૩૬) આવું કેમ ? રશિયા : મારી નજરે !

રશિયા : મારી નજરે !
એક કલ્પના કરો : ઘરમાં મા- બાપ , દાદા બા અને દીકરો – દીકરી સૌ ડાઇનિંગ ટેબલ પર જમવાં બેઠાં છે અને દાદા પોતાના સમયની કોઈ વાતો કરી રહ્યા છે.. છોકરાંવને કદાચ ગમતું નથી , પણ બધાં જ શાંતિથી દાદાને સાંભળી રહ્યાં છે.. કેવું સુંદર , અદભુત દ્રશ્ય છે, નહીં? ઘરમાં બધાં સાથે , હળીમળીને રહેતાં હોય !એક બીજાને અનુકૂળ થઈને જીવતાં હોય!
પણ હવે એ દ્રશ્ય પાછળનું બેકગ્રાઉન્ડ જણાવું : અને તમારી માન્યતા બદલાઈ જશે !
રશિયાના વીસમી સદીના પ્રારંભે શરૂ થયેલ કમ્યુનિષ્ટ રાજ્ય યુગનું અને ઓગણીસ સો નેવું પહેલાનું – એક સામાન્ય ઘરનું આ દ્રશ્ય છે.. એ એવો સમય હતો જયારે :
બધાં સામ્યવાદના કડક અમલમાં ડરી ડરીને જીવતાં હતાં . કોઈને કાંઈ આડું અવળું કરવા વિચારવાનોય હક્ક નહોતો ! એક્ચ્યુઅલી , કોઈને જાણે કે વ્યક્તિગત અસ્તિત્વ જેવું જ નહોતું !
રશિયાના પાટનગર મોસ્કો એરપોર્ટ પર ઉતર્યાં પછી અમે જયારે અમારી હોટલ તરફ જઈ રહ્યાં હતાં ત્યારે મેં ત્યાંના વિશાળ આંઠ ટ્રેકના રસ્તાઓ જોયા , અને તેની બન્ને બાજુએ તોંતિગ આંઠ- દશ માળના , અડધો બ્લોક લાંબા એપાર્ટમેન્ટ બિલ્ડિગ જેવા કાંઈ કેટલાયે મકાનો જોયા! બસ્સો – ચારસો એપાર્ટમેન્ટ્સ ( કે વધારે ) હોય એવા આ ભેંકાર લાગતાં બિલ્ડીંગો વિષે જાણવાની મારી જીજ્ઞાશા વધતી જતી હતી .. ત્યારે નહીં ; પણ બે ચાર દિવસ બાદ સમજાયું કે વીસમી સદીના સામ્યવાદી રશિયાની એ સમાજ વ્યવસ્થા હતી!
યુરોપના દેશોમાં હોય છે તેવા નાનકડા એપાર્ટમેન્ટથી પણ નાનાં અને સાંકડા એવાં બે બે એપાર્ટમેન્ટ વચ્ચે એક કોમન રસોડું – બાથરૂમ ધરાવતા આ બસ્સો ચારસો કુટુંબોનાં રહેઠાણોમાં મોટા ભાગે સંયુક્ત કુટુંબો રહેતાં ;અને સરકારે નીમેલા અમલદારોના કહેવા પ્રમાણે બધાએ કામ કરવાનું રહેતું ! કોઈ કાંઈ ઉહાપો કરે તો સીધા સાયબેરિયા ભેગા ( જેલમાં )!!

ઘણું બધું માન્યામાં ના આવે , પણ અમેરિકામાં જે રંગ ભેદ હતો, ને કાળા – ધોળાં લોકો માટે જે ખુલ્લેઆમ વહેરો આંતરો હતો તે શું માન્યામાં આવે છે?અને હા , રશિયા કે અમેરિકાની વાતો જવા દો ,આપણાં દેશમાં તો હજુ આજે પણ ઉંચ નીચના ભેદ છે! ફલાણી જાતિના લોકોથી આ મંદિરમાં ના જવાય , પેલા કુવેથી પાણી ના લેવાય .. વગેરે વગેરે!
તો લેખના પ્રારંભે જણાવેલ દ્રશ્ય આવા એક ઘરનું, કુટુંબનું ,હતું !
જો કે રશિયામાંથી સામ્યવાદનું ઝેરી વાદળું હઠી ગયા પછી આજે ત્રીસ વર્ષે પણ આ તોંતિગ મકાનોનું શું કરવું તે એ લોકો નક્કી કરી શક્યાં નથી, પણ પ્રાઇવેટ માલિકો જ્યાં ત્યાં આ મકાનોભાડે આપે છે ખરાં પણ ભવિષ્યમાં એને તોડીને કાંઈ નવું બનાવશે ..
રશિયાની સરખામણી કોની સાથે કરું ?
કદમાં અમેરિકા કરતાં ૧.૮ ગણો મોટો અને વસ્તીમાં અમેરિકા કરતાં અડધો!રશિયા એટલે પૃથ્વી ઉપરનો સૌથી મોટો દેશ ! આપણાં ભારત કરતાં પાંચ ગણો મોટો પણ વસ્તી જુઓ તો દશમાં ભાગની!! .વળી ઠન્ડી પણ પડે એટલે શિયાળો તો ભારે જ હોય( શિકાગોની જેમ ?)
પણ, રશિયાનો ઇતિહાસ ને સંસ્કૃતિ હજ્જારો વર્ષ પુરાણી છે.આમતો સામ્યવાદને લીધે કોઈને ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય નહોતું પણ ક્રિસ્ચ્યનિટીનો ફેલાવો સામ્યવાદ પૂર્વે , છેક હજાર વર્ષ પહેલાથી . અમે ઠેર ઠેરસુંદર ચર્ચ અનેકેથેડ્રલ ( એક પ્રકારના મોટાં ચર્ચ) જોયા. જેમ આપણે સોમનાથ મંદિર કેદ્વારિકાધીશના મંદિરનો ઇતિહાસકહીએ એ રીતે અમારી ગાઈડે એ બધાનું વર્ણન કર્યું . મોટાંમસ મ્યુઝિયમ કે જેને નિરાંતે જોતાં આઠ વર્ષ લાગે તેવાં આર્ટ્સના મ્યુઝિયમને અમે કલાકમાં ન્યાય આપ્યો ! એની કલાકારીગરી અને વિષય વસ્તુ આપણી સઁસ્કૃતીથી ક્યાંક જુદા પણ જોયા ..,કોઈ સ્ત્રીઓને સતી થતી કે જોહર કરતી હોય તેવાં પેઈન્ટિંગ્સ ક્યાંય જોયા નહીં ; હા , પ્રેમ શૃંગાર ફ્લર્ટ વગેરે થીમ જરૂર જોયા..
પણ જે જોઈને રશિયા વિશ્વની મહાસત્તા હશે તેવો અહેસાશ થયો તે હતું મોસ્કો અને સેન્ટ પીટર્સબર્ગમાં જોયેલ તોપો અને ટેન્કોનું પ્રદર્શન ! રશિયાએ એની તાકાતનો પરિચય દુશમ્નો સાથેના યુદ્ધમાં બતાવ્યો જ છે: નેપોલિયનને હંફાવ્યો અને પછી હિટલરને પણ!“એમાં શું?”કોઈએકહ્યું ,”આટલો મોટો દેશ હોય તો એનું લશ્કર પણ મોટું જ હોય ને ?ખોબલા જેટલા નાનકડા ફ્રાન્સનું કે જર્મનીનું એની સામે લડવાનું શું ગજું?”અને મન અજાણતા ભારતના ઇતિહાસમાં ડૂબી ગયું ! આપણાં ગુજરાતના કદ જેવડો દેશ બ્રિટન અને એમણે ૨૦૦ વર્ષ સુધી ભારતને ગુલામ રાખ્યો ! આવું કેમ?અરે સમૃદ્ધ સંસ્કૃતિની વાતો કરતો મારો દેશ જ્યાં સ્ત્રીઓ પોતાનું પાવિત્ર્ય જળવાઈ રહે તે માટે સમૂહમાં ચિતા પર ચઢી જોહર કરતી હતી ; એવી બહાદ્દુર વીરાંગનાઓના પતિદેવોમાં મહમદ ગીઝની જયારે ચડી આવ્યો ત્યારે ભેગાં થઈને એનો સામનો કરવાની કોઈનામાંયે તાકાત નહોતી !! આવું કેમ? શું આપણી પાસે લશ્કરનહોતું ? કે આપણામાં સમ્પનો અભાવ હતો?રશિયાના સામ્યવાદની ટીકા કરનારા આપણે ,વ્યક્તિ સ્વત્રંત્રય નહોતું’ કહી ટીકા કરનાર આપણે , આપણા શહેરના માથાભારે ગુંડાઓને હટાવવા શું કરીએ છીએ ? આવું કેમ? અરે, પ્રત્યેક ઘરમાં સંયુક્ત કુટુંબમાં રહેતી વ્યક્તિઓ શું પ્રેમથી જ હળીમળી ને રહેતી હોય છે કે પછીસંજોગોને આધિન થઈને, મન મારીને પરાણે સહન કરતી હોય છે ઘરનાને સહી લેતી હોય છે? હેં , આવું કેમ?રશિયામાં હવે નવો પવન આવી રહ્યો છે ! અનેસાથે નવા લોકશાહીના પ્રશ્નો પણ ! તમે નવા પવન સાથે જુના વાતાવરણનો અનુભવ પણ કરશો ..રશિયનો દારૂ ખુબ પીએ! હવે નવા રશિયામાં દારૂ સાથેડ્રગ્સ અને નાઈટ લાઈફ પણ ઉમેરાયા! ભગવાન બુદ્ધની જેમ હું પણ કોઈ મધ્યમ માર્ગની શોધમાં અટવાઉં છું .. “આવું કેમ? “બુદ્ધે તેમના શિષ્ય આનન્દને પૂછ્યું હતું : મારો પણ એજ પ્રશ્ન છે:આવું કેમ?