૧૧-સંભારણાની સફર

DECEMBER 15, 2017 ~ LEAVE A COMMENT

આજે જે પુસ્તક વિષે લખી રહી છું એ પુસ્તક મારા દિલથી બહુજ નજીક છે એના ઘણા કારણો છે. એક કે આ પહેલું પુસ્તક કે જ્યાંથી મે ગુજરાતી પુસ્તકો વાંચવાની શરૂઆત કરી અથવા તો એમ કહું કે આ પુસ્તકે મને અન્ય ગુજરાતી પુસ્તકો વાંચતી કરી તો સહેજ પણ અતિશયોક્તિ ન ગણાય. હું જયારે આઠમાં ધોરણમાં આવી ત્યારે મારી વર્ષગાંઠ પર મારા પાડોશી આંટીએ મને સુધા મૂર્તિ લિખિત અને સોનમ મોદી દ્વારા ભાવાનુવાદ થયેલું આ પુસ્તક ‘સંભારણાની સફર’ ભેટમાં આપ્યું. ત્યાં સુધી મે ઘણા નાના-મોટા પુસ્તકો વાંચ્યાય હશે પણ મને આ પુસ્તકે જે ઘેલું લગાવ્યું એવું કોઈએ નહિ! ભેટમાં સવારે આપ્યું. જન્મદિવસ હતો અને કોઈ કારણસર રજા પણ હતી બપોરે જમીને હું આ પુસ્તક વાંચવા બેઠી અને એક જ બેઠકે વાંચી ગઈ. એટલી બધી ખુશ થઇ કે ન પૂછો ને વાત! ત્યારે મને સમજાયું કે વાહ! અભ્યાસ પૂરતા પુસ્તકો વાંચવા અને શોખ માટે પુસ્તકો વાંચવામાં કેટલો તફાવત હોય છે! 🙂

બીજું કારણ કે મને આ પુસ્તક વાંચ્યા પછી સુધા મૂર્તિને જાણવાનો મોકો મળ્યો પછી તો હું એમની ફેન બની અને બધા જ પુસ્તકો વાંચી ગઈ (એ બધા વિષે ફરી ક્યારેય વાત 😉 ). આ પુસ્તક સાથે મારી બહુ યાદો જોડાયેલી છે. એ દિવસે વાંચ્યા પછી મને યાદ પણ નથી કે મે કેટલી વખત આ પુસ્તક વાચ્યું હશે. પણ વર્ષો પછી જયારે હું આણંદ પ્રોફેસરની નોકરી કરતી ત્યારે રોજ સવારે નડિયાદથી છકડામાં કોલેજ જતા આ પુસ્તકની એક વાર્તા વાંચું અને મારા વિદ્યાર્થીઓને રોજ એક વાર્તા કહું. (આવી રીતે મે મારા વિદ્યાર્થીઓને ઢગલાબંધ પુસ્તકો વાંચી સંભળાવ્યા છે અને એ લોકોને વાંચતા કર્યા છે 🙂 ).
સુધા મૂર્તિ મને કેમ આકર્ષે? એકદમ ક્રાંતિકારી સ્વભાવ! એમની એક વાત તો કહેવી જ પડશે. સુધા મૂર્તિ TATA કંપનીમાં જોડાવનાર પહેલી મહિલા ઈજનેર હતી. એમની કોલેજના બોર્ડ ઉપર  TATA ની TELCO કંપનીની નોકરીની જાહેરાત હતી જેમાં લખ્યું હતું “women don’t apply”. અને સુધા મૂર્તિએ રતન ટાટાને પત્ર લખીને વિદ્રોહ નોધાવ્યો હતો અને ઈન્ટરવ્યું આપીને નોકરી મેળવી હતી!. બીજી વાત એ શિક્ષક અને એ પણ ઉત્તમ 🙂 ત્રીજી વાત સમાજસેવક. પોતાના લેખન કાર્ય અને કમાણીના પૈસાથી ઇન્ફોસિસ ફાઉનડેશનની શરૂઆત કરી. અને ઉત્તમ લેખિકા 🙂 મને કાયમથી પ્રસંગો વાચવા ખુબ ગમે અને સુધા મૂર્તિએ ખુબ સરસ રીતે એમના જીવનના પ્રસંગો એમના પુસ્તકોમાં આલેખ્યા. એમને મૂળ અંગ્રેજીમાં જ પુસ્તકો લખ્યા છે અને પછી હિન્દી, કન્નડ, તમિલ, ગુજરાતી, મરાઠી, વગેરે ભાષામાં અનુવાદિત થયા છે.
સુધા મૂર્તિના દરેક પુસ્તક જેમ જેમ વંચાય એમ એમની વધારે નિકટ હોય એવો અહેસાસ થાય 🙂મૂળે ઉત્તમ શિક્ષક એટલે વાર્તા કથન ચોક્કસથી જક્કાસ જ હોય અને ખુબ સુંદર લખવાની શૈલી. અત્યારે પણ કોઈ નવા વ્યક્તિને ગુજરાતી પુસ્તકની દુનિયાનો પરિચય કરાવવો હોય અને ચાહક બનાવવા હોય તો ચોક્કસથી હું આ પુસ્તક આપું જ 🙂
પુસ્તક વિષે થોડી વાત લખું,
આ પુસ્તક મૂળ અંગ્રેજી “how I taught my grand mother to read and other stories” માંથી ભાવાનુવાદ કરવામાં આવેલું છે. પુસ્તક ૨૦૦૪માં પકાશિત થયેલું છે.
કીમત: ૧૨૫ રૂ.
પાન : ૧૮૪

પુસ્તકમાં ૨ થી ૫ પાનાંમાં લખેલી અલગ અલગ ૩૫ વાર્તાઓ આમાં સમાવેશ થાય છે. ૧૦૦% સુધા મૂર્તિના જીવનની સત્ય ઘટના અને અનુભવો આધારિત! એક એક વાર્તા વાંચો અને મન ખુશ થતું જાય એવી વાર્તાઓ. ચોક્કસથી રાત્રે સુતા બેડ પાસે રખાય એવી. ૫-૧૦ મિનીટ સુતા પહેલા વાંચીને ચોક્કસથી અનુભવ મેળવવાં જેવો ખરો!

દીપલ પટેલ

ફરતા ફરતા …

ગુજરાત આપણું  વતન, ઘણી વાર ગઈ છું પણ આ વખતે ખાસ વિશેષ સફર કરી….

 હું અમદાવાદ આવી તો મારી નજર દરેક જગ્યાએ બોર્ડ માર્યા હતા તેની ઉપર ગઈ, લખ્યું હતું “અમદાવાદ ફર્સ્ટ વર્લ્ડ હેરીટેજ સીટી”  અમદાવાદ એ ભારતના તે ઔદ્યોગિક શહેરોમાંનું એક છે જ્યાં ભૂતકાળ અને વર્તમાનને  લોકોએ સુંદર રીતે એકીકૃત કર્યું  છે,  અહમદશાહે ૨૬ ફેબ્રુઆરી ૧૪૧૧ના રોજ શહેરનો પાયો માણેક બુર્જ પાસે નાખ્યો ..ઈ.સ. ૧૪૮૭માં અહમદ શાહના પૌત્ર મહમદ બેગડાએ અમદાવાદની ચોતરફ ૧૦ કી.મી. પરીમીતીનો કોટ ચણાવ્યો, જેમાં ૧૨ દરવાજા અને ૧૮૯ પંચકોણી બુરજોનો સમાવેશ થાય છે…અમદાવાદ ૧૭૫૮ સુધી મુગલોનું મુખ્યાલય રહ્યું,અંગ્રજોના શાસનકાળ દરમિયાન અમદાવાદ એક મુખ્ય નગર બની ગયું. અહીં તેમણે કોર્ટ, નગરપાલિકા વગેરે સ્થાપ્યાં. કાપડની મિલોને કારણે અમદાવાદ ‘પૂર્વનું માંચેસ્ટર’ પણ કહેવાતું હતું. મે ૧૯૬૦થી નવા બનેલા ગુજરાત રાજ્યનું પાટનગર બન્યુ. ગાંધીનગર નવું પાટનગર બનવા છતાં અમદાવાદની મહત્તા એવી જ રહી છે.એક ભવ્ય ઈતિહાસ અને ગુજરાતની ભૂમિ સાથે જોડાયેલ છે.

 અમે આ વખતની અમારી ભારતની મુલાકાતમાં અનેક ગુજરાતમાં અનેક  મંદિરો અને શહેરના દર્શન કર્યા આ એક વાક્યે મારી દર્ષ્ટિ બદલી નાખી હું ગુજરાત  ફરીશ પણ અનોખી રીતે,જ્યાં જતી ત્યાં મારા સવાલો ઈતિહાસ ઉખેડી નાખતા,ઘણું જાણ્યું અને માણ્યું સાથે આપણા વતનના ઈતિહાસ માટે ગર્વ અનુભવ્યો…હું અહી એક વાત જરૂર કહીશ કે ક્યારેક મુલાકાત કરો તો વ્યવસ્તિત ગાઈડ ટુર કરજો..ત્યાંના એક એક પથ્થર બોલે છે.ત્યાની ભૂમિ માં ઈતિહાસની અનેક ગાથા સમાયેલી છે.આવું પણ હોય ? અથવા ત્યારે એ જમાંનાનામાં પણ આવું બાંધકામ ?એવા ઉદગારો જરૂર તમારા મોમાંથી સારી પડશે.મને જે સ્થળો ગમ્યા છે. એના વિષે મારા સ્મરણ અને વિશેષતા તમારી સાથે વહેચતા આનંદ થશે..

અમે શરૂઆત દીવાનના બંગલામાં ઉતરીને કરી…….. એક સુંદર વારસાગત  મિલકત એટલે દિવાનનો બંગલો , અસ્તવ્યસ્ત,  અમદાવાદ શહેરમાં હસ્ટલ અને ખળભળાટ વસ્તીમાં  સ્થિત એક સાક્ષાત્ ઈતિહાસ જેવો છે.કાદરી પરિવાર 150 વર્ષોથી દિવાનના બંગલાની માલિકી ધરાવે છે. આ નામ સૈયદ બાવામીયાન કાદરી પરથી આવેલ  છે, જેઓ  એક વખત રાધનપુરના દીવાનનું સ્થાન રાખ્યું હતું. તેમણે નિવૃત્તિ બાદ અમદાવાદમાં આવ્યા  અને આ મકાન બાંધ્યું. 150 વર્ષ પહેલા વિદેશ આર્કિટેક્ચર દ્વારા તૈયાર કરાયેલો આ દિવાન બંગલામાં ફાઉન્ટેન કોર્ટ, હિડન ગાર્ડન અને આઠ રૂમ શું નથી? સાથે  પરવારિક ભાવના ડોકિયા કરે છે.આ બંગલાના સાંકડા રસ્તાને આઇ.એમ. કાદરીના પિતા એમ.બી. પછી નામ આપવામાં આવ્યું છે. કાદરી, જે શહેરના પ્રથમ નાયબ મેયર હતા.

દિવાન બંગલો આઠ રૂમ ધરાવતી એક હેરિટેજ પ્રોપર્ટી છે.. રાયખડમાં આવેલા દિવાન બંગલોનું ઈન્ટીરિયર મુસ્લિમ સમાજની જીવનશૈલી પ્રમાણેનું છે. જેમાં યુરોપીયન સ્ટાઇલથી  ટાઇલ્સ રૂફ તૈયાર કરવામાં આવી છે.આ  ઉપરાંત લાકડાંમાંથી બનાવેલા બે ઝરોખા છે થોડા નબળા થઇ ગયા છે પણ  મુસ્લિમ અને ગુજરાતી સ્થાપત્યનું અહી મિશ્રણ જોવા મળે છે સમયની સાથે થોડી  નબળી થઇ ગયેલ હવેલીને રીપેરકામ જરૂર માંગે છે પણ  આ સિવાય સિરાજ ખાના અને ફર્સ્ટ ફ્લોર પર ટ્રેડિશનલ સ્ટાઇલથી ડિઝાઇન કરવામાં આવેલો ફુરીશી બેઠક મનને આકર્ષે છે.આ મિલકત એક મુસ્લિમ ઘરની જીવનશૈલીનું રસપ્રદ ઉદાહરણ છે, જ્યાં ફુવારા સાથેનો આંગણું,લાંબા અને  દીવાનખાન છે.જે  એક અલાયદા બગીચાના તરફ દોરી જાય છે જ્યાં મહિલાઓ ભેગી થઇ શકે. દરેક “રૂમ”, પરિવારના સભ્યો નામ પરથી આપવામાં આવ્યા છે, તેથી તારિકખાન, ઝીયા ખના અને ઇફ્તિખર ખાના છે. બધા રૂમમાં આઠ અલગ રંગ થીમ્સ છે અને દરેક પાસે અલગ પ્રવેશ છે. યુરોપીય શૈલીના બે ટાવરોમાં ટાઇલની છત છે, જેમાં બે ગ્રાન્ડ ગુજરાતી-શૈલીના લાકડાની જુરોખા છે જે બાહ્ય કૌંસમાં બહારથી પણ દેખાય છે.ટાવર રૂમને સિરજ ખાના તરીકે મર્જ કરવામાં આવ્યાં છે, જે પરંપરાગત શૈલીમાં શણગારવામાં આવ્યા છે જેમાં દિવનની તખ્ત (સીટ) અને મૌનમ પેટ્ટી (લેખન ડેસ્ક) મૂકવામાં આવે છે. આ સૌથી મોટું અને સૌથી મોંઘુ સુટ છે.

ચાલો આ હવેલીને બોલીવુડ સાથે જોડીએ તો અથિયા શેટ્ટી બોલિવૂડના પ્રસિદ્ધ એક્ટર સુનીલ શેટ્ટીની દિકરી છે. જોકે, અથિયાના નાના આઇ.એમ.કાદરી અમદાવાદી છે. હવે તેઓ મુંબઇમાં જ રહે છે, પણ અમદાવાદના રાયખડ ખાતે તેમનું બાળપણ વિત્યું.. છે અમદાવાદમાં જ રહીને લાંબી મુસાફરી કર્યા વગર જ હોટેલ અને જાહોજલાલીનો આનંદ તમે ઉઠાવી શકો છો.આઇ.એમ.કાદરીની રાયખડ વિસ્તારમાં એક સ્કૂલ પણ છે ‘રાહે ખૈર ગર્લ્સ હાઇસ્કૂલ’, જે ‘બેગમ એમ.બી.કાદરી ફાઉન્ડેશન’ દ્વારા સંચાલિત છે.. રાજવીઓની મુલાકાતે સાથે આ બંગલાની ઘણી સ્મૃતિઓ જોડાયેલી છે.બગીચા ની બાજુની રૂમમાં ટાંગેલ ફોટામાં ડૉ.રાધા કૃષ્ણનો ફોટો પણ છે.ભૌતિક સુવિધાઓથી ભરેલા મકાન સાથે અહી ઈતિહાસ જોડાયેલો છે સ્વચ્છ સુઘડ બંગલો એક વખતની જહોજલ્લીના ચાડી ખાય છે.દીવાલોના ઉખડી ગયેલા પોપડામાં સાથે રહેવાની એક જુદી મજા છે. ઘરનું સ્થાપત્ય કે બાંધણી પણ આકષર્ણ કરે….સમય સમયનું કામ કરે છે.રાયખડ, એમબી કાદરી માર્ગ પર આવેલી  ‘લિવિંગ લેજેન્ડ’ જેવી હવેલીમાં ઈતિહાસ સાચવી પરિવર્તન આવવા માંડ્યા છે..જે માણવા જેવા ખરા . .

પ્રજ્ઞાજી –

 અવલોકન 

શા માટે ભૂતકાળમાં બનેલી ઘટનાઓ, યુદ્દો, ગુલામી, આઝાદી માટેનાં સંઘર્ષો તથા આઝાદીની ગાથાઓ જાણવી તથા સમજવી જરૂરી છે ?

જે નથી અને કેવું હતું?  શા માટે વધુ જાણવાની ઉત્સુકતા માનવીમાં હોય છે ?

ઈતિહાસ —તપાસ,સંશોધન દ્વારા મેળવેલું જ્ઞાન”.ખંડેર માનવીની પ્રજ્ઞા ને જીવંત અને ગતિમય રાખે છે.

સાથે  “આત્મનિરક્ષણ  કરવું’પણ જરૂરી છે.

અવલોકન-૧૦ -ચાના કૂચા

    રોજ ચા બનાવવાની પ્રક્રિયાનો અંત આવે એટલે, ઝટપટ કૂચા કચરાપેટીમાં નાંખી, આદૂ અને ઈલાયચીની સોડમથી મઘમઘતી,ખુશબોદાર, ચા પીવા મન લાલાયિત હોય, એટલે કૂચા કદી ધ્યાન પર ના આવે.

     પણ, કોણ જાણે કેમ? બે દિ’થી એ કેડો જ નથી મુકતા.

• ચાના કૂચા
• બધો રસ કસ બીજા માટે સમર્પિત કરી, જાત નિચોવી નાંખનાર, મૂર્ખ મનેખ જેવા કૂચા
• કચરાપેટી માટે જ લાયક 
• સાવ નકામી ચીજનો પર્યાય વાચક શબ્દ

       પણ એનો ય એક જમાનો હતો! એ તો હરિયાળી અને ખુશનુમાથી છલકતી ટેકરીઓના ઢોળાવ પર પવનની લહેરીઓમાં લહેરાતા લીલાંછમ્મ પાન હતાં

गुज़र गया वो ज़माना

અને આજે એમની અવસ્થા આ છે…

        એમનો જીવન ક્રમ…

• પોષક ક્ષારોથી તરબતર, પર્વતીય ધરાનો રસકસ ચૂસી મહેંકતાં થયેલાં પાન
• સૂકાઈને પેકિંગમાં કેદ થયેલી ચાની પત્તી
• ઉકળતા પાણીમાં ખદબદવાની મહા સજા
• કચરાપેટીમાં વીતેલી તવારીખનાં રોદણાં રડતા કૂચા

પણ…

         કહે છે કે, ચાના કૂચા સુંદર ગુલાબના છોડનું માનીતું ખાતર બનાવે છે!

[ ચા ના કૂચાના ઉપયોગો વિશે એક સરસ લેખ આ રહ્યો – સાભાર શ્રી. સંજય પટેલ  ]

         આ એનું ભવિષ્ય?

           જે હોય તે…

           આપણું જીવન પણ આવું બને તો? સતત સેવાનો મઘમઘાટ.

ચાના કૂચા જેવું જીવન

 

૧૩ – શબ્દના સથવારે – પટારો – કલ્પના રઘુ

પટારો

પટારો એટલે મોટી પેટી, પૈડાવાળો પટારો, પાણીની નીચે પાયો નાંખવા માટે વપરાતી લોઢાની જલાભેદ્ય પેટી. કચ્છી ભાષામાં તેને મજૂસ કહે છે. અંગ્રેજીમાં તેને બોક્સ, ચેસ્ટ કહેવાય છે. સામાન્યતઃ પટારો લાકડાનો બનેલો હોય છે. તેને ઉપરથી ખોલવામાં આવે છે. તેમાં ડ્રોવર તેમજ અંદરની બાજુ વિવિધ ખાના હોય છે. તેને લોખંડનાં કે બ્રાસનાં ચપલાઓથી મઢવામાં આવે છે. તેને નકૂચો હોય છે જેને મોટા તાળાથી બંધ કરવામાં આવે છે.

પટારો શબ્દ બોલતાં જ તેની ભવ્યતા, ગહનતા અને ગર્ભિતતા આંખ સામે આવે છે. પટારાની ચાવી ઘરના વડીલ બા-દાદા પાસે હોય છે. જે ઘરમાં પટારો હોય તે ઘરમાં વડીલોનો વાસ અને આશિર્વાદ હોય જ. એ ઘર પરંપરાને આધારે ચાલતું હોય છે. પટારો એ કુટુંબની ધરોહર છે. બા-દાદા ગુજરી જાય પછી પટારામાંથી જે દલ્લો મળે તે દરેક માટે વીલની ગરજ સારે છે. સૌ કૂતુહલથી પટારાને ખોલે અને કૌતુકનો અંત આવે. પટારામાં મૂકેલી એકએક વસ્તુની પોતાની વાર્તા હોય છે. આ વસ્તુઓ યાદોના રંગોથી રંગાયેલી હોય છે. પહેલાના જમાનામાં દરેક ઘરમાં પટારાનું અનોખુ સ્થાન રહેતું. પહેલાં સાસરે જતી દીકરીને પટારો આપવામાં આવતો. હવે ઓરડામાંથી આ પટારો દિવાનખાનાની શોભા માટેનું ફર્નીચર બની ગયો છે.

 

પટારાને વડીલો સાથે સરખાવતાં વિચાર આવે કે વડીલોની વાતોનાં પટારાના ખજાનામાં ફીલોસોફીકલ વાતો વધુ જોવા મળે. તેમના જીવનનાં અનુભવોને વાચા મળે. દાદા-દાદીની વાતો સાંભળવાની કેવી મજા આવે? ક્યારેક થાય કે લાવને પાછા બાળક બની જઇએ અને બા દાદાના પટારામાંથી વાર્તાઓ અને જોડકણાની મઝા માણીએ.

પટારાની પાછળ સંસ્કૃતિ અને લોકવાયકા સંક્ળાયેલી હોય છે. કેટકેટલા પ્રકારના પટારા હોય છે? જ્ઞાનનો પટારો, અનુભવોનો પટારો. સ્મરણોની ધૂળમાં દટાયેલી કડવી-મીઠી યાદોનો પટારો, ધનનો પટારો, રાહતનો પટારો, દાનનો પટારો, પેટનો પટારો અને આ બધા કરતાં માનવ મગજ, એ પણ એક જાદૂઇ પેટીજ છે ને? તેને કોઇ કળી શક્તુ નથી. તેમાં શું અને કેટલું ભરેલુ હોય તે કોઇ કહી શક્તું નથી. એક જીવતુ જાગતુ કોમ્પ્યુટર. ડીલીટ થયેલી વસ્તુ પણ ગમે ત્યારે પોપ-અપ થાય! ખૂબ ઓછી જગ્યામાં પોતાનું સમગ્ર વિશ્વ સમાય. ધન્ય છે આ માનવ મગજનાં પટારાને!.

મિત્રો, હું દર અઠવાડીયે મારા પટારામાંથી શબ્દ કાઢીને ભાષાની થાળીમાં અવનવા શબ્દોને મારી કલ્પનાથી સજાવીને આપને પીરસી રહી છું. જેનાં અલગ રૂપ, રંગ અને સ્વાદ છે. આપ તેને આપની મજૂસ, પટારામાં આપની કલ્પના અને ચેતનાશક્તિ મુજબ અલગ અલગ ખાનામાં ગોઠવી રહ્યાં છો. આ મજૂસ એક જાદૂઇ પટારો બની રહે એમાં જ પટારાની સાર્થકતા છે. તે માટે નવા વર્ષમાં સૌને શુભેચ્છા.

અભિવ્યક્તિ -૧2 -ઉભું રસોડું!

ઊભું રસોડું!

ચૂલાના ભડકા જેવો એક સવાલ છે. શું બેઠા બેઠા રાંધવું ગુલામી છે અને ઊભાં ઊભાં રાંધવું મુક્તિ?

લગભગ દુનિયા આખી હવે સ્ટેન્ડિંગ પોઝીશનમાં રાંધે છે. આપણા રસોડાઓમાં રાંધવાની આ પશ્ચિમી પધ્ધતિનો સ્વીકાર બહુ ઝડપથી થઇ રહ્યો છે અને આપણા રસોડાં ‘કિચન’ બની રહ્યાં છે. હા, આપણે ત્યાં પરિવર્તનનો પવન પહોંચતાં ભવ ગળે છે.

અલબત્ત, આપણે ત્યાં ઊભું રસોડું આવતાં વાર લાગવાના આપણી પાસે સાચાં-ખોટાં કારણો ઘણા છે. ક્યાંક પરંપરા ત્યજવાનો અણગમો, ક્યાંક પરિવર્તનના પશ્ચિમી પવન સામે પૂર્વગ્રહ, ક્યાંક નવી સુવિધાને અસુવિધા ઠેરવી ટંગડી ઊંચી રાખવાની વાત તો ક્યાંક પૈસા કે જગ્યાનો અભાવ. દસ બાય બસની રૂમમાં એક ખૂણામાં ચોકડી અને એક ખૂણામાં રસોડું હોય, એમાં ઊભું રસોડું કેમ સમાવાય? આમ, ના છૂટકે ઘણાં ઘરોમાં આજે પણ બેસીને રાંધવું અને બેસીને જમવું’ ‘આગુ સે ચાલી આતી હૈ!’ જેવી એક પ્રણાલી છે.

એટલે કે, ઘૂંટણીયાં વાળીને રાંધણીયાંમાં રોટલા ટીપતી ભારતીય નારી હજી ક્યાંક જીવે છે. બિચારી!

આપણે એક નિખાલસ કબૂલાત કરવી જ રહી છે કે આપણી માવડીઓ રાંધણીયાં રૂપી જેલમાં કેદ હતી. દિવસમાં બે વખત રસોડામાં એક ફૂટ બાય એક ફૂટની લાકડાની પાટલી પર અધૂકડા બેસી, ચૂલા, સગડી કે સ્ટવ સામે ઢગલો રોટલી વણતી આપણી માવાડીઓ ગુલામડી હતી એ સત્ય અપણને બહુ મોડું સમજાયું’તું. રસોડાના એક ખૂણામાં બેસી રહેતી બાવીસ વરસની નવવધુ કે ઇકોત્તેર વરસની માતાઓને તમે જોઈ હોય કે ન જોઈ હોય, માત્ર કલ્પના કરી જૂઓ. એક જ જગ્યાએ ઘૂંટણભેર બેસવાનું અને શરીરનો સમગ્ર ભાર પંજા અને ઘૂંટણ પર આપતા રહેવાનું, બસ, એક જીવતા સ્ટેચ્યુની જેમ જિંદગી આખી રાંધતા રહેવાનું.

રાંધતા રાંધતા પંદર વખત ઊભા થવાનો શારીરિક અને માનસિક ત્રાસ જેમણે વેઠ્યો હોય એ જ જાણે. મા દાળ હલાવતી હોય અને બાળક નંબર ચાર નાકમાં લીંટ લઈને રસોડામાં આવે! રસોડામાં ચૂલા સામે બેસીને ધાવણ ધાવી ઉછરેલાં બાળકો પણ હતાં એ કોણ માનશે? ત્રીસ રોટલી વણાયા પછી સગડીમાં કોલસા ઉમેરવા કે સ્ટવમાં કેરોસીન ભરવા  ઊભું થવું પડતું. ખરેખર, કિચનની એ સિટિંગ પોઝીશન એક સજા હતી, ગુલામી હતી.

પશ્ચિમી સંસ્કૃતિએ આપણને હસતે મોઢે અપનાવી શકાય એવું નવું ઘણું આપ્યું જેમાં સ્ટેન્ડિંગ કિચન ટોપ ટેનમાં આવે.  ઊભાં-ઊભાં રાંધવામાં કેવી અનુકૂળતા રહે છે! આંટા મારતાં મારતાં, ગીત ગણગણતાં રાંધવું એટલે રમત વાત! ગેસ ધીમો કરીને ટીવીમાં ડોકું કાઢી આવવાનું, રેડિઓ સંભાળતા સાંભળતાં વઘાર કરવાનો, શાક હલાવતાં હલાવતાં ફોન ઉપર મમ્મી સાથે પંચાત કરવાની, ડોરબેલ વગડે ત્યારે ગેસ પર દાળ ઉકળતી હોય છતાં બારણા ખોલવા જઇ શકાય. સામે પાડોશી સાથે ગપાટા મારતાં મારતાં કૂકરની ત્રણ વ્હિસલ સાંભળી શકાય. રાંધતા રાંધતાં ફ્રીઝ ખોલીને કંઈ પણ મોઢામાં ‘ટપ્પ’ મૂકી શકાય. વચ્ચેથી કિચન સિન્કમાં હાથ ધોઈને થમ્સઅપ પણ ગટગટાવી શકાય. અરે, શાક ‘ચઢે’ ત્યાં સુધીમાં ગેલરીમાં કપડા સુકવવાની સુવિધા આ સ્ટેન્ડિંગ કીચનને તો આભારી છે!

ઊભાં રસોડાને કારણે ગૃહિણીને રાંધતા રાંધતા ઉઠ-બેસ કરવાની સજામાંથી હવે મુક્તિ મળી છે. બે વખત રાંધવા કિચનરૂપી કારાવાસ ભોગવતી ગઈકાલની ગૃહિણી અઠ્ઠાવનમે વર્ષે સોસાઈટીમાં રાત્રે મોડે સુધી ગરબે ઘૂમતી જોવા મળે છે, રાંધવાના સમયે પોર્ચમાં ઝૂલા પર બેસી છાપાની પૂર્તિ વાંચતી દેખાય છે. રાંધવાની આ સ્ટેન્ડિંગ પોઝીશન કોઈ સજા નથી, આશીર્વાદ છે.

હવે તો ગૃહિણીઓને ઊભું રસોડું ફળ્યું છે. હવેના રસોડાંઓની સુવિધાઓ જોઈને તો દંગ થઇ જવાય છે. અરે, ડ્રોઈંગ રૂમ અને કિચન વચ્ચે દીવાલ જ નથી હોતી! રસોડામાં પૂરાઈ રહે એ બીજા! શહેરો જ કેમ, ખોબા જેવડા ગામડામાં પણ ગ્રેનાઈટનું કે સદા પત્થરનું કે પછી લોખંડની ફ્રેમવાળું સ્ટેન્ડિંગ કિચન આવ્યું છે. રસોડામાંથી સંપૂર્ણ મુક્તિ અશક્ય છે પણ ગૃહિણીઓ રાહતનો શ્વાસ લેતી થઇ છે. હું કોઈને ત્યાં અલ્ટ્રા મોડર્ન કિચન જોઉં છું ત્યારે હું મારા મનના કેનવાસ પર ખૂણાની કાળીમેશ કે ધૂમાડી ગયેલ દીવાલો સામે વાંસો વાળી, ઉંધા મોઢે રોટલી વણતી કે દાળ હલાવતી નારીનું ચિત્ર દોરું છું.

આધુનિક નારીને પરંપરાગત રસોડાના બંધનથી મુક્ત થતી જોઇને અમારી માવાડીઓઓની ગુલામીના દિવસો યાદ આવતાં મન ભીનું થઇ જાય છે.

કોડભરી કન્યાઓ ‘સાસરામાં ટોઇલેટ નહિ તો લગ્ન નહિ કરું’ સાથે સાથે ‘સાસરામાં ઊભું રસોડું નહિ હોય તો લગ્ન નહિ કરું’ એવી જીદ કરતી થાય તો કેવું સારું!

આપો ’સ્ટેન્ડિંગ કિચન’ને સ્ટેન્ડિંગ ઓવેશન!

અનુપમ બુચ

11- આવું કેમ ?: તહેવારો અને વડીલ વર્ગ !

આ તહેવારોના દિવસોમાં અમારી પાડોશી કેરનને ઘેર હોલીડે પાર્ટીમાં જવાનું થયું. પંદર – સોળ સિનિયર સાથે રાજકારણ , સોસાયટી મેનેજમેન્ટ ઈકોનોમી ( અર્થ તંત્ર ) વગેરેની વાતો કરી , ખાઈ – પીને છૂટાં પડ્યાં.
પણ મારુ મન તો ઉડીને વર્ષો પહેલાનાં, દેશમાં ,અમારી સોસાયટીના એ દિવાળી , દશેરા , ધ્વજ વંદનના તહેવારોના સ્નેહમિલન દિવસોની યાદમાં ખોવાઈ ગયું. નાનાં મોટાં , અબાલ વૃદ્ધ , બધાં જ ભેગાં થાય. ત્યારે માઈક નહોતાં પણ નાનાં બાળકો પ્રાર્થના કરાવે , દોડાદોડી ને ઘાંટા ઘાંટી પણ થાય, જરા અવ્યવસ્થા ય ખરી ; પણ ત્રણ પેઢીનાં લોકો ભેગાં થાય.. સાથે તહેવારની ઉજવણી થાય. ઘરડાં ને જુવાનિયાઓ બધાં હોય એટલે રિસ્ટ્રિક્શન પણ ખરાં જ! તોયે બધાને એક બીજાની હૂંફ રહે . અને પાછું , અમારે નાનાં બાળકોએ વડીલોને પગે લાગવાનું ને આશીર્વાદ લેવાનાં!

પણ હવેની પેઢી આવા તેવા પ્રસંગોએ વિડીયો કોલ કે ફોન કૉલ કરે ! . મળવાનું થાય તોયે લિમિટેડ સમય માટે ! કારણકે હવે સમય બદલાયો છે . વાર – તહેવાર પ્રસંગોની ઉજવણીની રીત બદલાઈ છે.. નવી નવી ટેક્નોલોજી , અવનવાં માધ્યમ ને નવી રીતે તહેવારો ઉજવાય. સમયનું ચક્ર ફરતું જ રહે છે…પણ માણસ સામાજિક પ્રાણી હોવાથી પાયામાં સતત સહવાસ ઝંખે છે .. આમ તો ભગવાને પણ આ સૃષ્ટિની ઉત્તપત્તિ પોતાને એકલવાયું લાગ્યું એટલે જ “એકાકીના રમે તસ્માત સાવૈ દ્વિતીયમ ઇચ્છેત “ એમ આ સૃષ્ટિની રચના કરી ને?તો આપણને સૌને ” હૂંફ” ની જરૂર છે જ; કારણકે એ મનુષ્યની પ્રકૃતિ છે- એ આપણો સ્વભાવ છે! તેથી જ તો રોજ – બ – રોજના રૂટિન જીવનમાંથી આ તહેવારો દરમ્યાન પોતાનીપોતાની વ્યક્તિઓની હાજરી કે પોતાની વ્યક્તિઓની ગેરહાજરી વધારે તીવ્રતાથી અનુભવાતી હોય છે!

પણ બદલાતાં સમયના આ વહેણમાં આપણે પણ વહેવાનું તો છે જ ને? કારણ કે જગત એટલે જ જે ગતિ કરે છે તે ! જયારે ગતિ અટકી ત્યારે આપણું સ્ટેશન આવી ગયું !
તો કેવી રીતે ઊજવશું આ તહેવારો ?

પહેલાં જે ઘરે પ્રાર્થનાઓ થતી ,લાપસીનાં આંધણ મુકતાં , ત્યાં હવે મોલમાં હરવું ફરવું , શોપિંગ કરવું ને પિઝા ,ચાઈનીઝ ડીશ કે મેક્સિકન ટાકો આવી ગયાં ! સેલિબ્રેશનની રીત બદલાઈ.  વડીલોનો રોલ પણ બદલાયો પણ તો સામે પહેલાં ચાર માઈલ હડી કાઢી દોડતું શરીર હવે કાં તો વ્હિલ ચેર કે વોકરની મદદથી ડગલું ભરે છે, ડાયાબિટીસને લીધે નબળું પડ્યું છે કે બ્લડપ્રેશરથી હાંફી રહે છે, એ પણ એક વાસ્તવિક હકીકત છે ને ?
મોતિયાના ઓપરેશન પછી યે આંખ ઓછું ભાળે છે, કાં તો કાનમાં ઓછું સંભળાય છે.. કાં આ શરીર કેડેથી નમવા લાગ્યું છે કે પગમાં જરા તકલીફ થવા માંડી છે..આ કે આવાં લિમિટેશન છતાં મન? એને તો એય નિજાનંદ રૂપમ શિવોહંમ શિવોહંમ! મન ઉપર ઉંમરની કોઈ અસર થતી નથી !અને એ જ તો ભગવાનની મનુષ્યને દેન છે! ત્યાંજ તો ભગવાને રમત મૂકી છે ! મનને શરીર સાથે કાંઈ લેવા દેવા નથી . એટલે એ ગમે ત્યારે ગમે ત્યાં પહોંચી જાય !

મન પતંગિયું ઉડતું પહોંચ્યું , અતિતને ટોડલિયે
હીંચયું, એ હિંડોળે જઈને દાદીમાને ખોળે! !

પણ એ કાંઈ હવે બધે જ શક્ય નથી. ( શા માટે? એ બીજો ચર્ચાનો વિષય ) સંયુક્ત કુટુંબો જેમાં દિકરા વહુ , દીકરી જમાઈ , તેમનાં સંતાનો અને અન્ય કુટુંબીજનો બધાં હળે મળે ને તહેવારોની ઉજવણી સાથે જ કરે એવું ન થાય ત્યારે પણ ભૂતકાળને વાગોળીને એકલાં બેસી રહેવાં કરતાં કાંઈક નવું વિચાર્યું હોય તો કેવું ?

વિભક્ત કુટુંબોમાં પણ ,સાવ એકલા રહેતા હોઈએ તો પણ, સંતાનો સાથે રહેતાં હોઈએ કે સિનિયર હોમમાં રહેતાં હોઈએ તો પણ ,તહેવારો દુઃખ કે ગ્લાનિ વિના શાંતિથી ઉજવી શકાય છે.  જરૂર છે માત્ર મનને સમજાવવાની. આપણી પાડોશમાં રહેતા નેવું વર્ષના બૉબ કે બૅકીને દત્તક લીધેલ માં બાપ ગણીને કે પાડોશમાં સામે રહેતાં નાનાં બાળકોને ગ્રાન્ડચિલ્ડ્ર્ન ગણીને , બે મીઠા શબ્દો ને એકાદ ચોકલેટનું બોક્સ એ લોકોને ગિફ્ટમાં આપ્યાં હોય તો કેવું સારું ? બની શકે કે આપણાં કરતાંયે વધારે એ લોકોને એકલવાયું લાગતું હશે ! આ તહેવારોના દિવસમાં એ લોકોને કદાચ કોઈની વધારે ખોટ સાલતી હશે!આપણે આવું કાંઈક નવું વિચાર્યું હોય તો કેવું ?
આવું કેમ?

આપણે કાયમ જેનથી મળ્યું એની ફરિયાદ કરીને જે છે તેને માણતાં નથી ! આપણાં દાદા બા કે પેરેન્ટ્સને આવાં ઝાકઝમાળ મોલ , રોશની , ખાણી પીણી વગેરેનો લ્હાવો ક્યાં મળ્યાં તાં? જમાનો બદલાઈ ગયો છે તેમ કહીને નકારાત્મક વિચારોથી એ ક્ષણનું અવલોકન કરીએ છીએ ને પછી મનને મનાવી લઈએ છીએ ” હશે, ચાલો ચલાવી લઈશું , આપણે બીજું શું કરી શકીએ ?” અને મનને આધ્યાત્મિક વિચારો તરફ વાળવાં પ્રયત્ન કરીએ છીએ. જે સંત છે તેને માટે આ આધ્યાત્મિક એકાંત ઉચિત શક્ય માર્ગ છે. પણ સંત મુનિવર્યોનો એ કઠિન માર્ગ આપણ સામાન્ય જનને હતાશા ને નિરાશાથી ડિપ્રેશન માં પણ લઇ જઈ શકે. તો આપણે કાંઈ નવું સર્જનાત્મક વિચાર્યું હોય તો કેવું?

તહેવારોની ઉજવણી કરવાં જેમ પાડોશીઓને આપણું કુટુંબ બનાવીએ તેવી જ રીતે આપણાજ વડીલ વર્ગના મિત્રો જેઓ ઉપેક્ષિત હાલતમાં નર્સીંગહોમ કે સિનિયર હોમમાં એકલાં છે કે માંદા છે , કે નિરાશાથી ઘેરાયેલાં છે તેમને જીવનનું આંનદનું સંભારણું આપ્યું હોય તો કેવું?

આપણે ‘બીજા બધાં આમ કરેછે’કહીને ટીકા કરીએ છીએ, પણ આપણે કેમ કાંઈ નવું વિચરતાં નથી?
એવું કેમ?

‘જમાનો બદલાઈ ગયો છે ‘કહીને એક ખૂણામાં બેસી નસીબને દોષ આપીએ છીએ, પણ ઉભા થઈને કોઈ બીજી વ્યક્તિને મદદ કરવાં કષ્ટ લેતાં નથી!
આવું કેમ? માત્ર ફરિયાદો જ કરવી છે, સર્જનાત્મક સોલ્યુશન શોધવા નથી!
એવું કેમ?

આત્મ ચિંતન-હેમાબેન પટેલ

રાજુલબેનની રચના ‘ મન રે તુ કાહે ક્રોધ કરે ‘ ક્રોધ વિષે સુંદર આલેખન વાંચ્યુ, વિષય ગમ્યો, અને તેમાંથી હું આત્મા વિષે લખવા માટે પ્રેરિત થઈ. મારું વાંચન અને સાંભળેલા પ્રવચનોને આધારે મારી સમજ પ્રમાણે લખવાનો પ્રયત્ન કરીશ.

સત્વગુણ-રજોગુણ અને તમોગુણથી પુરી પ્રકૃતિ સર્જાયેલી છે માટે આ ત્રણ ગુણોનો પ્રભાવ દરેક પર હોય એ સ્વભાવિક છે, તેમાંથી કોઈ બાકાત ન રહી શકે.

સાદો અને સરળ લાગતા શબ્દને ખરેખર સમજવો હોય તો ઘણુજ મુશ્કેલ છે. આમ જોઈએ તો પોતાની જાત માટે વિચારીએ એ આત્મ ચિંતન છે. શાંત ચિત્તે વિચારીએ તો,  આપણે ક્યારેય આપણા વિષે વિચારતા જ નથી હમેશાં ઘર,પરિવાર,મિત્ર-મંડળ, આડોશી-પાડોશી અને સગાં સબંધી માટે વિચારીએ છીએ તે પણ તેમના સ્વભાવમાંથી દુધમાંથી પોરા શોધીએ તેમ તેના અવગુણો શોધવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ, તેના સારા ગુણો ક્યારેય નજર ન આવે.ફલાણા ભાઈ આવા છે અને ઢીકણાં બેન આવાં છે. પુરી જીંદગી એમાં નીકળી જાય છે.

સતસંગ કર્યો હોય અને ભગવાનની જો મહેરબાની થાય તો કોઈ વખત વિચાર આવે અને પોતાની જાત માટે સવાલ થાય હું કોણ છું ? ધરતી પર મનુષ્ય દેહ મળ્યો છે મારું લક્ષ્ય શું છે ? ત્યારે જ આધ્યાત્મિક યાત્રા શરુ થાય અને સાચુ આત્મ ચિંતન શરું થાય છે.

સનાતન હિંદુ ધર્મએ આપણને સુંદર જીવન જીવવા માટે જ્ઞાન અને બોધ માટે ચાર વેદ, ઉપનિષદ,પુરાણો, ગીતા વગેરે અનેક ગ્રંથો માનવ જાતીની ઉન્નતિ માટે ભેટ રૂપે આપ્યા. આપણે ઋષિ મુનિઓના ઋણી છીએ. મનુષ્ય માત્રનો એક્જ ઉદ્દેશ છે અને તે છે પરમ તત્વને પામવુ, મોક્ષને પામવું. વાસનાઓથી મુક્ત થઈ મન શુધ્ધ કરી નિષ્કામ મનથી કર્મ બંધનોથી મુક્ત થઈ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરવું એ આપણુ ધ્યેય છે. સંસારમાં રહીને પરિવાર પ્રેત્યેની પોતાની ફરજો નિભાવવાની સાથે સાથે મોક્ષ પ્રાપ્તિ કેવી રીતે મેળવવી ગ્રંથોમાં સમજાવ્યું છે. મનના મેલ સાફ ન થાય ત્યાં સુધી આ શક્ય નથી. માટે જ સતસંગ, સારા પુસ્તકોનુ વાંચન, સંતસમાગમ, ગુરુ જ્ઞાન અને બોધ જરુરી છે.

આજના સમયમાં આધુનિક ટેકનોલોજીને કારણ ઘરે બેઠા બેઠાં આસાનીથી આ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ. વ્યાસમુનિએ ચાર વેદ ગ્રંથો વગેરેનો વિસ્તાર કરીને આપણને જુદા જુદા અનેક દ્રષ્ટાંતો આપીને, વાર્તાઓ રચીને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ચાર વેદમાંથી અઢાર ઉપનિષદની રચના થઈ અને અઢાર ઉપનિષદની અંદર પણ અનેક વિભાગ અને શાખાઓ, ઋચાઓ વર્ણવેલી છે. ઘણુજ વિસ્તાર પુર્વક વર્ણન કરેલુ છે, મહાગ્રંથોનુ વર્ણન કરવું આપણા જેવા સામાન્ય માણસો માટે શક્ય નથી, કારણ ઉપનિષદ એ જ્ઞાની ગુરુ જ સમજાવી શકે, ઉપનિષદનો અર્થ જ એ થાય છે ગુરુની સમીપ ગુરુના ચરણોમાં બેસીને ગુરુ પાસેથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું. આ એક ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા છે.

ચાર વેદ, સામવેદ-ઋગવેદ-યજુર્વેદ-અર્થવેદ .

આત્માને સમજવો છે એટલે યજુર્વેદમાંથી સમજી શકાય.યજુર્વેદની પણ બે શાખા છે.

કૃષ્ણયજુર્વેદ અને શુક્લયજુર્વેદ

કૃષ્ણયજુર્વેદની ચાર શાખા અને શુક્લયજુર્વેદની બે શાખા

વૈશમ્પાયન ઋષિનો સબંધ કૃષ્ણ સાથે છે અને યાજ્ઞવલક ઋષિનો સબંધ શુક્લ સાથે છે, માટે કૃષ્ણ અને શુક્લ એમ બે શાખા છે.

યજુર્વેદનો એક ભાગ યાજ્ઞવલક ઋષિએ લખ્યો, બીજો વૈશમ્પાયન ( વ્યાસજી ) ઋષિ એ રચના કરી. યજુર્વેદમાં યજ્ઞ-કૃષિ અને યોગ સમજાવ્યા છે.કૃષ્ણયજુર્વેદની કઠ શાખા ઉપનિષદ છે માટે કઠોપનિષદ નામથી જાણીતો છે  જેમાં નચિકેતા અને યમરાજાની વાર્તા આવે છે અને તેમાં  ગીતામાં જેમ કર્મયોગ-ભક્તિયોગ-જ્ઞાનયોગ બતાવ્યા છે એવી જ રીતે અહિંયાં કર્મકાંડ-ઉપાસનાકાંડ-જ્ઞાનકાંડ બતાવ્યા છે જ્યારે શુક્લયજુર્વેદના બૃહદારણ્યકોપનિષદમાં કર્મબંધનથી મુક્ત થઈ મોક્ષ પ્રાપ્તિનો માર્ગ બતાવ્યો છે. સ્થુલ અને શુક્ષ્મ શરીરનુ વિજ્ઞાન વિસ્તારથી સમજાવ્યુ છે. સ્થુલ શરીર માટે યોગાસનો છે તેમ શુક્ષ્મ શરીર માટે ધ્યાન(મેડીટેશન) યોગ છે. આત્મા એ શુક્ષ્મ શરીરનો વિષય છે. માટે વેદાંતની અંદર પંચીકરણના નિયમો સમજાવીને સ્થુલ શરીર અને શુક્ષ્મ શરીરની અંદર આત્મા અને શરીરનો ભેદ સમજાવ્યો છે. શુક્ષ્મ શરીરની અંદર આત્મા-મન-બુધ્ધિ-ચિત્ત-અહંકાર અને જ્ઞાનેનદ્રિયો રહેલી છે જે કોઈ જોઈ શકતું નથી શરીરના બીજા અવયવો એક્સરે,અલ્ટ્રા સાઉન્ડ,એમ.આર.આઈ દ્વારા જોઈ શકાય છે. સ્થુલ શરીરની રચના આજનુ વિજ્ઞાન આસાનીથી સમજાવી શકે છે. શુક્ષ્મ શરીરનુ વિજ્ઞાન સમજવું ક્ઠીન છે. શુક્ષ્મ શરીર એ ધ્યાન દ્વારા જ સમજી શકાય તે પણ સાધના કર્યા પછીથી, માટે આત્માને સમજવો ક્ઠીન છે. આત્મા વિષે જાણીએ છીએ, જ્ઞાન છે છતાં પણ તેની અનુભુતી કરવા માટે પ્રખર સાધના કરવી પડે છે. આપણા જેવા સંસારી માણસો માટે બહુજ કઠીન કામ છે.

હું કોણ છું ? હું આત્મા છું. બોલવાથી ના સમજાય તેની અનુભુતિ કરવા માટે વર્ષો સાધના કરવી પડે છે. આત્માની આજુબાજુ માયાનુ આવરણ, એક કવર છે માટે આપણે આપણી જાતને આ શરીરને જ હું છું માની લઈએ છીએ. હું અને મારુ એ બંધન કર્તા છે. જ્યાં સુધી આવરણ દુર ના થાય ત્યાં સુધી આત્માને સમજી ના શકીએ.જ્યારે સમજાય અનુભુતિ થાય ત્યારે જગત કાલ્પનિક દેખાય છે. આત્મા, નિત્ય શુધ્ધ-પવિત્ર ,સત-ચિત્ત-આનંદ તેનુ સ્વરૂપ હમેશાં દ્રષ્ટાભાવમાં જ રહે છે. તેની સમાધિ અવસ્થા છે. કર્તા ભોક્તા મન છે, તેનો દ્રષ્ટા, શાક્ષી આત્મા છે. મન મલીન છે આત્મા એ પરમાત્માનુ સ્વરૂપ છે ક્યારેય મલીન ના હોઈ શકે.

આત્મા વિષે જૈન સાધવી ડૉ.પૂ તરૂલતાબાઈ મહાસતીજી શું કહે છે જાણીએ. તરૂલતાબાઈ મહાસતીજી આધ્યાત્મ યોગીની બા.બ.પૂ. લલિતાબાઈ મહાસતીજીના શીષ્યા હતા. યુગપુરુષ શ્રીમદ રાજચંદ્રજી રચિત  “આધ્યાત્મ શાસ્ત્ર “  પર દક્ષિણ ભારતમાં ચાર્તુરમાસ પ્રવચનો આપ્યા. તેનો ગ્રંથ “ હું આત્મા છું “ રૂપે પ્રગટ થયો. તરૂલતાબાઈ પ્રવચન પછીથી પાંચ મિનિટ આત્મ ચિંતન કરાવતાં,

“ હું આત્મા છું “ તેમના પુસ્તકની  થોડી રત્નકણિકાઓ લખું છું.

વીતરાગતા.

હું આત્મા છું. વીતરાગતા મારું સ્વરૂપ છે.હું રાગરૂપ નથી, દ્વેષરૂપ પણ નથી, રાગ-દ્વેષથી ભિન્ન માત્ર શુધ્ધ નિર્મળ અવિકારી સ્વરૂપ મારું. ભાન ભુલી રાગાદીને મારા માની રહ્યો. આત્માને પામવા માટે નિજાનંદનો અનુભવ કરવા માટે રૂચિ બદલવાની જરૂર છે.

સંસાર દશા.

સંસાર દશા એ મારી નથી, અજ્ઞાનને કારણે પર સંયોગને કારણ સંસાર દશા ઉભી થઈ છે. આ સંસાર દશામાં જીવને ક્યાંય શાંતિ ન મળી, સુખ ન મળ્યુ, તૃપ્તિ કે આનંદ ન મળ્યા, એવી ભટકાવનાર દશા હવે નથી જોઈતી. હવે એ દશાને પામુ જે દશામાં માત્ર આનંદ, માત્ર સુખ, માત્ર સમ્યક્વેદન, માત્ર સ્વભાવનુ અખંડ જ્ઞાન, એનુ એજ અખંડ અવિકારી અવિનાશી એવા સ્વરુપને માણું, એવા સ્વરૂપને જાણું. આત્મ ભાવમાં લીન થવું છે, એ માટે શુધ્ધાત્માનુ ચિંતન.

ત્રિકાળી શુધ્ધ.

ત્રિકાળી શુધ્ધ, પૂર્ણ, નિત્ય, ધ્રુવ, ચિદાનંદ સ્વરૂપી હું આત્મા હું સર્વદા શુધ્ધ છું. પાપ-પુણ્ય રહિત કર્મ રહિત એવા શુધ્ધ આત્માને ચિંતુ, મારા અનંત સુખનો સ્પર્શ કરી શકું.મારામાં સ્થિર થાઉં, સત્તચિદાનંદ આત્માને પામવા માટે શુધ્ધાત્માનુ ચિંતન.

અનંત ક્ષમા.

મારું ગામ, મારું સ્વાભિમાન અને ત્યાંની યાદો..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

મિત્રો ,

આજે અમદાવાદમાં  વસ્ત્રાપુર લેક ખાતે ,એક અનોખી બેઠક માણી , અનુપમભાઇ ની ઓળખાણ થકી 60 થી વધુ ,મૂળ જૂનાગઢ ના રહેવાસીઓ સાથે પોતાની માતૃભૂમિને યાદ કરતા અને વાગોળતા સાંભળ્યા ,ગામની શેરીઓ, ખેતરની કેડીઓ, ગામનો ચબુતરો ને ગામની એ ભાગોળ હજુયે જાણે એમની  વાટ ન જોતા  હોય .. બાળપણ ની યાદો નો પટારોય  ખુલે, યાદોના પટારાને ફેંદવા અનુપમભાઈના આ ડોમમાં  જૂનાગઢ ની વાસીઓને ભેગા કરે …શબ્દસ્વાદ કરાય તો….જૂનાગઢ અહીં જ જો ઇ લ્યો ….ગલીની ધૂળની ડમરી માં, સુખડી મધઝરતી સુગંધ ના રસથાળ જાણે અને મને જોઈ દૂરથી, જાણ્યાં, અજાણ્યાં આવકારા,બે ઘડીમાં,ગામ જાણે ભેગુ થઇ ગયું…બેઠક શરુ થઇ અને વતનની યાદો પરથી અહીંયા ધૂળ ખંખેરાણી…અને સૌ એ વતનની વાતો વહેંચી….

આપ સૌ અનુપમ ભાઈને આપણા બ્લોગમાં માણીએ  અને જાણીએ છીએ. આજે પહેલીવાર મળી ,સરળ વ્યક્તિત્વ। એક અનોખી છાપ મૂકી ગયું. સાથે આપણા કેલિફોર્નિયાના વસાવડા સાહેબ પણ મળ્યા 🙏

વાત માત્ર મળવાની કે ખાવાની નથી .. ૫૮ કે ૬૦ વરસે નિવૃત્તિનો સમય આવે એટલે ઘણાં લોકોના હૃદયના ધબકારા ચુકી જાય છે. હવે શું કરવું એ એક મોટો સવાલ નજર સમક્ષ ઉભો રહે છે.વાત નિવૃતિને સર્જનાત્મકતામાં ફેરવવાની છે. વાગોળતા વાગોળતા ભાષા સાથે સંસ્કૃતિ ને ગીતીમય અને જીવંત રાખવાની છે… આભાર અનુપમ ભાઈ તમારા થકી અમે વિકસીએ છીએ.

અવલોકન -૯-કેલેન્ડર

     રોજ સવારે હું એને ખોલું છું; અને અદરથી બે ગોળી કાઢીને ગળી જાઉં છું! કેમ નવાઈ લાગી ને? હા! એમ જ છે. અહીં એને આમ તો પિલબોક્સ કહે છે.

પિલબોક્સ

       રવિવારથી શનિવાર સુધીના સાત ખાનાં – રોજ લેવાની ગોળીઓ એમા મૂકી દઈએ, એટલે ગોળી લીધી તેનો હિસાબ સચવાઈ રહે. આથી એને હુ કેલેન્ડર કહું છું. પહેલાં આમાં બહુ ગોટાળો થઈ જતો હતો. લોહીના દબાણને મર્યાદામાં રાખવા લેવાની ગોળી લીધી કે નહીં; તે ઘણી વાર ભૂલાઈ જતું હતું. હવે આ કેલેન્ડર આવવાથી રાહત થઈ ગઈ છે.

       જાતજાતના કેલેન્ડર – દિવાલ પર રાખવાનું મહિનાવાર કેલેન્ડર. રોજની તારીખ ફાડવાનું ડટ્ટા કેલેન્ડર. આખા વર્ષના બધા મહિના બતાવતું વાર્ષિક કેલેન્ડર. સૌથી સરસ તો કોમ્પ્યુટરનું કેલેન્ડર. એમાં આજની તારીખ તારવેલી જુદી દેખાઈ આવે. જોડે પાછી રૂપાળી ઘડિયાળ તો ખરી જ!

કોમ્પ્યુટરનું કેલેન્ડર

        કેલેન્ડરનો પ્રતાપ – વીતતા દિવસોની, મહિનાનોની, વર્ષોની ગણતરી હાથવગી કરી દે. રોજનો હિસાબ. ભૂત અને ભવિષ્યનો ચિતાર.

       રોબિન્સન ક્રુઝો યાદ આવી ગયો. એ બિચારો, વખાનો માર્યો અજાણ્યા ટાપુ પર એકલો આવી પડ્યો અને પહેલા કે બીજા દિવસે તેને વીતતા દિવસોનો હિસાબ રાખવાનું સૂઝ્યું. ઝાડ પર ચપ્પાથી કાપા પાડી, તેણે પોતાનું આગવું કેલેન્ડર બનાવી દીધું. સાત કાપે મોટો કાપો એટલે રવિવાર જુદો તરી આવે. મહિનો પૂરો થાય એટલે વળી વધારે લાબો કાપો. આમ એ જેટલા વર્ષ એ ટાપુ પર રહ્યો; તેની તારીખ, મહિનાની બધી વિગત તેણે સાચવી રાખી.

      અમેરિકા આવ્યો હતો; ત્યાર બાદ પહેલી વાર દેશમા પાછો ગયો હતો ત્યારની યાદ તાજી થઈ ગઈ. જૂની ડાયરીઓ કબાટમાં સાચવીને રાખી હતી. નકામી વસ્તુઓ કાઢી નાંખવાનું અભિયાન હાથ ધર્યુ હતું. તેના અંતર્ગત, આ ડાયરીઓ ફેંકી દેવા વિચાર હતો. એક વર્ષની એક ડાયરી. ઘણી બધી ભેગી કરેલી હતી. પાનાં ફેરવતાં વિતેલા ભૂતકાળમાં સરી ગયો.

     નાની નાની ઘટનાઓ. ઘણી બધી બિન જરૂરી બાબતો. પણ અમૂકે તો યાદગાર ઘટનાઓની તવારિખ નજર સમક્ષ ખડી કરી દીધી. પ્રવાસો, મુલાકાતો, કરેલાં, નહીં કરેલાં, કરવાનાં કામોની વિગતો. વ્યથાઓ, સંઘર્ષો, ચિંતાઓ, યુદ્ધો, આશાઓ, ઉલ્લાસો, વિજયો, પ્રાપ્તિઓ, ઉપલબ્ધિઓ, નવા પરિચયો, તૂટેલા સંબંધો. વિતેલા આયખાનો દિવસવાર ચિતાર.

       કલાક, બે કલાક વિતી ગયા. હવે આ બધુ વ્યર્થ લાગતું હતું. એ હવે પ્રસ્તુત ન હતું. બધી ડાયરીઓ પત્નીની તાકીદ યાદ કરી ફગાવી દીધી. પસ્તી ભેગી કરી દીધી. મનમા તુમૂલ યુધ્ધ જાગી ઊઠ્યું. જીવનની ઘટનાઓ જ્યારે ઘટતી હતી; ત્યારે કેટલો બધો મનનો કબજો લઈ લેતી હતી? સમગ્ર ચિત્તને ખળભળાવી દેવાની એમનામાં ગુંજાઈશ હતી. હવે તે બધીયે વહી ગયેલા પવનની કની અદ્રશ્ય થઈ ગઈ હતી. ડાયરી એની યાદ તાજી કરાવી ગઈ.  એ ડાયરીઓ હવે નષ્ટ થઈ ગઈ છે. બધો ભૂતકાળ ભૂંસી દીધો. હવે તો નિવૃત્ત થઈ ગયો છું.

નવી ડાયરી નથી રાખી.

હવે માત્ર વર્તમાનમા જીવવાની ટેવ પડવા માડી છે.

      હવે તો એ નષ્ટ કરેલી ડાયરીઓની વિગતોએ વધારી દીધેલા, લોહીના દબાણને સંયમિત કરવા લેવાની ગોળીઓનો હિસાબ રાખવા આ પિલ બોક્સ જ એક માત્ર જરૂરી કેલેન્ડર છે!

 

૧૫-હકારાત્મક અભિગમ – સમીક્ષા-રાજુલ કૌશિક

Question: What is the best advice your mother ever gave you?

Answer By Jonathan Pettit

જ્હોનાથન પેટીટ નામથી તો આપણે સૌ સાવ અજાણ્યા છીએ .એ નામ આજ સુધી આપણા કાને પડ્યું પણ નહીં હોય શક્ય છે ભવિષ્યમાં પણ નહીં પડે. પરંતુ એમણે એમના જીવનની એક એવી મર્મ સ્પર્શી વાતનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો એ આજે અહીં મુકુ છું.

એ કહે છે કે જ્યારે તેઓ દસ વર્ષની ઉંમરના હતા ત્યારે એમની માતાએ બનાવેલું અત્યંત ટેસ્ટી ખાવાનું મઝાથી ખાધું. ત્યાર બાદ એ એમની પ્લેટ સાફ કરતાં હતાં ત્યાં એમના માતાએ આવીને કહ્યું, “ સોરી દિકરા, આજે પણ ખાવાનું અત્યંત ખરાબ હતું નહીં?”

જ્હોનાથને આશ્ચર્ય અને આઘાત પામતા મા ને કહ્યુ, “ ના , ખાવાનું અત્યંત સ્વાદિષ્ટ હતું. મને ખરેખર ખુબ ભાવ્યું.”

“ ખરેખર ? હવે આશ્ચર્ય પામવાનો વારો એમની મા નો હતો. “ તું કાયમ કશું જ બોલ્યા વગર ચૂપચાપ ખાય છે. ક્યારેય કશું કહેતો નથી, મારું બનાવેલું ખાવાનું તને ભાવે છે એવું ક્યારેય તેં મને જણાવ્યું નથી એટલે મેં ધારી લીધું કે તને મારું બનાવેલું ખાવાનું નહીં ભાવતું હોય.”

“ ના મા, તું તો ખરેખર શ્રેષ્ઠ કૂક છું.”

“ તો તારે મને ક્યારેક તો જણાવવું જોઇતું હતું.” મા એ જવાબ આપ્યો. “ જ્યારે કોઇ તમારા માટે કશું સારું કરે ત્યારે તમારે એના માટે ક્યારેક તો ઉલ્લેખ કરવો જોઇએ, ક્યારેક તો  જો ક્યારેય પણ એના કરેલા કામની કદર નહીં થાય તો જાણે-અજાણે એનો કશું કરવાનો ઉત્સાહ ઓસરી જશે.

જ્હોનાથન કહે છે,  “એ વાત મને ખુબ સ્પર્શી ગઇ, મને એ શબ્દનું મૂલ્ય સમજાયું અને એ દિવસથી મહદ અંશે મેં દરેકનો આભાર માનવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે પણ કોઇએ કરેલી નાની અમસ્તી મદદ માટે મેં આભાર માનવાનું શરૂ કર્યું ત્યારથી એની મને એક આદત થઈ ગઈ અને એની મારા જીવનમાં જાણે જાદુઇ અસર થવા માંડી. હું લોકોને ગમવા માંડ્યો. લોકો મારી સાથે તાદાત્મય અનુભવવા લાગ્યા , મારી સાથે ખુલીને વાતો કરવા લાગ્યા.

એક દિવસ મારા હાઇસ્કૂલના વર્ષના અંતિમ દિવસો હતા ત્યારે હું ઘરે આવ્યો અને મેં એક મોટી ફ્રોઝન કેક ટેબલ પર જોઇ. આદતવશ હું બોલી ઉઠ્યો, “ થેન્ક્સ મોમ.”

“ એ હું નથી લાવી,” મા એ કહ્યું “ એ તારી સ્કૂલના બસ ડ્રાઇવર તરફથી છે.”

હાઇસ્કૂલના વર્ષો દરમ્યાન જ્યારે અમે બસમાંથી ઉતરતા ત્યારે એક માત્ર હું અને મારા સહોદર હતા જે કાયમ એમને થેન્ક્સ કહેતા. આ નાના અમસ્તા શબ્દોએ મારા જીવનમાં ઘણો અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો. કદરની પણ કિંમત હોય છે. પ્રશંસાનો એક શબ્દ કેટલો શક્તિશાળી છે એ મને મારી  મા એ શિખવ્યું.

હવે આ આખી વાતને જરા અલગ રીતે જોઇએ. આપણે એવા કેટલા લોકોને જોયા હશે કે જેઓ પોતાની જાતને સારા ક્રિટિક –ટીકાકાર, પરિક્ષક, સમાલોચક કે વિવેચક કહેવડાવીને ગૌરવ અનુભવતા હશે પણ હું એક સારો પ્રશંસક છું એવું કહેતા જવલ્લે જ સાંભળ્યા હશે.

હા પણ સાથે એક વાત પણ એટલી જ સમજી લેવી જોઇએ કે પ્રશંસાના એ મીઠા શબ્દો માત્ર મધમાં બોળાયેલા કે કહેવા ખાતર કહેવાયેલા ન હોવો જોઇએ, એ દિલથી અનુભવેલા પણ હોવો જોઇએ.

Rajul Kaushik
http://www.rajul54.wordpress.com