચિઠ્ઠી લખવી છે કે રૂપિયા પાંચ સે પોગાડી જાય ; નકર ઠાર માર્યો જાણે . એ ચિઠ્ઠી સોમા માથુરને અલી આવજો .”
એટલું વાંચતા આપણાં યે હાડ ગળવા માંડે ..અંધારી રાત , બે ગામ વચ્ચેનો ભેંકાર માર્ગ ! હવે શું થશે ? આપણે વિચારીએ- આ સુકલકડી, પાતળો બ્રાહ્મણ શું કરશે ?
પણ જુઓ , મહારાજે શું કર્યું !
(આ તો સત્ય કથા છે !)
“એના જવાબમાં અત્યાર સુધી સમથળ રહેલો મહારાજનો સ્વર ઊંચો થયો ;” મેઘાણી લખે છે ,”
મહારાજે કહ્યું ;” એવી ચિઠ્ઠીઓ લખવા માટે મારાં સીસપેન અને કાગળ નથી . હું તો મારે ગામ જઈને કહેવાનો કે ખબરદાર બનો !બહારવટિયા આવે છે તેની સામે આપણે લડવાનું છે તેઓ ગામ પર હાથ નાખે તે પૂર્વે આપણે મરવાનું છે !
ગાંધી ટોળીના બહારવટીયાઓ એ લૂંટફાટ કરનારી બહારવટિયાઓની ટોળીને આપેલો સંદેશ સોંસરો ઉતર્યો હોવો જોઈએ , કારણકે પછી એ ટોળી મહારાજના એ ગામ સરસવણીને પાદરે ક્યારેય ઢુંકી નહોતી !
માણસ ખરાબ શા માટે બને છે ? મહારાજનો એ પ્રશ્ન હતો . અને એવાં તરછોડાયેલ સમાજ સાથે ઐક્ય સાધવાનો સાહિત્યની શોધમાં ભટકતા મેઘાણીનો પણ એજ પ્રયાસ હતો!
પ્રિય વાચક મિત્રો ! માણસાઈના દીવા આપણી કલ્પના બહારના પ્રસંગોનું આલેખન છે એ માટેનો આ એક પ્રસન્ગ ટૂંકમાં જુઓ :
કેવા સડેલા, ગુલામ દેશમાં ગાંધીજીને પરિવર્તન લાવવાનું હતું તેનો આછો ખ્યાલ આવશે : સરકારે ગામના ઉચ્ચ વર્ગના પટેલો પાસેથી જમીન લઈને નીચલા વર્ગના પાટણવાડીયા લોકોને આપી હતી .. સ્વાભાવિક રીતે જ એક બીજા પ્રત્યે ટેનશન તો હતું જ (અને અંગ્રેજો એવું જ તો કરતાં હતાં!)
ધર્મજ સ્ટેશને કોઈને મુકવા ગયેલ મુખી નજીકની વાડીએ જાય છે અને ત્યાં પાટણવાડીયા વાઘલો અને બીજા બે સાગરીત વાડીમાં કાંઈ કામ કરતા હતા ને આ તુંડ મિજાજી મુખી કાંઈક ગાળો બોલે છે પણ પછી વાડીમાંથી થોડું શાક લઈને પીઠ ફેરવે છે ત્યાં વાઘલો અચાનક જ ભાલાથી મુખીને મારી નાખે છે ! ખેડે તેની જમીન માં આ પાટણવાડીયાઓને જમીન મળી હતી , અને કોંગ્રેસની લડતમાં આ મુખીઓએ મુખીપણું છોડ્યું હતું ! બન્ને પક્ષ આમ તો ગાંધીજીના પ્રભાવ હેઠળ કામ કરતા હતા . મરતાં પહેલા આ મુખીએ વાઘલાનું નામ આપેલું , પણ કોઈ માથાભારે પટેલે એ ત્રણ જણને બદલે સાત જણના નામ લખાવીને સાત જણને જેલ ભેગાં કરાવ્યા !!
એકને ફાંસીની સજા થઇ , બીજાઓને દસ વર્ષની જેલ . પણ જેને ફાંસીની સજા થઈ તે કોઈક નિર્દોષ હતો . રવિશંકર મહારાજને ખબર પડી કે અન્યાય થઇ રહ્યો છે . પણ પેલા આગેવાને ચેતવણી આપી ; “ રવિશંકર! સીધા રેજો , હું તમને કહી દઉં છું !
રવિશંકર મહારાજે ગાંધીજીને કહ્યું કે આ કેસમાં આ બધાં નિર્દોષ છે પણ બીજા ગુના તો કર્યા જ છે . વળી , પાટીદાર લોકોનો ખોફ સહેવો પડશે !
ગાંધીજીએ સ્પષ્ટ કહ્યું ,” આ કિસ્સામાં જો એ નિર્દોષ હોય તો તેમને છોડાવવા આપણો ધર્મ છે .
કેસ લોકોમાં ચકચાર જમાવતો હતો ત્યાં મહાદેવભાઈ દેસાઈની નજર પડી કે ફાંસીની સજા પામેલ એ નિર્દોષ ને સરકાર પાસેથી ફ્રીમાં જમીન મળી છે .. એ જમીન જો એની પાસેથી રાજીખુશીથી પાછી મળેવવાની હતી .. ને પાછી પાટીદારોને આપવાની હતી .. અને એ કામ રવિશંકર મહારાજે કરવાનું હતું !!
જે માણસ નિર્દોષ હતો એને ફાંસી આપવાની હતી , અને જેમણે એ નિર્દોષને ખોટી રીતે સઁડોવ્યો હતો એ પાટીદારોને જમીન પાછી સોંપવાની હતી !
મહારાજ એ માણસની પાસે ગયા ; વાત કરી. કહ્યું; ગાંધીજીએ કહ્યું છે ..
ને એણે તરત જ આનાકાની વિના જમીન પાછી સોંપવાની હા કહી દીધી !ને કહ્યું ;’ ગાંધીજીને કહે જો કે અમને આશિષ આલે !
આ ગાંધીજીનો પ્રભાવ હતો! જો કે , પછી બધાયે આરોપીઓને છોડી મુકવામાં આવ્યાં…

આપણને આશ્ચર્ય થાય કે આપણા દેશમાં લોકો કેવી મામૂલી બાબતો માટે ઝગડતાં હતાં અને જે મહત્વનું હતું તેની તો કોઈને કાંઈ જ ચિંતા નહોતી ! અંદર અંદર ઝગડાં!ઉંચ નીચનાં ભેદભાવ ! માણસાઈના દીવા’ માં બારૈયા , ગરાશિયા , પાટણવાડીયા , રબારાં ઇત્યાદિ કોમોના જીવન સંઘર્ષની વાતો છે . એ બધા જન્મજાત ખરાબ નથી . ક્યાંક સંજોગો , ક્યાંક અજ્ઞાન, વેર બુદ્ધિ , અપમાન , ગરીબાઈ , વગેરે પરિબળો તેમને હીન કૃત્ય કરવા પ્રેરે છે . રવિશંકર મહારાજ તેમને દિલના પ્રેમથી , એક માં ની મમતાથી એ પાતકોને ઓળખે છે અને એમની લાચારીને સમજીને સાચો માર્ગ સમજાવે છે . અને મહદ અંશે એમાં સફળતા મળી છે !
આપણો આ ભદ્ર સમાજ , જે અમુક આખે આખી કોમને જ ચોર તરીકે વગોવે છે ! આપણા સમાજની સભ્યતા એક દંભ છે . ને એમાં રવિશંકર મહારાજને વિશ્વાશ નથી , એમને એ સમાજ છીછરો અને નિર્બળ લાગે છે.
ને પેલા ચોર , બંડખોર , નામચીન ડાકુ , બહારવટિયાઓને ગળે લગાડી , એમને પ્રેમથી સાચે માર્ગે ચઢાવે છે તેની અજોડ અદભુત સત્ય કથાઓ આ પુસ્તકમાં મેઘાણીએ સંચિત કરીને માનવ જાતનું એક અકલ્પ્ય અદભુત પાસું આપણને દર્શાવ્યું છે !
ઝવેરચંદ મેઘાણીએ ફુલછાબના એક તંત્રી લેખમાં ગુંડાઓ વિષે લખ્યું હતું : બહારવટિયાઓ અને ધાડપાડુઓથી વધુ ભયંકર તો આપણા ગામ વચ્ચે રહેતા એકાદ બે ગુંડાઓ છે . પ્રજાની છાતી પર દિવસ રાત ઉભા રહી ને ધોકો બતાવીને નાણાં પડાવે છે અને આબરૂના કાચના કુંપા એક જ ટકોરે તોડી શકે છે એવો દર આપણને સતત રહે છે ..પણ ગુંડાઓનો દર એ સાધુતા નથી , એ નમ્રતા નથી .. એ અધોગતિની નિશાની છે ! (ફુલછાબ 1940)
કેટલી સાચી વાત ! આજથી એંસી વર્ષ પૂર્વે એમણે કહી હતી ! ઘણું બધું આપણે ભૂલી ગયાં છીએ અને કૈક ભળતુંજ પકડી બેઠાં છીએ !!!
બસ !આજે હવે અહીં જ વિરમશું!